Augustyn z Hippony – święty, ojciec Kościoła, doktor łaski

Zobacz też: Wielkanoc i początki chrześcijaństwa

Św. Augustyn, fragment fresku Sandro Botticellego (domena publiczna)

Augustyn urodził się w 354 roku w Tagaście na terenie współczesnej Algierii. Pochodził ze średniozamożnej rodziny. Jego ojciec, Patrycjusz, był poganinem, a matka Monika chrześcijanką. Podstawowe wykształcenie zdobył w Tagaście i Madaurze, później uczył się retoryki w Kartaginie. Od początku swojej edukacji fascynował się filozofią, pod wpływem Cycerona tworzył swoje pierwsze dzieła, prowadził przez krótki czas szkołę filozoficzną w rodzinnym mieście oraz nauczał retoryki w Kartaginie. W młodości związał się również z manicheizmem – religią będącą syntezą zoroastryzmu, buddyzmu oraz chrześcijaństwa. Rozczarowały go jednak poglądy manichejczyków na temat pochodzenia zła na świecie. Popadł również w konflikt z matką, która nie chciała zaakceptować jego żony z powodu jej niskiego urodzenia. Zdecydował się więc na podróż do Rzymu.

W Italii Augustyn zetknął się z nurtem neoplatonizmu oraz zbliżył do chrześcijaństwa. Poznał najwyższe elity ówczesnego imperium: Symmachusa – prefekta Rzymu oraz słynnego retora; biskupa Mediolanu Ambrożego – doktora i Ojca Kościoła, jedną z najważniejszych postaci wczesnego chrześcijaństwa. Miał również okazje wygłoszenia dorocznej mowy na cześć cesarza – młodego Walentyniana II. Jednak jego plany założenia filozoficznej wspólnoty nie powiodły się. Augustyn rozpoczął studia nad Pismem Świętym oraz podjął decyzję o konwersji na chrześcijaństwo. Został katechumenem u biskupa Ambrożego. W tamtym czasie każdy z przyszłych członków wspólnoty chrześcijańskiej musiał przejść długie przygotowanie do chrztu. Przyjął go w 387 roku razem z synem Adeodatem. Rok później powrócił do rodzinnej Tagasty i założył tam wspólnotę monastyczną. W 391 roku przybył do Hippony i również tam zorganizował wokół siebie życie mnisze, dołączył też do lokalnego kleru i został wyświecony przez biskupa Waleriusza, którego następcą został w 396 roku.

Przez swoje pierwsze lata na stanowisku biskupa mógł skupić się na pisaniu. Powstały wtedy Wyznania i Państwo Boże, spisał również swoja regułę. Pod koniec życia Augustyn bronił ortodoksji katolickiej przed pelagianizmem oraz ariańskimi misjonarzami, którzy przybyli wraz z Wandalami do Północnej Afryki. Zmarł 28 sierpnia 430 roku w czasie oblężenia Hippony przez barbarzyńców.

W swojej filozofii i teologii czerpał wiele z popularnego od II w. n.e. nurtu neoplatonizmu. Jednak myśl Augustyna była silnie przetworzona przez wiarę chrześcijańską. Ogólne podobieństwo zachowują neoplatońska teoria trzech hipostaz – świata ducha, duszy i materii, oraz Trójca Święta w teologii chrześcijańskiej. Elity chrześcijańskie i pogańskie korzystały z tego samego dorobku filozoficznego i ich poglądy często bywały podobne. Według neoplatoników dusza będąc uwięziona w ciele jest skazana na najniższy świat – materialny, ale może przez cnotę wznieść się ku najwyższemu absolutowi. Przypomina to bardzo twierdzenia eschatologiczne chrześcijan.

Augustyn dodał wiele nowych idei do myśli chrześcijańskiej. Przydomek – doktor łaski – otrzymał z powodu jego poglądów na kwestie zbawienia, uważał on bowiem, że niezbędnym warunkiem wejścia do Królestwa Niebieskiego jest łaska Boża. Pogląd ten jest często błędnie interpretowany jakoby Bóg miał niektórych przeznaczać na potępienie. Bóg według Augustyna jako Byt ponadczasowy znał przeznaczenie każdego człowieka, przewidywał jego czyny, które mimo to dokonywały się zgodnie z jego wolną wolą. Dlatego też mógł odmówić swojej łaski i wstępu do Nieba niegodnym. Biskup Hippony położył również fundamenty pod późniejszą mistykę chrześcijańską.

W kwestiach etycznych Augustyn przekazał potomnym wiele elementów greckiego ideału piękna i rzymskiego ideału prawa. Podkreślał wielką rolę miłości w utrzymywaniu moralności, a przez to ładu społecznego i pokoju. Jego poglądy na zło były całkowicie odmienne od przekonań jemu współczesnych – nie widział w świecie dualizmu, walki sił dobra ze złem, a za zło uznawał brak dobra.

Poglądy biskupa nie miały tylko znaczenia w teoretycznych dysputach. Reguła św. Augustyna zdobyła w średniowieczu wielką popularność – poza augustianami stosowali się do niej dominikanie, kanonicy regularni a nawet joannici. Także idea wojny sprawiedliwej, popularna w pełnym średniowieczu jako usprawiedliwienie krucjat i podbojów chrześcijan, znalazła swoje korzenie w jego teoriach.

Nie należy zapominać o wielkich walorach literackich utworów św. Augustyna. Doceniał on wagę klasycznego wykształcenia i potrafił odpowiednie jego elementy zaadoptować do dzieł chrześcijańskich. Formę jego pism doceniali nawet XV-wieczni humaniści, którzy obok autorów pogańskich czytywali i wzorowali się na Ojcach Kościoła.

Fra Angelico, Nawrócenie św. Augustyna (domena publiczna)

Wśród nauk Augustyna znajduje się nawet elementy odpowiadające późniejszej filozofii Kartezjusza, którego Cogito ergo sum przypomina augustiańskie twierdzenie o zwątpieniu: człowiek może wątpić we wszystko, nawet w Boga, ale nie we własne istnienie – nie byłby w stanie wątpić, gdyby nie istniał.

Św. Augustyn położył jeden z fundamentów chrześcijańskiego średniowiecza, ale jego wpływy sięgają aż do Schopenhauera, Kirkegaarda, Nietzschego i późniejszych nurtów fenomenologii i hermeneutyki. Z augustiańskiej teologii korzystali zarówno XIII-wieczni scholastycy, reformatorzy religijni (Marcin Luter oraz Jan Kalwin) a także Benedykt XVI, który w swojej biografii wspominał o wielkiej roli Augustyna na jego poglądy.

Bibliografia:

• Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2011.
• Adam Ziółkowski, Historia powszechna. Starozytność, Warszawa 2009.
• Peter Brown, Augustyn z Hippony, Warszawa 1993.