Trudne początki wielkich geszeftów
Lichwiarz, wizerunek autorstwa Albrechta Dürera (domena publiczna). Badacze stawiają różne hipotezy, szukając powodów, dla których europejscy Żydzi odegrali wybitną rolę w działalności kredytowej. Wszystkie argumenty, oprócz jednego, skupiają się wokół twierdzenia, że Żydzi w Europie byli z czasem coraz bardziej dyskryminowani i prześladowani, zatem sami znaleźli sobie niszę w gospodarce w postaci udzielania pożyczek. Na początek zajmiemy się właśnie tymi hipotezami pod kątem ich zgodności z faktami historycznymi. Następnie przedstawimy własną koncepcję, która w nawiązaniu do teorii ekonomicznej naszkicowanej w rozdziale 6 wyjaśnia naszym zdaniem, dlaczego Żydzi w średniowiecznej Europie wyspecjalizowali się w pożyczaniu pieniędzy.
Gildie i zakazy lichwy
Najbardziej popularny jest pogląd sformułowany przez historyka Cecila Rotha, że Żydzi w średniowiecznej Europie zajęli się działalnością kredytową, ponieważ gildie rzemieślnicze i kupieckie w wielu miastach Europy nie dopuszczały ich do swego grona, wykluczając tym samym z wielu zawodów miejskich, w których uprzednio Żydzi się specjalizowali, a udzielanie pożyczek pozostało jedyną dostępną dla nich profesją. Uzupełniając tę argumentację, inni badacze dodają, że nie-Żydzi mieli własne ograniczenia działalności gospodarczej, które nie pozwalały im wykonywać pewnych zawodów, przejmowanych w związku z tym przez Żydów. Na przykład islamskie prawo zabraniające muzułmanom udzielania pożyczek na procent otworzyło Żydom w kalifatach muzułmańskich drogę do specjalizacji w tej dziedzinie. Podobnie usankcjonowane przez Kościół obowiązujące chrześcijan zakazy lichwy w średniowiecznej Europie pozostawiły Żydom zawód kredytodawcy.
Prześladowania i ruchomy kapitał ludzki
Alternatywne wyjaśnienie, omówione dokładniej w rozdziale 2, zakłada, że Żydzi, podobnie jak członkowie innych prześladowanych mniejszości religijnych lub etnicznych, byli często zmuszani do opuszczania swoich domów i wędrowania w poszukiwaniu bezpiecznego miejsca, gdzie będą mogli osiąść i zarabiać na życie. Z tego względu woleli oni inwestować raczej w kapitał ludzki niż w kapitał fizyczny, ponieważ kapitał ludzki jest ruchomy, można go przenosić, a więc nie podlega wywłaszczeniu. Inwestowanie w naukę i wykształcenie otwierało Żydom drogę do zawodów, w których umiejętność czytania i pisania była konieczna lub pożądana, na przykład w dziedzinie działalności kredytowej i finansowej.
Spalenie żywcem Żydów za zbezczeszczenie hostii - wizerunek z Kroniki Norymberskiej (domena publiczna). Od handlu winem do działalności kredytowej
Historyk i znawca halachy Haym Soloveitchik stwierdził niedawno, że żydowskie prawo dotyczące wina jest brakującym ogniwem w wyjaśnieniu, dlaczego niemieccy Żydzi w okresie od XI do XIV wieku zdominowali działalność kredytową. W średniowieczu wino stanowiło ważny artykuł handlowy w Europie Południowej i Środkowej, nawet zwykli ludzie pijali je w dużych ilościach (w Europie Północnej podstawowym napojem było piwo). Handel winem stwarzał bardzo dobre możliwości zarobku. Ponieważ produkcja wina podlegała krótkookresowym fluktuacjom, istniało duże zapotrzebowanie na kredyty ze strony rolników, którzy posiadali winnice i zajmowali się wyrobem win.
Prawo wyłożone w Talmudzie zabraniało Żydom picia oraz dotykania wina wytwarzanego przez obcych, a nawet wina, które zostało przez obcego zaledwie dotknięte. Ów zakaz był dla Żydów w średniowiecznej Europie źródłem trzech potencjalnych problemów. Po pierwsze, skłaniał do kupowania i posiadania win-nic, aby móc produkować własne wino. W XI wieku Żydzi w niektórych krajach Europy zatrudniali do pracy w swoich winnicach nieżydowskich robotników rolnych. Po drugie, Żydzi, którzy chcieli czerpać zyski ze sprzedaży wina nie-Żydom w Europie, musieli rozstrzygnąć dylemat: jak pogodzić ów lukratywny interes z przestrzeganiem praw Talmudu? Po trzecie, czy mogli przyjmować od obcych zapłatę w winie zamiast w gotówce? Czy mogli przyjmować winnice jako zastaw, nie naruszając talmudycznego prawa o piciu i dotykaniu wina wytwarzanego przez nie-Żydów?
W XI i XII wieku kwestie te rozważali wybitni żydowscy uczeni i rabini we Francji i w Niemczech. Księgi prawa z końca XI wieku wskazują na to, że ostatecznie Żydzi zaczęli handlować winem dotykanym przez obcych. Początkowo handel był ograniczony do wina dotkniętego przez goja bez wiedzy lub zgody Żyda, potem jednak ów zakaz złagodzono.
Słynny uczony Raszi (1040–1105) uznał, że obcy mogą spłacać Żydom swoje długi winem, ale zabraniał Żydom picia i sprzedawania takiego wina. Przepis ten oznaczał jednak, że spłaty długów w postaci wina pochodzącego od nie-Żydów były dla żydowskich kredytodawców bezwartościowe. Ustosunkowując się do tej sprzeczności, Raszi ogłosił kolejny przepis, zgodnie z którym wino otrzymane jako spłata pożyczki udzielonej obcemu powinno być przez Żydów jak najszybciej sprzedawane, aby handel nie przynosił ani strat, ani zysków. Kilkadziesiąt lat później rabini z głównych ośrodków żydowskiego życia w Niemczech uchylili prawie wszystkie ograniczenia w wykorzystaniu nieżydowskiego wina jako formy spłaty zadłużenia, co pozwoliło Żydom przyjmować od obcych wino jako zastaw.
Soloveitchik twierdzi, że ze względu na talmudyczne ograniczenia dotyczące picia i dotykania wina pochodzącego od obcych Żydzi nie mogli się zajmować wyrobem i sprzedażą wina bez zawierania transakcji kredytowych z nie-Żydami. Owo „brakujące ogniwo” wyjaśnia według Soloveitchika dobrowolną transformację struktury zawodowej niemieckich Żydów, którzy pomiędzy XI a XIV wiekiem opanowali rynek kredytowy.
Francuscy Żydzi w średniowieczu (początek XX w., domena publiczna). Dynamika działalności kredytowej Żydów w średniowiecznej Europie
Które z tych trzech wyjaśnień specjalizacji Żydów w działalności kredytowej znajduje potwierdzenie w faktach historycznych? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba poznać warunki, w jakich Żydom udało się osiągnąć dominującą pozycję na rynkach kredytowych w różnych krajach Europy.
Żydowscy pożyczkodawcy na obszarze średniowiecznej Europy rozpoczynali swoją działalność w różnych okresach i w różnych okolicznościach. Poszczególne kraje w różnym czasie przeżywały rozwój miast i ożywienie handlu. Każdy z nich doświadczał swoistych wahań gospodarczych. Zapotrzebowanie na usługi żydowskich pożyczkodawców zależało także od tego, czy byli na miejscu chrześcijańscy kupcy lub pożyczkodawcy, którzy mogli dostarczać funduszów i udzielać kredytów. Nic więc dziwnego, że Genua, jeden z najprężniejszych ośrodków gospodarczych w średniowieczu, zamieszkiwany przez bogatych kupców zamorskich i bankierów, nigdy nie zapraszała żydowskich pożyczkodawców do osiedlania się w mieście.
Żydzi specjalizowali się w udzielaniu pożyczek niemal od początku swojego osadnictwa w Anglii po roku 1066. Drugim ośrodkiem działalności kredytowej Żydów była północna Francja i Nadrenia; w pozostałej części Niemiec i w Europie Środkowej specjalizacja następowała dużo wolniej. W środkowych i północnych Włoszech, podobnie jak na Półwyspie Iberyjskim, Żydzi nigdy nie wyspecjalizowali się w udzielaniu kredytów; aż do wygnania pod koniec XV wieku na równi z działalnością kredytową wykonywali wiele innych zawodów, trudnili się rzemiosłem, sklepikarstwem, kupiectwem i medycyną.
Powyższy fragment pochodzi z:
Anglia
Średniowieczne przedstawienie Żydów w charakterystycznych, spiczastych czapkach (domena publiczna). Wkrótce po przybyciu do Anglii w 1066 roku grupy żydowskich kupców i pożyczkodawców wyspecjalizowali się oni w udzielaniu kredytów, jakkolwiek nie-którzy z nich nie przestali zajmować się handlem. Najwcześniejsze dowody zaangażowania Żydów w działalność kredytową i finanse pochodzą z najdawniejszych sprawozdań rachunkowych najwyższego organu sądowego (Exchequer) (tzw. pipe rolls) z roku 1131, dwudziestego pierwszego roku panowania Henryka I. Przywilej dla angielskich Żydów wydany w 1190 roku przez króla Ryszarda I (Lwie Serce) wskazuje na udzielanie pożyczek jako główne zajęcie Żydów (zob. rozdz. 7). Przywilej ten, podobnie jak ogłoszony w 1201 roku przez króla Jana, potwierdzał prawa przyznane przez wcześniejszych angielskich monarchów oraz podkreślał znaczenie Żydów jako grupy wyspecjalizowanej w działalności kredytowej.
O wpływie żydowskich kredytodawców na wysokość dochodów Korony świadczy troskliwość, z jaką monarchowie chronili żydowskie księgi rachunkowe i notatki handlowe przed niebezpieczeństwem zniszczenia w trakcie aktów przemocy lub zamieszek. Rejestr Capitula de Judaeis z 1194 roku powstał po zniszczeniu hebrajskich dokumentów pożyczkowych podczas rozruchów w 1193 roku. Później utworzono specjalne ośrodki, które miały się zajmować rejestrowaniem umów pożyczkowych. Ostatecznie doprowadziło to do powołania wydziału Skarbu zajmującego się wyłącznie sprawami Żydów (Scaccarium Judaeorum) .
Przywileje, responsy oraz dokumenty sądowe poświadczają, że Żydzi w Anglii udzielali kredytów hipotecznych właścicielom ziemskim oraz drobniejszych pożyczek pod zastaw ubogim i średniozamożnym rodzinom. W rejestrach żydowskich klientów figurują klasztory, opactwa, kościoły i kler. Angielscy Żydzi pomagali także w finansowaniu różnych przedsięwzięć monarchii, w tym również krucjat oraz budowy katedr i klasztorów.
O zyskach z tych interesów daje wyobrażenie fakt, że najsłynniejszy pożyczkodawca, Aaron z Lincoln, zmarły w 1186 roku, był prawdopodobnie najbogatszą osobą w Anglii pod względem posiadanych aktywów płynnych. Udzielane przez niego kredyty sięgały wartości 15 000 funtów, co stanowiło trzy czwarte królewskich dochodów w przeciętnym roku. Pożyczanie pieniędzy przynosiło duże dochody, ale było również związane z wysokim ryzykiem. Standard życia, jaki osiągnęli Żydzi utrzymujący się z działalności kredytowej, nie chronił ich przed nagłymi wybuchami przemocy. Wykonywany przez nich zawód oraz nagromadzone bogactwo stanowiły pretekst do powtarzających się napaści, takich jak pierwsze zapisane w dokumentach oskarżenie o mord rytualny w Norwich w 1144 roku, napaść w Gloucester w 1168 roku, rzeź niemal wszystkich Żydów w Norwich w 1190 roku czy osławione wydarzenia w Yorku z 1190 roku, kiedy podczas zamieszek wznieconych przez mieszkańców, którzy byli winni pieniądze agentowi Aarona z Lincoln, prawie 150 miejscowych Żydów popełniło samobójstwo, by uniknąć okrucieństwa motłochu.
Historia Żydów w średniowiecznej Anglii zakończyła się w 1290 roku. W roku 1275 król Edward I wydał dokument pod nazwą Statutum de Judaismo, w którym zakazywał angielskim Żydom pożyczania pieniędzy na procent. Najbardziej zaskakujące w tym statucie było przyznanie im prawa do uprawiania handlu i rzemiosła, a nawet dzierżawienia gospodarstw rolnych na okres nieprzekraczający 10–15 lat. Okazało się jednak, że Żydzi nie garną się do rolnictwa, rzemiosła i handlu. Uznając nieskuteczność swojej polityki, 18 lipca 1290 król ogłosił, że wszyscy Żydzi mają opuścić Anglię przed dniem Wszystkich Świętych tego samego roku. Niektórzy badacze twierdzą, że ów dekret o ekspulsji nie był potrzebny, a kilkutysięczna społeczność żydowskich mieszkańców Anglii sama wolała porzucić ten kraj i przenieść się do Francji, Niemiec, na Półwysep Iberyjski lub jeszcze gdzie indziej niż zrezygnować z działalności kredytowej i zająć się rolnictwem albo rękodziełem.
Wspólnoty żydowskie w średniowiecznej Anglii (domena publiczna). Żydowscy kredytodawcy zostali zastąpieni najpierw przez Lombardczyków, potem przez toskańskie domy bankowe. Zmiana ta dokonała się pod koniec XIII i w pierwszej połowie XIV wieku, zatem w okresie, gdy Kościół rygorystycznie egzekwował od chrześcijan przestrzeganie zakazu lichwy. Kiedy na początku lat czterdziestych XIV wieku król Edward III zalegał ze spłatą ogromnych pożyczek toskańskim domom bankowym Bardich i Peruzzich, głównym dostawcą kredytów dla Korony był angielski kupiec William de la Pole. Średniowieczna Anglia przyciągała też różnych innych chrześcijańskich kredytodawców, którzy pożyczali pieniądze bogatym i biednym mimo kościelnego zakazu.
Cztery atuty, które pozwalały lombardzkim bankierom, toskańskim domom bankowym, jak również Williamowi de la Pole z powodzeniem działać na rynkach kredytowych to: kapitał, kontakty, piśmienność oraz instytucje egzekwujące przestrzeganie umów, znajdujące się pod ochroną angielskiej Korony. Wśród dysponujących takimi atutami wyrastała największa konkurencja dla Żydów zajmujących się lukratywną działalnością kredytową w średniowiecznej Anglii.
