Jerzy S. Łątka – „Atatürk. Twórca nowoczesnej Turcji” – recenzja i ocena
Biografia Atatürka, Jerzego S. Łątki jest ważną pozycją w dorobku polskiej turkologii, przed wszystkim ze względu na sposób w jaki autor podszedł do swojego bohatera. Jak sam bowiem przyznaje: „Można powiedzieć, że o Atatürku napisano przed mną już wszystko. Po kilku miesiącach wahań podjąłem jednak temat, zaintrygowany (…) nie tyle osobowością tego człowieka, co mechanizmami, które go wykreowały” (s.363).
Takiemu właśnie stosunek autora do swojego bohatera ma ważne konsekwencje. Europeizacja Turcji dokonana przez Atatürka w dwudziestoleciu międzywojennym jawić się będzie czytelnikom książki Łątki jako logiczne dopełnienie ponad stuletniego okresu reform państwa, a nie jako radykalne zerwanie z przeszłością tego państwa. Przemiany w duchu europejskim, rozpoczęte zostały już bowiem przez sułtana Selima III (lata 1789-1807), a kontynuowano je pod rządami Mahmuda II (1808-1839), reformatorów Imperium Osmańskiego okresu tanzimatu (1839-1876), a także polityków wywodzących się z tzw. ruchu młodotureckiego (1908-1918).
Autorowi udało mu się trafnie odtworzyć proces formowania się światopoglądu swojego bohatera, który dokonał się podczas jego nauki w różnego szczebla szkołach wojskowych, do których ten uczęszczał w latach 1893-1905 (wszystkie ukończył z bardzo dobrymi wynikami). Szczególną rolę w tym względzie odegrała twórczość poety Namyka Kemala (1840-1888), której tematem był patriotyzm i przywiązanie do własnego kraju oraz przyjaźń z jednym z kolegów szkolnych Ali Fethim, który zainteresował go książkami J.J. Rousseau, Woltera i Comte’a (w efekcie czego do końca życia pozostał on pod wpływem kultury francuskiej). Najprawdopodobniej to właśnie lektura dzieł wspomnianych wyżej francuskich myślicieli spowodowała, że odszedł od religii islamskiej i stał się deistą (dopuszczał istnienie Boga, ale zaprzeczał jego zainteresowaniu stworzonym przez niego światem). Taki właśnie stosunek do religii wyjaśnia motywy przeprowadzenia w okresie jego rządów radykalnego rozdziału religii od państwa.
Opisując służbę wojskową w okresie I wojny światowej, Łątka wykazuje, że bohatera książki nie można go łączyć z dokonanym przez władze tureckie w tym okresie ludobójstwem Ormian. Mustafa Kemal (wtedy jeszcze nie Atatürk, bo nazwisko to przyjął dopiero w 1934 roku) nie piastował żadnego stanowiska w rządzie tureckim, był zwykłym wojskowym. Nie mógł także osobiście brać udziału w tej zbrodni ponieważ w czasie jej przeprowadzania (1915 rok) brał udział w zwycięskich dla Osmanów walk z wojskami państw Ententy o Dardanele (w których się zresztą wybitnie odznaczył).
Co do motywów, dla których bohater książki zdecydował się na przejęcie władzy i zmianę formy rządów z monarchii na republikę autor stwierdza, że „dla Mustafy Kemala władza nie stanowiła celu samego w sobie” (s.273). Według niego, gdyby ówczesny sułtan Mehmed VI Vahideddin stanął na czele narodowego powstania przeciwko niekorzystnym dla państwa warunkom traktatu pokojowego w Sevres z 10 sierpnia 1920 roku oraz zgodził się na program reform w celu unowocześnienia kraju, Mustafa Kemal zadowoliłby się funkcją wielkiego wezyra (w Imperium Osmańskim odpowiednik premiera). To właśnie sprzeciw Atatürka wobec warunków wspomnianego traktatu oraz stanięcie przez niego na czele narodowego powstania przeciwko niemu, którego rezultatem było zwycięstwo w walce z Grecją oraz nowy, korzystniejszy dla Turcji traktat pokojowy w Lozannie z 24 lipca 1924 roku, dały Atatürkowi konieczny mandat społeczny do sprawowania władzy. Wskazując na siły społeczne, które były oparciem dla niego, autor na pierwszym miejscu wymienia armię (od tego momentu, aż do końca XX wieku stała ona na straży laickiego i europejskiego modelu państwa) a następnie potomków politycznych uchodźców z Europy, którzy stanowili w Turcji osobną grupę społeczną, z oczywistych przyczyn otwartą na europejskie wartości.
Książka Jerzego S. Łątki jest lekturą, którą należy polecić wszystkim zainteresowanym historią Turcji. Dostarcza bowiem solidnej wiedzy zarówno na temat jednej z najważniejszych postaci w historii tego kraju, jak i mechanizmów społecznych, które umożliwiły jej przeprowadzenie swojego zakrojonego na bardzo szeroką skalę programu reform.
