Aleksy IV Angelos – książę, który zgubił Bizancjum? (cz. 2)

Przeczytaj pierwszą część tekstu

Choniates pisze, że nikt za murami nie zwrócił uwagi na przybycie armii, zamiast czynić jakieś przygotowania do obrony cesarz Aleksy III siedział i się przyglądał. Młody książę Aleksy spotkał się z szyderstwami ze strony mieszkańców Konstantynopola, z kolei przywódcy krucjaty odrzucili propozycje złożone im przez cesarza. Istniała szansa zawarcia układu, które doprowadziłby do odrzucenia pretensji jego bratanka. Zapasy zebranej pod bizantyńską stolicą krucjaty wystarczyły tylko na dwa tygodnie. Nie pozostawało nic innego jak tylko atak na miasto.

Krzyżowcy przybywają pod Konstantynopol

Aleksy IV Angelos (domena publiczna).

W pierwszej fazie walk Wenecjanie odegrali bardzo ważną rolę, przerywając łańcuch zamykający zatokę Złoty Róg od strony morza. W nocy z 17 na 18 lipca Aleksy III uciekł z miasta, zabierając ze sobą skarbiec, zostawiając natomiast nawet swoją żonę Eufrozynę. Wobec tego zdecydowano zwrócić tron niewidomemu, byłemu cesarzowi Izaakowi II. Konstantyn Filoksenites dzięki poparciu gwardii wareskiej sprowadził go z powrotem do pałacu, gdzie został ponownie ogłoszony cesarzem.

Jego pierwszym posunięciem było skierowanie wysłanników do obozu krzyżowców z wezwaniem po syna, aby przybył do niego do Konstantynopola. Poparcie krzyżowców doprowadziło do koronacji Aleksego IV Angelosa. Cesarstwem rządziło od tej pory dwóch teoretycznie zgodnych cesarzy, przywódcy krucjaty mogli zatem przystąpić do ściągania od nich obiecanej zapłaty na planowaną wyprawę do Egiptu. Wodzowie wyprawy posłali delegację do obu cesarzy, która miał przypomnieć o obietnicach złożonych w Zadarze. Aleksy zobowiązał się tam do oddania Kościoła bizantyńskiego pod zwierzchnictwo Rzymu, wypłaty dwustu tysięcy srebrnych marek dla armii oraz innych obiecanych warunków. Izaak dopiero teraz poznał warunki zatwierdzone przez syna, ale zgodził się z nimi. Doprowadziło go to do utraty wpływu na dalszy bieg wydarzeń.

Cesarz między dworem a krzyżowcami

Krzyżowcy obiecywali, że odjadą spod stolicy najpóźniej 29 września. Młody Aleksy zrobił wszystko, co mógł, aby spłacić swój dług wobec Europejczyków. Znalazł 100 tysięcy marek w srebrze, plądrując skarbce kościelne, co wzbudziło niechęć ludności względem cesarza. Bez pomocy krzyżowców był zgubiony i osamotniony na tronie, zawarto więc kolejną umowę, na mocy której Aleksy IV Angelos miał zatrzymać krzyżowców w swej służbie przez rok, poczynając od 30 września. Mieli oni wyruszyć do Ziemi Świętej w marcu 1204 roku, w towarzystwie wojsk bizantyńskich, jednak umowa ponownie podzieliła wojsko krzyżowe. Masy rycerstwa chciały walczyć z muzułmanami a nie służyć rok na bizantyńskim żołdzie.

Jednocześnie Aleksy IV prowadził rozmowy dotyczące wypełnienia obietnicy podporządkowania kościoła bizantyńskiego Rzymowi. Katoliccy duchowni podyktowali cesarzowi list, który wysłał do Innocentego III 25 sierpnia 1203 roku. W liście tym Aleksy obiecywał, że osobiście podporządkuje się papiestwu, nie było w nim natomiast ani słowa o zatrzymaniu krzyżowców w służbie cesarza. Młody władca postanowił utwierdzić swoją władzę na prowincji i wraz z częścią wojsk krzyżowych, dowodzonych przez Bonifacego z Montferratu, uderzył na Trację. Do stolicy wrócił triumfalnie na początku listopada 1203 roku, jego sytuacja była jednak dalej trudna, gdyż musiał liczyć się z oczekiwaniami krzyżowców, ci zaś zaczynali okazywać niezadowolenie. Henryk z Hainaut, brat hrabiego Flandrii Baldwina, opuścił Aleksego w samym środku kampanii trackiej. Była to metoda wywierania nacisku na cesarza Izaaka II Angelosa, który nie wywiązywał się z zobowiązań pieniężnych wobec krzyżowców. Po powrocie Aleksego IV do Konstantynopola duchowieństwo prawosławne zaczęło coraz bardziej wpływać na młodego władcę. Żądano, by cesarz zdystansował się do krzyżowców. Kronikarz Villehardouin uważa, że właśnie wtedy przestał on sprzyjać krucjacie, z drugiej strony Choniates jednak podkreśla, że cesarz nadal odwiedzał obóz krzyżowców i kompromitował się biorąc udział w ich zabawach. Podobno pozwolił nawet, by zdjęli mu oni z głowy królewski diadem i zastąpili go wełnianą czapką. Dowódcy krucjaty pod koniec listopada wystosowali wobec Aleksego IV ultimatum: albo wypełni on swe zobowiązania wobec nich, albo uznają się za zwolnionych z umowy i zwrócą się przeciw niemu. Decyzja ta była spowodowana poczuciem utraty kontroli nad cesarzem. Próbowano wywrzeć na niego nacisk i zmusić go do wywiązania się z obietnic, przypominając mu, ile zawdzięcza Europejczykom oraz jak bardzo jest od nich zależny. Odmowa Aleksego ich całkowicie zaskoczyła. Doża Wenecji Henryk Dandolo prowadzący negocjacje odpowiedział cesarzowi: Nędzny młodzieniaszku, wyciągnęliśmy cię z bagna i do bagna z powrotem cię wrzucimy!

Wejście krzyżowców do Konstantynopola (aut. Eugène Delacroix, 1840, domena publiczna).

Dworzanie Aleksego wymusili na nim zaprzestanie spłacania długu wobec krzyżowców. Stało się to głównie wskutek działań wpływowego Aleksego Dukasa zwanego Murzuflosem, rzecznika stronnictwa występującego przeciw krzyżowcom. Niewiele wiemy o jego przeszłości, pewne jest tylko, iż należał do zwolenników Izaaka II Angelosa i za rządów jego brata przebywał w więzieniu.

To jego działania pozwoliły Aleksemu IV wyjść obronną ręką z pierwszej fazy działań krzyżowców. Skierowane przeciw krucjacie zamieszki, które wybuchły w grudniu 1203 roku, spowodowały duże straty w armii łacinników, zaś 1 stycznia 1204 roku podjęto próbę zniszczenia weneckiej floty przy użyciu zapalonych okrętów.

6 stycznia 1204 roku Nicefor Chryzoberges wygłosił mowę skierowaną do Aleksego IV Angelosa. Gratulował on cesarzowi sposobu, w jaki odzyskał tron, ostrzegał go jednak przed niebezpieczeństwami, jakie z tego wynikały: Tylko dlatego, że przywieźli cię, cesarzu, zgodnie z wolą Bożą, nie pozwól im na arogancję. Ponieważ zwracając tron prawowitemu cesarzowi odegrali oni rolę sług, niech teraz będą ulegli jak przystoi sługom. Mówca radził, aby cesarz dzielił i rządził, przyjmując na swą służbę co uleglejszych krzyżowców i zwalczając pozostałych. Chryzoberges zakończył swoje wystąpienie sugestią, aby Aleksy zajął się godzeniem Starego i Nowego Rzymu. Mowa ta jest odzwierciedleniem polityki cesarza, ujawnia ona przy tym całkowitą naiwność i brak realizmu w ocenie zagrożenia ze strony łacinników.

Upadek Aleksego IV

Aleksy Murzuflos szybko skupił władzę w swoich rękach. Stary cesarz Izaak II był schorowany i nie odgrywał żadnej roli, zaś Aleksy IV potrzebował poparcia krzyżowców dla własnego bezpieczeństwa. Niketas Choniates pisze, iż hrabia Bonifacy zgodził się bronić cesarza, odrzucając jednocześnie wszelkie propozycje rozmów z Murzuflosem. Niechęć ludności Konstantynopola wobec rządów Aleksego IV Angelosa wzrastała, aż osiągnęła punkt krytyczny w styczniu 1204 roku.

Atak krzyżowców na Konstantynopol (XIV w., domena publiczna).

Opozycja zgromadziła się wówczas w kościele Mądrości Bożej, by wybrać nowego cesarza. Naciskano na Choniatesa, aby nominował kandydata na cesarski urząd. Ten odmówił twierdząc, że kogokolwiek by na wybór podsunąć, następnego dnia wyprowadzono by go jak owcę na rzeź, a wodzowie łacińskich zastępów opletliby Aleksego ramionami w jego obronie. W dniach 25-27 stycznia 1204 roku w kościele Mądrości Bożej obradowało zgromadzenie, które chciało narzucić nowego cesarza w osobie Mikołaja Kanabosa. Murzuflos zaproponował uzurpatorowi wysokie stanowisko w swej administracji, ten jednak odmówił. Dało to Murzuflosowi pretekst i ostatecznie w nocy 25 stycznia 1204 roku obalił on Aleksego IV oraz kazał uwięzić uzurpatora. 5 lutego 1204 nowy cesarz Aleksy V Murzuflos rozkazał stracić swego byłego monarchę. Wstrząsy związane z przewrotem pałacowym i uduszeniem Aleksego IV były zbyt mocnym szokiem dla nadwątlonych sił Izaaka II. 28 stycznia 1204 roku rozstał się on z życiem.

Konsekwencje

Zamordowanie Aleksego IV przez jego następcę w oczach zachodnich rycerzy było najgorszą zbrodnią. Oburzeni duchowni wzywali do ataku na schizmatyckie miasto, dalsze wydarzenia zaś potoczyły się już bardzo szybko. Pomysł, aby pomocy w odzyskaniu Konstantynopola szukać na Zachodzie, okazał się zupełnie chybiony. Żadnych korzyści nie odniósł Filip Szwabski, przegranym okazał się też ostatecznie Bonifacy z Montferratu, którego pozycję wśród wodzów krucjaty osłabiła śmierć jego protegowanego Aleksego IV. Przywódcy krucjaty wraz z Wenecjanami już w marcu podpisali traktat podziału cesarstwa. Zdemoralizowana i podzielona wskutek powyższych wydarzeń krucjata nie dotarła do Ziemi Świętej.

Zdobycie Konstantynopola (XV w., domena publiczna).

Po zdobyciu Konstantynopola w kwietniu 1204 Innocenty III został postawiony w obliczu faktów dokonanych. Usiłujący uratować ideę krucjaty papież zaakceptował, choć nie bez oporów, wszystkie zwroty w jej przebiegu i w ten sposób sam stał się obiektem oskarżeń o ponoszenie faktycznej odpowiedzialności za wypaczenia krucjaty. Podporządkowanie Kościoła wschodniego przez Kościół katolicki przypieczętowało schizmę wschodnią. Konstantynopol w rękach zachodnich rycerzy nigdy nie stał się bazą wypraw krzyżowych podejmowanych w celu wyzwolenia Ziemi Świętej. Rok 1204 to kulminacyjny punkt narastającej od wieków wrogości między Łacinnikami i Grekami, nie ulega wątpliwości, że jego wypadki trwale zatruły kontakty między katolikami a prawosławnymi.

Bibliografia

• Źródła:
• Geoffroy de Villehardouin, Zdobycie Konstantynopola, z języka starofrancuskiego przetłumaczył, wstępem i komentarzem opatrzył Zdzisław Pentek, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
• Nicetas Choniates, Historia, „Corpus Fontium Historiae Byzantinae”, Berlin 1975.
• Robert de Clari, Zdobycie Konstantynopola, z języka starofrancuskiego przetłumaczył, wstępem i komentarzem opatrzył Zdzisław Pentek, Antykwariat Naukowy im. Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1997.
• Opracowania:
• IV krucjata. Historia, reperkusje, konsekwencje, red. Zdzisław J. Kijas i Maciej Salamon, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005.
• Angold Michael, Czwarta krucjata, przeł. Beata Spieralska, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006.
• Dąbrowska Małgorzata, Aleksy IV Angelos [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. Oktawiusz Jurewicz, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 16.
• Harris Jonathan, Bizancjum i wyprawy krzyżowe, przeł. Justyna Gardzińska, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2005.
• Leśniewski Sławomir, Konstantynopol 1204, Bellona, Warszawa 2012.
• Meschini Marco, 1204 – Tajemnica IV wyprawy krzyżowej i podboju Konstantynopola, przeł. Marek Myczkowski, Wydawnictwo „Jedność”, Kielce 2007.
• Pentek Zdzisław, Cesarstwo Łacińskie 1204-1261. Kolonialne państwo krzyżowców czy Neobizancjum?, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005.
• Pentek Zdzisław, Geoffroy de Villehardouin. Rycerz i kronikarz IV czwartej wyprawy krzyżowej, Antykwariat Naukowy im. Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1996.
• Sokołow Nikołaj, Narodziny weneckiego imperium kolonialnego, przeł. Zdzisław Dobrzyniecki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.

Zobacz też:

• Czwarta krucjata i Bizancjum w pierwszej poł. XIII wieku
• Drugi upadek Konstantynopola
• Innocenty III - despotyczny teokrata czy uniwersalistyczny marzyciel?
• Niezwykłości, cudowności i... efekty specjalne, czyli świat bizantyńskich ceremonii
• Weneckie manipulacje. IV krucjata i upadek Zadaru (1202)

Redakcja: Przemysław Mrówka