Julia Brystygier: Od stalinowskiej zbrodniarki do nawróconej katoliczki

Zobacz też: Julia Brystygier – pierwsza dama stalinowksiej bezpieki

Julia Brystygier – „Krwawa Luna” (fot. ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej, „Twarze bezpieki 1944-1990”, str. 42).

Kres stalinizmu musiał kiedyś nadejść, a wraz z nim zmierzała ku końcowi kariera Julii Brystygier w aparacie represji. Odwilż w ZSRS rozpoczęła śmierć Stalina 5 marca 1953 r. W Polsce terror zaczął nieco łagodnieć pod koniec roku, kiedy towarzysze dowiedzieli się, że główny pretendent do tytułu władcy komunistycznego świata, Ławrientij Pawłowicz Beria, został rozstrzelany, a władzę w Moskwie przejął Nikita Siergiejewicz Chruszczow. Pewną zmianę widać było choćby na odprawach dyrektorów departamentów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Na jednej z nich, odbytej w połowie czerwca 1954 r., minister Radkiewicz stwierdził dobitnie: „Odrzucamy prostackie metody, odrzucamy i piętnujemy brutalność w pracy, odrzucamy i piętnujemy wszelkiego rodzaju metody nacisku fizycznego”.

Od lipca 1953 r. „Luna” oficjalnie zmieniła w swoim nazwisku dwie litery. Dotąd we wszystkich dokumentach widniało nazwisko Brystygier. Ona sama podpisywała się raz Brystygier, raz Brystiger. Od lipca używała już wyłącznie drugiej wersji nazwiska, choć w niektórych kartotekach wciąż figurowała jako Brystygier.

Julia Brystygier, czyli „Luna” dyrektorem

W czerwcu 1954 r. MBP przeszło wewnętrzną restrukturyzację. Rozkazem ministra Radkiewicza nr 045/org Departament V został formalnie zlikwidowany i włączony w struktury Departamentu III. Zadaniem pracujących w nowej komórce ubeków stało się – w wielkim skrócie – zwalczanie pozostałości podziemia niepodległościowego, a także kontrolowanie partii politycznych, Kościoła, organizacji młodzieżowych i szeroko rozumianej kultury. Na dyrektora oddziału wyznaczona została towarzyszka „Luna”. Ówczesny Dyrektor Departamentu Kadr MBP płk Mikołaj Orechwa pozytywnie opiniował jej kandydaturę stwierdzając, że Brystygier była „dobrym organizatorem, inicjatywnym i energicznym kierownikiem”. Podobną ocenę wydała I sekretarz Komitetu Dzielnicowego PZPR Warszawa Ujazdów – towarzyszka Władysława Mortas. Po zaakceptowaniu wniosku przez Sektor Kadr Wydzielonych, 17 sierpnia 1954 r., „Luna” została dyrektorem nowego Departamentu III. W międzyczasie, 22 lipca, w dniu Narodowego Święta Odrodzenia Polski otrzymała także nagrodę – wieczne pióro i ołówek.

Józef Światło, były dyrektor X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Wewnętrznego, czyta swoją książkę w Radiu Wolna Europa (fot. ze zbiorów NAC, Rozgłośnia Polska „Radia Wolna Europa”, sygn.. 36-80).

Prawdziwa bomba uderzyła w komunistyczne elity i funkcjonariuszy MBP pod koniec września 1954 r. Ex-ubek – płk Józef Światło, który uciekł na Zachód późną jesienią 1953 r., rozpoczął w RWE nadawanie specjalnych audycji demaskujących prawdziwy obraz Polski pod rządami komunistów – obnażających terror, prześladowania, wszechobecny strach i nędzę społeczeństwa. Siły tych audycji były tak mocne, że ze stanowiskiem ministra BP pożegnał się Radkiewicz oraz jego trzech zastępców.

Józef Różański w więzieniu

Do więzienia trafił, zwolniony ze służby już w marcu 1954 r., jeden z najsłynniejszych zbrodniarzy stalinowskich, odpowiedzialny m.in. za śmierć Witolda Pileckiego, Józef Różański. Jednocześnie areszt opuścił Władysław Gomułka. Powołano także specjalną, pięcioosobową komisję, której za cel wyznaczono „zbadanie okoliczności towarzyszących zdradzie i ucieczce Światły J”. Na jej czele stanęła towarzyszka „Luna”. Pracę tego zespołu wieńczył specjalny raport przedstawiony Bierutowi w pierwszej połowie listopada 1954 r. Wskazano winnych ucieczki Światły – kilku niewysokich rangą ubeków. Skrytykowano także działalność Różańskiego i dyrektora Departamentu X Anatola Fejgina. Ani słowem nie napisano natomiast o pozostałych zbrodniach resortu ani służących w nim oprawcach.

W tamtym czasie Brystygier została włączona także w skład komisji, która miała zająć się sprawą zwolnień z więzień osób aresztowanych podczas walki z wrogiem wewnętrznym. Kierownictwo PRL chciało całą sprawę dość delikatnie wygasić, a inteligencja i urok osobisty Julii świetnie się do tego nadawały. Brystygier, dla przykładu, prowadziła rozmowy z Amerykaninem Hermannem Fieldem, zatrzymanym za rzekome szpiegostwo w Warszawie w 1949 r. Funkcjonariusze MBP nie wykazywali się w toku śledztwa subtelnością. „Luna” starała się udobruchać więźnia. Grała osobę niezwiązaną z resortem. Po części udało się jej zrealizować zamierzony cel.

Na skutek rozliczeń spowodowanych w dużej mierze relacjami Światły, 7 grudnia 1954 r. MBP rozwiązano. W jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP). Ta ostatnia instytucja przejęła praktycznie wszystkie kompetencje MBP łącznie z jego strukturą i podziałem na Departamenty.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”:

„Luna” została ponownie zaakceptowana przez Departament Kadr Wydzielonych na szefa Departamentu III, przeznaczonego do ochrony państwa przed wrogą działalnością, tym razem z wyłączeniem spraw kościelnych. Oficjalna nominacja nastąpiła 28 stycznia 1955 r. Jednym z jej zastępców był ówczesny kpt. Henryk Wendrowski, aktywnie uczestniczący w likwidacji partyzantki antykomunistycznej i odpowiedzialny m.in. za śmierć żołnierza Narodowych Sił Zbrojnych kpt. Henryka Flamego „Bartka”. Wendrowski opowiadał po latach o swojej szefowej: „To wyjątkowo urokliwa dama, w pełnym tego słowa znaczeniu”.

Z tamtego okresu bardziej znana jest działalność Brystygier z zakresu kultury niż wobec przeciwników politycznych. Jako osoba bardzo oczytana, inteligentna i błyskotliwa, posiadała doskonałe układy z wieloma polskimi twórcami, szczególnie pisarzami, a także z instytucjami wydającymi literaturę. Protektor Julii, Jakub Berman, tak opisał jej działalność na tym froncie:

Powierzono jej sprawy wymagające bardzo delikatnych tonów, dużej wiedzy i kwalifikacji wyższego rzędu. Miała robić rozpoznania nastrojów panujących w środowiskach artystycznych i określać, kto z tych ludzi jest uczciwy a kto nie. Trzeba przyznać, że dzięki wrodzonej kulturze dobrze rozeznania robiła. Powstała legenda, że demoralizowała przede wszystkim środowisko literackie. [...] Prawdopodobnie utrzymywała szerokie kontakty z rozmaitymi ludźmi, bo należało to do jej obowiązków.

W dużej mierze dzięki jej staraniom do Polski powrócił Stanisław Cat-Mackiewicz oraz Melchior Wańkowicz.

(Władysław Gomułka przemawiający na wiecu w Warszawie, 24 października 1956 r.) Władysław Gomułka przemawiający na Placu Defilad w Warszawie, 24 października 1956 r. (domena publiczna).

Mimo złagodzenia terroru „Luna” nadal kierowała do swoich podwładnych zbrodnicze instrukcje. W dokumencie z września 1955 r. pisała: „Sprawa radykalnej likwidacji resztek bandytyzmu jest jednym z ważnych zadań, jakie stoją przed organami bezpieczeństwa publicznego”. W tym czasie tzw. „bandytów”, było na terenie Polski bardzo niewielu. Komuniści chcieli ich jednak dobić, wyciąć co do nogi.

Ponadto Brystygier zajmowała się, choć tylko początkowo, akcją remigracyjną z lat 1955–1957. Wiedziała niemal wszystko o celach operacyjnych i ich realizacji. Weszła w skład kolejnej specjalnej komisji, która miała odpowiadać przed najwyższymi władzami za funkcjonowanie rozgłośni „Kraj”, nawołującej Polaków do powrotu do ojczyzny.

Dla rządzącej w Polsce stalinowskiej ekipy nadchodziły trudne czasy. XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w lutym 1956 r. zwiastował duże przemiany w obrębie całego bloku komunistycznego. Nikita Chruszczow wygłosił słynny referat, w którym skrytykował zbrodniczą politykę Józefa Stalina, choć nie wymienił bezpośrednio jego nazwiska. Po zakończeniu Zjazdu zmarł w Moskwie Bolesław Bierut. Władzę w partii przejął na przeszło pół roku Edward Ochab. Po nim I sekretarzem KC PZPR został Władysław Gomułka. Wielu funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa zostało zwolnionych. Bez trudu znaleźli oni jednak zatrudnienie w innych instytucjach. Ministra Radkiewicza przyjęto w 1960 r. na stanowisko dyrektora generalnego Urzędu Rezerw Państwowych. Na więzienie skazano przede wszystkim kozłów ofiarnych z afery Światły – Romkowskiego, Różańskiego i Fejgina. W rezultacie niewielu ubeków poniosło zasłużoną karę. Jak podają najnowsze dane, ekipa Bieruta ma na sumieniu 25–50 tysięcy ofiar śmiertelnych, kilkaset tysięcy osób skazanych na więzienie, a także około miliona zatrzymanych i aresztowanych. Przez tych kilka lat UB inwigilował około 5 mln Polaków.

Medal za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, jedno z wielu odznaczeń przyznanych przez komunistów Julii Brystygier (fot. Fdutil, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

„Luna” również musiała pożegnać się z resortem. Według Henryka Piecucha: „Sygnałem, że idą złe czasy, były telefony, a raczej ich brak”. W jej aktach znajduje się podanie o zwolnienie ze służby, datowane na 11 października 1956 r. Prośbę rozpatrzono pozytywnie. Odchodząc, Brystygier podpisała zobowiązanie, iż nie ujawni niczego z czym przez 12 lat pracy w bezpiece miała do czynienia. Otrzymała odprawę o równowartości trzymiesięcznego wynagrodzenia, a także rentę personalną w wysokości prawie 4,5 tys. złotych, którą stopniowo podnoszono. W 1973 r. przyznano jej dodatkowo emeryturę milicyjną.

Jako wierna i oddana komunistka, Julia została uhonorowana kilkunastoma odznaczeniami – Krzyżem Grunwaldu III klasy, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 10-lecia Polski Ludowej, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Odznaką 10 lat w Służbie Narodu, Orderem Odrodzenia Polski III klasy, Odznaką Grunwaldu, Sztandarem Pracy I klasy, dwukrotnym Złotym Krzyżem Zasługi. Dodatkowo władze czechosłowackie zdecydowały się przyznać jej Krzyż Walecznych 1939, a sowieckie – Czerwony Sztandar, Medal za Obronę Leningradu i Medal za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. A wszystko to za zasługi w umacnianiu władzy ludowej w Polsce. Jeszcze w 1950 r. została zwolniona z obowiązku służby wojskowej.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”:

Po odejściu z bezpieki „Luna” pracowała w Instytucie ds. Międzynarodowych w Warszawie. Następnie pod pseudonimem Julia Prejs napisała powieść Krzywe litery, realizując wreszcie swoje humanistyczne zamiłowania. W planach miała również szereg innych książek, np. o pisarzu doby dwudziestolecia międzywojennego Emilu Zegdałowiczu. W związku z tym bywała częstym gościem wydawnictwa Czytelnik i zaciskała więzi z towarzystwem literackim. Pracowała też jako redaktor w Państwowym Instytucie Wydawniczym. Z kolei w latach 60. pisała felietony dla serwisu zagranicznego Polskiego Radia. Praca ta nie zaspokajała jednak jej ambicji.

Nikita Chruszczow macha do Polaków zgromadzonych na stacji Kunowice w drodze do NRD, 1963 r. (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-B0624-0041-005, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany).

Mimo wszystko, pierwsze tygodnie po odejściu z resortu nie były dla Brystygier łatwe. Na fali odwilży chciano ją bowiem pociągnąć do odpowiedzialności za nadużycia razem z takimi prominentami jak Radkiewicz czy Berman. Prokuratorzy uznali, że trzy kozły ofiarne z grona wysokich rangą urzędników MPB – Fejgin, Romkowski i Różański – to zbyt mało. Propozycję kolejnego głośnego procesu odrzucił jednak podobno sam Władysław Gomułka. Być może pamiętał, że „Luna” kiedyś mu pomogła.

Oczywiście Brystygier nadal żywo interesowała się polityką i wypowiadała krytycznie na temat ekipy Gomułki czy też samego Chruszczowa, nazywając go „bluffiarzem”. Robiła to oczywiście wyłącznie w gronie najbardziej zaufanych osób m.in. Hilarego Minca i Eugeniusza Szyra. Publicznie nie ujawniała swoich poglądów na bieżące sprawy. Ponadto nie chciała zabierać głosu w kwestii sporu sowiecko-chińskiego. Bardzo źle określała natomiast działalność papieża Pawła VI w kontekście pomysłu jednoczesnej kanonizacji Piusa XII i Jana XXIII. Na stopie towarzyskiej spotykała się także z byłymi pracownikami resortu, np. płk. Leonem Andrzejewskim oraz ppłk. Wiktorem Hererem odpowiedzialnym podobno za śmierć legendy Szarych Szeregów – por. Jana Rodowicza „Anody”.

Wiemy to wszystko dzisiaj, ponieważ Służba Bezpieczeństwa rozpracowywała Julię w ramach sprawy „Egoistka”, prowadzonej przez blisko 12 lat. Wynikało to z rosnących nastrojów antysemickich w gomułkowskiej Polsce. Jej biografia pasowała jak ulał do tezy o „zażydzonej bezpiece”. Podobnie zresztą jak biografia chociażby Różańskiego i Romkowskiego. Niestety, „Luna” unikała tematów dotyczących nagonki na Żydów.

W bliskim otoczeniu Brystygier umieszczono zatem kilku agentów, założono podsłuch telefoniczny oraz pokojowy, prowadzono kontrolę korespondencji, a także prowadzono zewnętrzną obserwację. Początkowo odmawiano jej wyjazdu do Francji, do brata, z którym miała przez lata nie utrzymywać kontaktu. W końcu jednak zmieniono zdanie. Sprawę „Egoistka” zamknięto 17 lipca 1974 r. Wówczas – jako staruszka – Julia nie stanowiła już dla ustroju żadnego zagrożenia, choć przecież nigdy nie zamierzała komunistom w czymkolwiek przeszkadzać i w zasadzie nigdy z ich rąk specjalnie nie ucierpiała.

Innym interesującym momentem życia „Luny” były wizyty w Laskach pod Warszawą, w Zakładzie Opieki nad Ociemniałymi. Początki jej związku z tym miejscem wiążą się z pobytem w szpitalu. Tam poznała niewidomą siostrę Bonifację, której czytała książki oraz prasę, m.in. „Tygodnik Powszechny”. Po zakończeniu terapii Brystygier niejednokrotnie zapraszano do Lasek, w których gościła kilka razy na początku lat 60. Już wówczas żywo interesowali się nią jej następcy z MSW. Dopóki miała przekonanie, że nie znajduje się pod obserwacją, przyjeżdżała tam z wielką ochotę. Wizyty skończyły się, gdy pewnego dnia odkryła, że jest śledzona przez SB.

Grób Julii Brystygier (fot. Lukasz2, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Według prezesa Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi ks. Antoniego Marylskiego „Luna” przeszła wewnętrzną przemianę: „Ona teraz uświadomiła sobie, ile zła i nieszczęścia wielu ludziom swym nieludzkim postępowaniem sprawiła i stara się obecnie nowym chrześcijańskim życiem jeszcze wiele naprawić”. Podobno pod koniec życia miała przyjąć chrzest, przystępować do komunii świętej, a także modlić się gorliwie. Wielu ludzi z jej bliskiego otoczenia powątpiewało jednak w faktyczne nawrócenie „Luny” na katolicyzm. Tego sprawdzić już w żaden sposób nie można.

Julia Brystygier zmarła 9 października 1975 r. w Warszawie.

Życie „Krwawej Luny” jest doskonałym przykładem biografii zagorzałej komunistki, której oddanie dla ideologii przesłoniło inne, niemałe przecież talenty. Gdyby nie wiara w system totalitarny, Julia zostałaby zapewne wybitną inteligentką o lewicowych poglądach. Niestety, Brystygier wybrała politykę i bez reszty się jej poświęciła. Została w konsekwencji jednym z największych zbrodniarzy stalinowskich w Polsce i jedyną tak wpływową kobietą wśród komunistycznej elity.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”:

Bibliografia:

• Archiwa:
• Archiwum Akt Nowych, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, Komitet Centralny, Biuro Spraw Kadrowych, Julia Bristigier, sygn. 237/XXIII-771, dokumenty ze zbiorów dra hab. Mirosława Szumiły.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Akta osobowe Brystigier Julia, sygn. IPN BU 0154/49.
• AIPN, Akta osobowe Różański Józef s. Adama, sygn. IPN BU 0193/7094.
• AIPN, Julia Brystygier, IPN BU 1977/50.
• AIPN, Akta sprawy „Egoistka”, IPN BU 01208/1293, dokumenty ze zbiorów prof. dra hab. Andrzeja Paczkowskiego.
• Źródła drukowane:
• Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II, Lata 1948-1956, oprac. Andrzej Paczkowski, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1994.
• Aparat bezpieczeństwa w latach 1950-1952. Taktyka, strategia, metody, wybór i oprac. Antoni Dudek i Andrzej Paczkowski, Bellona, Warszawa 2000.
• Aparat bezpieczeństwa w latach 1953-1954. Taktyka, strategia, metody, wybór i oprac. Grzegorz Majchrzak i Andrzej Paczkowski, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2004.
• Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1946, red. nauk. Wanda Chudzik, Irena Marczak, Marek Olkuśnik, Książka i Wiedza, Warszawa 1996.
• Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945-1953, wybór i oprac. Adam Dziurok, ks. Józef Marecki, Filip Musiał, Avalon, Kraków-Katowice 2012.
• Księga bezprawia. Akta normatywne kierownictwa resortu Bezpieczeństwa Publicznego (1944-1956), wybór i oprac. Bogusław Kopka, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2011.
• Proces Romana Romkowskiego, Józefa Różańskiego i Anatola Fejgina w 1957 roku, cz. I i II, oprac., wybór i przygot. do druku Marek Jabłonowski i Włodzimierz Janowski, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, Warszawa 2011.
• Źródła internetowe:
• 35 lat temu zmarła „Krwawa Luna” [w:] Dzieje.pl, 8 października 2010 roku [dostęp: 15 stycznia 2016 r.], <[http://dzieje.pl/aktualnosci/35-lat-temu-zmarla-krwawa-luna]>.
• Katalog funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa [w:] Biuletyn Informacji Publicznej. Instytut Pamięci Narodowej [dostęp: 15 stycznia 2016 r.], <[http://katalog.bip.ipn.gov.pl/main.do?katalogId=2&pageNo=1&]>.
• Z listy oprawców: Igor Andrejew, Julia Brystygierowa, Kazimierz Drohomirecki [w:] Interia. Nowa Historia, 10 lipca 2014 roku [dostęp: 15 stycznia 2016 r.], <[http://nowahistoria.interia.pl/ksiazka-do-historii/news-z-listy-oprawcow-igor-andrejew-julia-brystygierowa-kazimierz,nId,1465668]>.
• Zbrodnicze monstrum. „Krwawa Luna” w łóżku [w:] Onet, 15 lutego 2012 roku [dostęp: 15 stycznia 2016 r.], <[http://wiadomosci.onet.pl/prasa/zbrodnicze-monstrum-krwawa-luna-w-lozku/8ykhd]>.
• Fan-Bu-Li. Dziewczyny nad przepaścią [w:] Cwiszn [dostęp: 11 listopada 2016 r.], <[http://www.cwiszn.pl/files/files/fanbuli_70-72_fragmenty.pdf]>.
• Krwawa Luna Brystygierowa. Publikujemy nieznane materiały z archiwum IPN [w:] Lustracja.net [dostęp: 15 stycznia 2016 r.], <[http://www.lustracja.net/index.php/zydokomuna/209-krwawa-luna-brystygierowa-publikujemy-nieznane-materialy-z-archiwum-ipn]>.
• Pierwszy Zjazd PPR [w:] Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej [dostęp: 9 stycznia 2016 r.], <[http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4608]>.
• Filmy:
• Bezpieka 1944-1956 [film dokumentalny], reż. Iwona Bartólewska, Agencja Filmowa Profilm, 1997.
• Świat Luny [film dokumentalny], reż. Ignacy Szczepański, Studio Filmowe Wir, 1997.
• Pamiętniki i wspomnienia:
• Berling Zygmunt, Wspomnienia. Wolność na przetarg, Polski Dom Wydawniczy, Warszawa 1991.
• Błażyński Zbigniew, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940-1950, Rytm, Warszawa 1990.
• Piecuch Henryk, Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1996.
• Rószkiewicz-Litwinowiczowa Anna, Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943-1944, więzienie 1949-1954, PIW, Warszawa 1991.
• Sokorski Włodzimierz, Wspomnienia, KAW, Warszawa 1990.
• Torańska Teresa, Oni, Iskry, Warszawa 2004.
• Opracowania:
• Aparat Bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I, 1944-1956, red. nauk. Krzysztof Szwagrzyk, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2005.
• Cenckiewicz Sławomir, Oczami bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL, Arcana, Kraków 2005.
• Dudek Antoni, Paczkowski Andrzej, Polska [w:] Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944-1989, pod red. Krzysztofa Persaka i Łukasza Kamińskiego, IPN, Warszawa 2010.
• Eisler Jerzy, Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Czerwone i Czarne, Warszawa 2014.
• Fijałkowska Barbara, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Wydaw. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1995.
• Gmitruk Janusz, Polska Partia Robotnicza wobec Polskiego Stronnictwa Ludowego (1945-1947), [w:] Polska Partia Robotnicza, pod red. Mariusza Krzysztofińskiego, IPN, Rzeszów 2014.
• Grochowska Magdalena, Dla swoich pobudką, dla wrogów przestrogą, „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 6.
• Koper Sławomir, Seksalfabet PRL, „Do Rzeczy Historia” 2015, nr 10.
• Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Libella, Paryż 1986.
• Łabuszewski Tomasz, Problem rozliczeń zbrodni stalinowskich w Polsce – fakty i mity, [w:] Wina i kara. Społeczeństwo wobec rozliczeń zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne w latach 1939-1956, red. nauk. Patryk Pleskot, IPN, Warszawa 2015.
• Mołdawa Tadeusz, Ludzie władzy 1944-1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, PWN, Warszawa 1991.
• Paczkowski Andrzej, Polacy pod obcą i własną przemocą [w:] Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
• Paczkowski Andrzej, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Prószyński Media, Warszawa 2009.
• Płużański Tadeusz, Lista oprawców, Fronda, Warszawa 2014.
• Rutkowski Tadeusz Paweł, Tworzenie zrębów mitu. Działalność Wydziału Historii Partii Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej na polu propagandy dziejów ruchu robotniczego [w:] Polska Partia Robotnicza, pod red. Mariusza Krzysztofińskiego, IPN, Rzeszów 2014.
• Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. I, A-D, red. nacz. Feliks Tych, Książka i Wiedza, Warszawa 1978.
• Spałek Robert, Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948-1956, Zysk i S-ka, Warszawa-Poznań 2014.
• Stopyra Agata, Figurantka „Roxana”. Inwigilacja Julii Brystygier przez Służbę Bezpieczeństwa (1962-1974), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2.
• Szumiło Mirosław, Elita Polskiej Partii Robotniczej (1944-1948). Portret historyczno-socjologiczny, [w: ] Polska Partia Robotnicza, pod red. Mariusza Krzysztofińskiego, IPN, Rzeszów 2014.
• Szumiło Mirosław, Roman Zambrowski 1909-1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, IPN, Warszawa 2014.
• Szwagrzyk Krzysztof, Żydzi w kierownictwie UB. Stereotyp czy rzeczywistość, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2005, nr 11.
• Żaryn Jan, Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2005, nr 11.
• Opracowania niepublikowane:
• Dumański Norbert, Działalność polityczna Julii Brystygier, praca magisterska napisana we wrześniu 2007 r. na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Redakcja: Michał Woś

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”: