Niezależna od wszystkich. O życiu i twórczości Hannah Arendt
Wizerunek Hannah Arendt na niemieckim znaczku pocztowym z 1988 roku (domena publiczna) Szkolna nuda
Imię, jakie oficjalnie figurowało w jej dokumentach, brzmiało Johanna. Przyszła na świat 14 października 1906 roku w Hanowerze jako córka inżyniera Paula Arendta i jego żony Marhy Cohn. Była to dobrze sytuowana, zasymilowana żydowska rodzina. W roku 1909 Arendtowie przenieśli się do Królewca z powodu choroby Paula, który zmarł cztery lata później. W latach 1913-1922 Hannah uczęszczała tam do szkoły. Dziewczynka odznaczała się dużą samodzielnością, a narzucony program edukacji oraz sztywna dyscyplina niezmiernie ją nudziły. Sama uczyła się tego, co najbardziej ją interesowało – biegle czytała po łacinie i grecku, fascynowała ją starożytna poezja oraz filozofia. W wieku 14 lat zapoznała się z twórczością Immanuela Kanta, za inspirację służył jej też duński filozof Kierkegaard. W roku 1922 została wyrzucona ze szkoły za naruszenie dyscypliny, wobec czego – jako osoba żądna wiedzy – postanowiła kształcić się prywatnie. Dwa lata później poskutkowało to zdaniem matury i zdobyciem złotego medalu za doskonałe wyniki w nauce.
Hannah Arendt: pierwsza miłość
Hannah wybrała studia filozoficzne na uniwersytecie w Marburgu. Kierowała się przy tym pogłoskami krążącymi o uwielbianym przez studentów wykładowcy – Martinie Heideggerze, filozofie egzystencjalnym. Była wówczas dziewiętnastoletnią, błyskotliwą i inteligentną dziewczyną, a swoją urodą przyciągała spojrzenia mężczyzn. Również sam Heidegger, trzydziestopięcioletni mąż i ojciec, nie pozostał obojętny na jej urok osobisty. Pierwsze spotkanie w lutym 1924 roku zaowocowało wkrótce wybuchem uczucia i namiętnym romansem.
Liczne ostatnio publikacje korespondencji Heideggera i Arendt spowodowały postrzeganie Hannah wyłącznie z perspektywy jej związku ze słynnym filozofem. Odbywa się to ze szkodą dla jej późniejszych dokonań jako teoretyka polityki. Choć niewątpliwie okazała się wyjątkową kobietą w życiu Heideggera, miał on także wiele innych kochanek, dzięki którym zyskiwał inspirację do pracy. Dla Arendt natomiast było to pierwsze poważne uczucie, któremu oddała się całkowicie, nie zważając na konwenanse. Jego poglądy motywowały ją twórczo. Związek z nim stanowił też ucieczkę od samotności i poczucia coraz większego wyobcowania, jakiego doświadczała z powodu swojego pochodzenia. Kiedy jednak Martin, pochłonięty pracą nad nową książką Bycie i czas, zapominał o niej, odeszła.
Heidegger polecił ją swojemu przyjacielowi, Karlowi Jaspersowi, pod kierunkiem którego napisała rozprawę doktorską Pojęcie miłości u św. Augustyna. Próba interpretacji filozoficznej. Studiowała też u Edmunda Husserla. Poznała u niego Gunthera Sterna, którego poślubiła w roku 1929. Ich małżeństwo nie było jednak zbyt udane, niewykluczone, że z powodu ciągłego uczucia Hannah do Heideggera.
Hannah Arendt: czas chaosu
Karl Jaspers (domena publiczna) Lata 30. to okres coraz większego napięcia w Europie. W obliczu kolejnych fal antysemityzmu Arendt zaczęła angażować się w pracę charytatywną w żydowskich fundacjach. Rok 1933 okazał się dla niej przełomowy – okazało się, że Martin Heidegger entuzjastycznie przyjął narodowy socjalizm, wstępując w maju do NSDAP. W obliczu tych wieści zdecydowała się na wyjazd z Niemiec i zerwanie wszelkich kontaktów ze swoim dawnym kochankiem na niemal dwadzieścia lat.
Ponieważ małżeństwo Hannah i Gunthera było już w tym czasie tylko fikcją, para zgodnie zdecydowała się na rozstanie. Stern wyjechał do Stanów Zjednoczonych, natomiast Hannah wyemigrowała do Francji, gdzie przebywała aż do roku 1941. W tym czasie kontynuowała pracę charytatywną, zaczęła uczyć się też hebrajskiego. W Paryżu poznała Heinricha Bluchera – filozofa niemieckiego pochodzenia, człowieka wielostronnego, poetę i twórcę piosenek kabaretowych. Związali się ze sobą w roku 1934, mimo faktu, że formalnie oboje mieli współmałżonków. Po uzyskaniu rozwodów pobrali się 16 stycznia 1940 roku.
Zarówno wcześniejsze aresztowanie Bluchera, jak i pobyt Hannah w obozie dla internowanych w Gurs w 1940 roku, uświadomiły jej, że czas opuścić Europę. Gunther Stern, z którym mimo rozwodu łączyły ją stosunki przyjacielskie, starał się o uzyskanie dla niej i jej nowego męża wizy, która umożliwiłaby im przyjazd do Ameryki. Dzięki jego zabiegom, Arendt wraz z partnerem 22 maja 1941 roku dotarła do Nowego Jorku.
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
Nowy okres i Korzenie totalitaryzmu
Małżonkowie od początku pobytu w Stanach borykali się z prozaicznymi problemami – biedą, brakiem zatrudnienia i znajomości. Hannah pracowała w komisji zajmującej się ratowaniem dorobku kulturalnego Żydów europejskich. Jednocześnie obserwowała sytuację na Starym Kontynencie i rozpoczęła pracę nad książką, w której analizowała systemy totalitarne, z początku tylko nazizm, lecz później także i stalinizm. Po roku 1945 korespondowała z Karlem Jaspersem. Dyskutowała z nim na przykład o umacniającym się komunizmie w Europie Środkowo-Wschodniej i procesach w Norymberdze.
Adolf Eichmann na procesie w Jerozolimie (domena publiczna) Rezultatem tych prawie pięcioletnich badań była książka wydana w 1951 roku – Korzenie totalitaryzmu, która z miejsca przyniosła jej sławę. Sformułowana w niej definicja totalitaryzmu miała ogromny wpływ na filozofię polityki. Wnikliwa analiza dotycząca sposobów powstawania tego systemu stała podwaliną dla kolejnych teorii, mimo że w dzisiejszych czasach praca już jest postrzegana jako nieco nieaktualna.
Lata 50. były więc dla Hannah bardzo owocne, przyniosły też spotkanie – po 17 latach – z dawną miłością, Martinem Heideggerem, we Fryburgu. Hannah i Martin wznowili korespondencję, a sama Arendt, mając już wpływy w USA, umożliwiła wydanie tam książek dawnego kochanka. Co ciekawe, ich sposoby rozumowania były już całkowicie odmienne. Hannah odniosła własny sukces dzięki idei myślenia zaangażowanego, co stanowiło przeciwieństwo "myślowych pułapek" Martina.
Hannah potwierdziła to w swojej kolejnej książce, Kondycja ludzka, która została wydana w roku 1958. Wcześniej zajmowała się pisaniem esejów i artykułów do amerykańskich gazet, w 1955 roku rozpoczęła też wyjazdy na wykłady i seminaria do wielu uczelni w USA.
Proces Eichmanna i "banalność zła"
11 maja 1960 roku Adolf Eichmann, niemiecki zbrodniarz wojenny, został porwany z Argentyny przez agentów izraelskich służb specjalnych. Udało się przetransportować go do Jerozolimy, gdzie 11 kwietnia 1961 roku wytoczono mu proces o ludobójstwo w czasie II wojny światowej. Hannah Arendt od początku interesowała się tą sprawą i przekonała redakcję "New Yorkera” do pisania dla nich artykułów z rozpraw. Rzecz jasna obserwowała i interpretowała przypadek Adolfa Eichmanna w charakterystyczny dla siebie, przenikliwy, sposób. Przez dwa lata "New Yorker" publikował na swoich łamach jej reportaże z przebiegu procesu, a w roku 1963 zostały one wydane w książce pod tytułem Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła.
Pozycja ta uznana została za bardzo kontrowersyjną głównie w środowiskach syjonistycznych, które zarzucały Arendt brak solidarności z narodem żydowskim i niezrozumienie problemów współczesnego Izraela. Hannah skrytykowała ostro proces i nie zostawiła suchej nitki na oskarżycielach Eichmanna, którzy kreowali go na "nazistowskiego potwora", a także rządu w Jerozolimie, pragnącego pokazowego procesu. Według Arendt Eichmann był tylko trybikiem w maszynie zagłady i bezmyślnie wykonywał rozkazy w celu zyskania awansu. Sformułowała też słynny zwrot "banalność zła" na określenie zła instytucjonalnego, które pustoszy świat, posługując się ślepo posłusznymi jednostkami.
Rozgłos, który Hannah uzyskała dzięki książce, przypłaciła przykrymi konsekwencjami. Wiele osób odwróciło się od niej, prasa prowadziła nagonkę przeciwko niej, dochodziło nawet do tego, że rabini krytykowali ją w synagogach.
Ostatnie lata
Hannah Arendt kontynuowała swoją pracę intelektualną, nie zważając na negatywne opinie na swój temat. Od roku 1963 była profesorem na uniwersytecie w Chicago, a od roku 1967 wykładała w New School for Social Research w Nowym Jorku. W roku 1970 odniosła osobistą stratę – zmarł jej ukochany mąż, Heinrich Blucher. Przez lata prowadziła korespondencję z Martinem Heideggerem, a od roku 1969 spotykali się raz w roku we Fryburgu. Poświęciła się całkowicie pracy nad swoimi książkami Myślenie i Wola, pośredniczyła też w pracy nad nowym przekładem Bycia i woli Heideggera.
Grób Hannah Arendt na cmentarzu w Nowym Jorku (fot. Murraybuckley, domena publiczna) 4 grudnia 1975 roku Hannah nagle zasłabła podczas obiadu, który wydała dla przyjaciół w swoim nowojorskim mieszkaniu. Zmarła na zawał w wieku 69 lat, podobnie jak pięć lat wcześniej jej mąż, Heinrich. Pozostawiła po sobie ogromną spuściznę intelektualną, zapisując się w historii jako jeden z największych myślicieli XX wieku. Jednocześnie do końca zachowała swoją niezależność, która przysporzyła jej tylu kłopotów, lecz była – musiała być – jej znakiem rozpoznawczym.
Bibliografia:
- Brudny Michelle-Irène, Hannah Arendt. Próba biografii intelektualnej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.
- Grunenberg Antonia, Hannah Arendt i Martin Heidegger. Historia pewnej miłości, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2013.
Redakcja: Michał Woś
