Kleopatra — piękność znad Nilu (cz. 1)

Jej niezwykłe życie i jego dramatyczne zakończenie stało się natchnieniem dla wielu artystów — poetów i reżyserów filmowych. Jednak czy była ona wyłącznie piękną kobietą, której ambicje kończyły się na zaspokojeniu własnych, egoistycznych potrzeb? Czy może jej postępowanie było przemyślane i skrupulatnie zaplanowane, a cele zdecydowanie ambitniejsze?

Kleopatra – dzieciństwo

Kleopatra z muzeum berlińskiego (źródło: Wikipedia)

Nie jest znana dokładna data urodzin Kleopatry. Rok 69 lub 70 p.n.e. obliczono na podstawie daty jej śmierci (30 r. p.n.e.), ponieważ wiadomo, że miała wtedy 39 lat. Niewiele mamy wiadomości o najwcześniejszych latach życia królowej. W dzieciństwie mieszkała w dzielnicy pałacowej, której powierzchnia mogła zajmować nawet jedną trzecią Aleksandrii. Znajdowały się tam (oprócz pałaców) port, magazyny, budynki gospodarcze, ogrody, ale także słynna biblioteka, instytucje naukowe oraz swego rodzaju zoo z kolekcją egzotycznych zwierząt. Sam pałac był zapewne jednopiętrową willą z dużym tarasem. Pałacowe wychowanie ukształtowało królewnę, która rzadko wychodziła na zewnątrz. Działo się to jedynie wtedy, gdy towarzyszyła ojcu i rodzinie w uroczystościach religijnych. W pałacu Kleopatra wychowywała się z (oprócz własnego rodzeństwa) potomkami krewnych rodziny panującej oraz tzw. dziećmi królewskimi — wyróżnionymi możliwością przebywania na dworze. Wychowaniem i edukacją kierował zwykle wychowawca z pomocą wyspecjalizowanych nauczycieli.

Od małego uczono Kleopatrę pisania trzcinką na papirusie. Królewna poznała najpierw grecki, który był w tym czasie zarówno językiem urzędowym Egiptu, jak i językiem dyplomacji. Wcześnie też zaczęła mówić w języku większości mieszkańców jej kraju, a obcym sporej części jej rodziny, czyli po egipsku. Najprawdopodobniej jeszcze w dzieciństwie nauczyła się macedońskiego, etiopskiego, hebrajskiego i arabskiego. Podobno (według świadectwa Plutarcha) bez tłumacza porozumiewała się z troglodytami (mieszkańcami Sahary), Syryjczykami, Medami i Partami. Do podstaw wykształcenia ówczesnej elity należały muzyka, taniec i malarstwo. Młoda Kleopatra zaznajamiała się też z historią, geografią, arytmetyką, geometrią, fizyką i najprawdopodobniej astronomią. W jej zasięgu znajdowały się również liczne dzieła naukowe, szkolne podręczniki, poezja, romanse i opowieści w postaci papirusowych zwojów.

Czternastoletnia Kleopatra stała się ulubienicą ojca i faworytką do objęcia po nim tronu. Ptolemeusz XII pozostawił testament, w którym ustanowił Rzym gwarantem współrządów rodzeństwa, Kleopatry VII i Ptolemeusza XIII. Pierwszy z egzemplarzy testamentu znajdował się w Aleksandrii, drugi natomiast w Rzymie (a konkretniej w domu Pompejusza). Ponieważ Ptolemeusz XIII był jeszcze dzieckiem, Kleopatra miała teoretycznie pierwszeństwo w objęciu władzy.

Zamordowanie Pompejusza

Gnejusz Pompejusz (źródło: Wikipedia)

Po śmierci ojca w 51 roku, Kleopatra została królową Egiptu i rozpoczęła trwające do roku 47 wspólne rządy z bratem, Ptolemeuszem XIII, którego poślubiła zgodnie z rodzinną tradycją. Sytuacja wewnętrzna w Egipcie stawała się jednak stopniowo coraz bardziej napięta. Regenci panujący w imieniu Ptolemeusza XIII, Pothejnos i Achillas, dążyli do wyeliminowania Kleopatry poprzez wzajemne skłócenie rodzeństwa. Dwa dokumenty z 15 marca 49 r. wymieniają jeszcze jako sprawujących władzę króla Ptolemeusza i królową Kleopatrę, Bogów Kochających Ojca. Jednak już najprawdopodobniej latem 49 r. młoda królowa została wygnana z Aleksandrii przez swojego brata i jego stronników. Udała się do Palestyny, gdzie przygotowywała się do odwetu.

W tym czasie Ptolemeusz XIII uznany został przez alternatywny (trwała wszak wojna domowa) senat rzymski w Thessalonice za prawowitego króla Egiptu. Otrzymał ponadto tytuł przyjaciela i sprzymierzeńca ludu rzymskiego. Formalnym opiekunem młodego władcy ustanowiono Pompejusza. W dekrecie senatu nie uwzględniono w ogóle Kleopatry, przez co stała się — choć nie z własnej woli — sojuszniczką Cezara. Wkrótce królowa powróciła do Egiptu z armią palestyńskich najemników. Wojska jej stanęły pod Peluzjum i czekały na rozwój sytuacji.

Tymczasem po klęsce pod Farsalos Pompejusz postanowił szukać schronienia w Egipcie i zwrócić się do Ptolemeusza XIII o zaopatrzenie go w okręty, żywność i pieniądze. Był pewien, że młody król nie odmówi przez wzgląd na wsparcie udzielone tak jemu, jak i wcześniej jego ojcu. Ptolemeusz XIII obawiał się jednak narazić zwycięskiemu Cezarowi, dlatego postanowił (za radą Theodotosa) zwabić Pompejusza na ląd i zabić. Wszystko zostało precyzyjnie zaplanowane. W skromnej łodzi rybackiej, którą wysłano po Pompejusza, znajdowali się Achillas i Lucjusz Septymiusz, którzy mieli wzbudzić zaufanie wodza. Pompejusz, niczego nie podejrzewając, wsiadł do łodzi. Zamordowano go na oczach żony i załogi, gdy wysiadał na brzeg. Zwłoki (z wyjątkiem głowy) zostały spalone na stosie ułożonym nad brzegiem morza.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Spotkanie Cezara i Kleopatry

Wkrótce po tych wydarzeniach (1–2 października 48 r.) do Aleksandrii przybył Cezar, który otrzymał na powitanie głowę i sygnet Pompejusza. Wbrew oczekiwaniom regentów, Cezar potępił ich okrutny czyn, a morderców przeklął publicznie. Wkrótce wydał rozporządzenie, w którym wzywał przed swe oblicze skłócone rodzeństwo, nakazując im jednocześnie odesłanie wojsk. Według Plutarcha Cezar posłał po Kleopatrę w tajemnicy. Dostęp do pałacu, w którym przebywał Rzymianin, był strzeżony przez wojska wierne Ptolemeuszowi XIII, więc Kleopatra musiała uciec się do podstępu. Po zmroku, w towarzystwie jednej osoby, podpłynęła łódką do pałacu. Aby dostać się do wnętrza, kazała zawinąć się w dywan, a według innych autorów została wniesiona do pałacu w worku na bieliznę. Śmiały czyn egipskiej królowej zrobił duże wrażenie na Cezarze, który uległ jej urokowi osobistemu i czarowi głosu.

Kleopatra miała wówczas 21 lat. Jeżeli chodzi o wygląd królowej, to najbardziej wiarygodne wydają się być wizerunki na monetach. Na najstarszej przedstawiającej egipską władczynię, wybitej w 50 lub 49 r. p.n.e. w Palestynie, widać młodą kobietę o zdecydowanym wyrazie twarzy. Włosy są starannie zaplecione w niewielki kok, a głowa ozdobiona diademem, symbolizującym władzę królewską. Rysy twarzy przypominają Ptolemeusza XII, można z nich wyczytać silny charakter i dużą inteligencję. Słynny urok królowej nie polegał z pewnością na dziewczęcej łagodności i naiwności.

Na innej monecie, 80-drachmowej, widnieje portret Kleopatry o wydatnym nosie, wypukłych oczach i masywnej szczęce. Nie ma tu nadmiernej idealizacji wizerunku królowej, wręcz przeciwnie — całość ukazuje kobietę, która nie posiadała raczej urody klasycznej piękności. Wyidealizowanym portretem Kleopatry jest natomiast marmurowa głowa z muzeum w Berlinie, wykonana prawdopodobnie w Aleksandrii za życia królowej.

Kleopatra i Cezar - obraz Jeana-Léona Gérôme (źródło: Wikipedia)

Nie jest znany dokładny przebieg spotkania, lecz była to na pewno rozmowa o interesach. Prawdopodobnie już pierwszej nocy Cezar i Kleopatra zostali kochankami. Następnego dnia w pałacu zjawił się Ptolemeusz XIII. Kiedy Cezar oświadczył, że brat i siostra powinni się pogodzić, chłopiec wpadł we wściekłość, krzycząc, że został zdradzony. Cezar odczytał testament Ptolemeusza XII i zapowiedział, że rodzeństwo ma wspólnie rządzić Egiptem jako małżeństwo. Natomiast młodsze rodzeństwo — księżniczka Arsinoe i Ptolemeusz XIV — ma panować na Cyprze, który tym samym powrócił w posiadanie Egiptu. Posunięcie to miało najprawdopodobniej na celu uspokojenie nastrojów panujących w Aleksandrii. Mimo to Cezar nie wysłał Arsinoe na Cypr, lecz zamknął ją w pałacu.

Wojna aleksandryjska

Eunuch Pothejnos nadal buntował młodego króla. Porozumiał się też wkrótce z Achillasem, dowodzącym 20-tysięcznym wojskiem pod Peluzjum. Spisek szerzył się w całej armii, gdyż żołnierze uważali, że słuchanie rozkazów kobiety jest upokarzające. Podejrzewali ponadto, że Cezar uczyni niedługo Kleopatrę jedyną królową Egiptu. Ruszyli więc na Aleksandrię. Rozpoczęła się tzw. wojna aleksandryjska, podczas której spłonęła cała egipska flota, a także Biblioteka Aleksandryjska — największa w ówczesnym świecie. Walki toczyły się w całym mieście, przy czym mieszkańcy stali po stronie Ptolemeusza XIII. Rodzina królewska przetrzymywana była w pałacu. Początkowe zwycięstwa należały do aleksandryjczyków. Jednak z czasem, gdy do Egiptu przybyły oczekiwane przez Cezara posiłki, królewskie wojska poniosły druzgocącą klęskę, a Ptolemeusz XIII zginął.

Datę zwycięstwa Cezara, 27 marca 47 r. p.n.e., ogłoszono oficjalnym świętem w rzymskiej armii. Cezar wkroczył wtedy do Aleksandrii na czele swoich wojsk, pewny, że mieszkańcy miasta nie będą dłużej stawiać oporu. Nie pomylił się. Aleksandryjczycy porzucili broń i umocnienia, ubrali się w szaty błagalników i wynieśli przedmioty kultu ze świątyń, aby wyjednać u rzymskiego władcy religijnie umotywowany akt łaski.

Cezar ogłosił wkrótce, ku zaskoczeniu wszystkich, że testament Ptolemeusza XII nadal obowiązuje. Tym samym Egipt nie stał się kolejną prowincją Imperium Rzymskiego, lecz pozostał państwem teoretycznie suwerennym, w którym rządy miała objąć Kleopatra wraz ze swoim 10-letnim bratem Ptolemeuszem XIV. Księżniczka Arsinoe, walcząca przeciwko siostrze, dostała się do niewoli.

Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”

Podróż

Po zakończeniu wojny i wydaniu rozporządzeń Cezar nie wyjechał od razu z Egiptu, mimo że sytuacja w Azji Mniejszej wymagała jego niezwłocznej interwencji — wojska rzymskie poniosły tam w grudniu 48 r. p.n.e. klęskę. Cezar opuścił Egipt dopiero po dwumiesięcznej podróży w górę Nilu w towarzystwie Kleopatry. Orszak, który towarzyszył statkowi pasażerskiemu Cezara i Kleopatry, liczył podobno 400 jednostek. Była to podróż o charakterze turystycznym, poświęcona głównie na zwiedzanie kraju i wszelkiego rodzaju przyjemności.

Towarzyszyła im atmosfera nieustannego święta, na brzegach wznoszono okrzyki i słychać było śpiew ludzi pragnących zobaczyć królewskie statki. Romans Kleopatry i Cezara trwał w najlepsze. Nie wiadomo jednak, do jakiego stopnia kierowało nimi uczucie, a do jakiego zimna, polityczna kalkulacja młodej królowej. Z jednej strony Cezar pozostał lojalny wobec Kleopatry w czasie walk w Aleksandrii, z drugiej Egipt stanowił dla niego cenną zdobycz. Oboje jednak, jednostki nieprzeciętne, władcy tak odmiennych od siebie państw, z pewnością byli sobą zafascynowani. W momencie wyjazdu Cezara Kleopatra była z nim w siódmym miesiącu ciąży.

Sytuacja budziła zniecierpliwienie i niezadowolenie wśród wojska, które czekało na rozkaz wymarszu. Pogorszeniu uległa także reputacja Cezara w społeczeństwie rzymskim. Nieznana jest dokładna data opuszczenia Egiptu przez Cezara, ale była to prawdopodobnie pierwsza połowa czerwca. Dla Kleopatry rozpoczął się okres samodzielnych rządów, sprawowanych wszakże pod wojskowym nadzorem Rzymian. Prawdopodobne jest, że królowa rozpoczęła panowanie od odebrania deklaracji lojalności od osób znajdujących się w jej najbliższym otoczeniu na dworze, w administracji i armii. Zaczęto też z pewnością odbudowę Aleksandrii i przede wszystkim floty wojennej. Aleksandryjczycy byli nadal wrogo nastawieni do Kleopatry. Sądzili, że panuje z woli obcego mocarstwa, a utrzymuje się przy władzy dzięki obecności w mieście rzymskich legionów. Dowódcą owych legionów Cezar mianował Rzymianina Rufiona, człowieka o niskim pochodzeniu społecznym, należącego jednak do najbliższego otoczenia Cezara. Rufion gwarantował lojalność, gdyż dowódca bez odpowiedniego nazwiska nie mógł prowadzić własnej polityki.

Wizerunek Kleopatry na monecie 80-drachmowej (źródło: Wikipedia)

Królowa w Rzymie

Niebawem Cezar zaprosił Kleopatrę wraz z Ptolemeuszem XIV do Rzymu. Święcił on tutaj swój poczwórny triumf: nad Galią, Egiptem, Pontem i Mauretanią. Ozdobą pochodu była siostra Kleopatry, księżniczka Arsinoe, którą zakuto w łańcuchy. Prawdopodobnie egipska królowa odczuwała z tego powodu niemałą satysfakcję. Jednak już w listopadzie 46 r. p.n.e. Cezar musiał opuścić Rzym i udać się do Hiszpanii, żeby zwalczyć resztę zwolenników Pompejusza. Mimo nieobecności kochanka i nieprzychylnych wobec niej nastrojów panujących w Rzymie, królowa nie powróciła do Egiptu. Liczyła zapewne na szybki powrót Cezara. Do Rzymu zabrała ze sobą jednorocznego synka Cezariona. Nosił on w Egipcie od pewnego czasu przydomek Kasjar, co oznaczało, że oficjalnie uznano tam ojcostwo Cezara. W Rzymie Cezar miał żonę Kalpurnię, a związek z Kleopatrą traktowano tam z dużą niechęcią.

Oficjalnym powodem wizyty Kleopatry w Rzymie było zawarcie sojuszu między państwami. Ptolemeusz XIV towarzyszył siostrze, nie tylko dlatego że był jej mężem i współwładcą, lecz ponieważ królowa obawiała się zostawić go w Egipcie. Dwunastoletni wówczas chłopiec mógł stać się łatwym narzędziem w rękach przeciwników Kleopatry. Królowa przebywała w Rzymie od 46 r. p.n.e. do kwietnia 44 r. p.n.e., mieszkając w tym czasie w willi Cezara. Wizyta trwała tak długo, dlatego że królowa prawdopodobnie liczyła na małżeństwo z Cezarem i wspólne rządy. Po ewentualnym wprowadzeniu w Rzymie monarchii i, co niewykluczone, dalszych podbojach na Wschodzie mogłaby zostać „królową i panią świata”. Cezarion natomiast odziedziczyłby po rodzicach wielkie imperium i władzę nad nim.

Plany te pogrzebała śmierć Juliusza Cezara 15 marca 44 r. p.n.e. Kleopatra pozostała w Rzymie jeszcze przez jakiś czas, licząc na to, że trzyletni wówczas Cezarion zostanie dziedzicem Cezara. Po odczytaniu ostatniej woli dyktatora okazało się jednak, że głównym spadkobiercą uczynił on dziewiętnastoletniego wówczas wnuka swojej siostry — Gajusza Oktawiusza, nazywanego Oktawianem (otrzymał trzy czwarte majątku). Końcowa klauzula dokumentu nadawała Oktawiuszowi nazwisko Cezara. Cezariona — swojego syna — w ogóle Juliusz nie wymienił. Testament ten (spisany we wrześniu 45 r. p.n.e.) miał jednak charakter prywatny — spadkobierca nie dziedziczył żadnych funkcji publicznych.

Możliwe, że to wtedy Marek Antoniusz upomniał się w senacie rzymskim o uznanie syna Kleopatry za prawowitego potomka Cezara. Mogło to być powodem, dla którego Kleopatra przedłużyła pobyt w Rzymie, chociaż ryzykowała w ten sposób własne życie. Może też świadczyć o początkach bliższych relacji między Antoniuszem i królową. Po miesiącu Kleopatra nie miała już powodu, by dłużej zwlekać z powrotem do Egiptu. Opuściła Rzym najprawdopodobniej 15 kwietnia 44 r. p.n.e.

Czytaj drugą część tekstu

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bibliografia:

1. Encyklopedia Brittanica, edycja polska, tom 20, Poznań 2001
2. Krawczuk Aleksander, Kleopatra, Warszawa 1985
3. Kwiatkowski Bogusław, Poczet faraonów, Paprotnia 1998
4. Łukaszewicz A., Kleopatra, Warszawa 2005
5. Schneider Thomas, Leksykon faraonów, Warszawa-Kraków 2001