Troja: historia mitycznego miasta

Wojna trojańska zaczęła wzbudzać zainteresowanie już w średniowieczu, kiedy postrzegana była jako w pełni historyczne wydarzenie. Jednak wówczas zainteresowanie to skupiało się przede wszystkim wokół heroicznych postaci oraz ich czynów, które odpowiadały wartością utrwalanym przez kulturę dworską i etos rycerski lub były elementem narodotwórczego mitu. Troja i jej zniszczenie stały się tematem poetyckich utworów i powieści powstających głównie w XII i XIII w. Do najważniejszych można zaliczyć utworzoną w połowie XII w. La destruction de Troie autorstwa Benoita de Sainte-Maure’a i opartą o nią powieść Historia destructionis Troiae napisaną w 1287 r. przez Guido delle Colonne.

W epoce nowożytnej zaczął dominować nurt sceptycznie odnoszący się do historyczności wojny trojańskiej, a co za tym idzie samej Troi. W XVII w. francuski matematyk, fizyk i filozof, Blaise Pascal uznał dzieła Homera za nic więcej niż romans, z kolei XIX-wieczny angielski historyk George Grote, w swojej liczącej 12 tomów A History of Greece; from the Earliest Period to the Close of the Generation Contemporary with Alexander the Great, włożył podania o Troi pomiędzy bajki.

W poszukiwaniu legendarnego miasta

Mimo powszechnie panującego sceptycyzmu, podejmowano próby odkrycia, bądź zidentyfikowania homeryckiej Troi, posługując się wzmiankami na jej temat w dziełach nie tylko samego Homera, ale też Herodota czy Strabona. W XVI i XVII w. dominował pogląd utożsamiający Troję z Aleksandrią Troas – ruinami miasta z okresu hellenistycznego, położonego nad Morzem Egejskim w pobliżu północnego krańca tureckiego wybrzeża. Pod koniec XVIII w. francuski uczony, Jean Baptiste LeChevalier, zlokalizował Troję w pobliżu wioski Pınarbaşı. W 1822 r. szkocki dziennikarz Charles Maclaren zasugerował, że Troja usytuowana jest w miejscu wznoszącego się na 32 metry kopcu zwanym Hisarlik, na którym zachowały się greckie i rzymskie pozostałości po mieście Ilion. Przez następne 50 lat teza nie spotkała się z żadnym odzewem ze strony świata nauki. Wszystko zmieniło się jednak za sprawą działań tureckiego Lewantyńczyka pochodzenia angielskiego, Franka Calverta, który w 1865 r. przeprowadził w tym miejscu pierwsze wykopaliska.

Troja: w Pınarbaşı czy Hisarlik?

Zafascynowany dziełami Homera, Frank Calvert był pewien, że oparte są one na faktach, a nie fikcji. Calvert nie był jednak zawodowym archeologiem, tylko urzędnikiem konsularnym. Wszelką wiedzę z zakresu historii i archeologii zdobył sam, odwiedzając w młodości starożytne ruiny różnych cywilizacji m.in. greckie Ateny i Korfu, włoskie Brindisi, czy Egipt. W 1847 r., starszy brat Franka, Fryderyk kupił w Azji Mniejszej farmę o powierzchni 8 kilometrów kwadratowych, w której granicach znalazła się część wskazanego przez Charlesa Mclarena kopca Hisarlik. W 1865 r. Clavert rozpoczął tam szeroko zakrojone badania archeologiczne.

Tymczasem misji odnalezienia Troi podjął się inny zafascynowany dziełami Homera archeolog-amator, Heinrich Schliemann. Kierując się powszechnie przyjmowaną przez grono zwolenników historyczności miasta tezą Jeana Baptiste LeChevaliera, niemiecki biznesmen rozpoczął poszukiwania w pobliżu Pınarbaşı. Jednak początkowe badania i rozeznanie przyniosły Schliemannowi jedynie rozczarowanie. Badacz-biznesmen nie miał też pomysłu na inną lokalizację mitycznego miasta.

Troja: wielkie odkrycie Calverta i długi cień Schliemanna

Heinrich Schliemann miał już zrezygnować z dalszych poszukiwań i wrócić do domu, ale powstrzymał go Calvert, który oznajmił, że pod wzgórzem Hisarlik, znajduje się legendarna Troja. W swoich poszukiwaniach Frank Calvert nigdy nie zdołał przebić się do głębszych, a co za tym idzie starszych, warstw miasta, ale nie przeszkadzało mu to być pewnym swojego odkrycia, co miał zamiar udowodnić z pomocą oraz środkami zamożnego Heinricha Schliemanna. W 1868 r. biznesmen pierwszy raz odwiedził Hisarlik, a dwa lata później wraz z Calvertem przystąpił do zakrojonych na szeroką skalę wykopalisk. Badania trwały od 1871 r. i zakończyły się w 1890 r. wraz ze śmiercią Schliemanna. W tym czasie odkryto kilka warstw wskazujących na istnienie w tym miejscu osadnictwa datowanego od wczesnej epoki brązu do czasów rzymskich. Oprócz pozostałości po miastach, odnaleziono liczne artefakty, w tym złote ozdoby, a także naczynia i broń. Najcenniejsze znaleziska nazwano „skarbem Priama”, na cześć mitycznego króla Troi.

Przełomowe odkrycie ma też swoją mroczną historię. Posiadający znacznie większe środki, możliwości i wpływy, Schliemann wykorzystał i przyćmił Claverta, przypisując sobie pomysł na poszukiwanie Troi w Hisarlik oraz samo znalezisko. Tym samym, sprawił że nazwisko Calvert do końca XX w. nie było w żaden sposób kojarzone z wiekopomnym odkryciem.

Którą Troję opisał Homer?

Wieloletnie badania nad kopcem Hisarlik odsłoniły 4000 lat historii tego miejsca, którą podzielono na 9 warstw archeologicznych. Każda z nich odpowiada miastu zbudowanemu na ruinach poprzedniego. Chronologicznie, warstwy obejmują przedział od wczesnej epoki brązu (Troja od I do V) przez okres hellenistyczny (Troja VIII) do czasów rzymskich (Troja IX).

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Które miasto odpowiadało mitycznej Troi? Sam Schliemann zaproponował warstwę II, ale dalsze badania wykazały, że istniała ona 1000 lat wcześniej, mniej więcej od 2500 r. do 2300 r. p.n.e. Troja II była dwa razy większa niż jej poprzedniczka. Miasto posiadało chronioną przez masywne mury cytadelę oraz dolne miasto podzielone na dzielnice, wskazujące na rozwarstwienie społeczne mieszkańców. W Troi II pierwszy raz znaleziono ceramikę i liczne ozdoby świadczące o rozległych kontaktach handlowych Trojan. Schliemanna zwiodło nie tylko złe datowanie, ale też fakt, że miasto dwukrotnie uległo zniszczeniu. Nie ma jednak przesłanek wskazujących, że były to następstwa zbrojnego konfliktu. Pewny swojej racji co do Troi II, Heinrich Schliemann zlekceważył pozostałe warstwy, doprowadzając do zniszczenia wielu cennych artefaktów. Za niedbały warsztat, krytykowany był jeszcze za swojego życia.

Wilhelm Dörpfeld, niemiecki architekt i archeolog-amator, który uczestniczył w późniejszych wykopaliskach Schliemanna, a po jego śmierci przejął badania, wykazał się większą ostrożnością oraz profesjonalizmem. W swojej pracy koncertował się na warstwach pominiętych przez poprzednika, wskazując jako homerycką Troję VI, istniejącą od 1750 r. do 1300 r. p.n.e. Dowodzić miał tego słaby odcinek murów, który pojawił się również w eposie, a także obecność mykeńskiej ceramiki.

Troja: dalsze badania

Kolejne prace na stanowisku prowadził w latach 1932–1938 Carl Bergen, profesjonalny archeolog i profesor na uniwersytecie w Cincinnati. Badacz udowodnił, że miejsce można podzielić na co najmniej 9 warstw, sugerując jednocześnie, że wśród nich istnieje możliwość wyodrębnienia kolejnych podpoziomów. Między 1988 a 2005 r. prace prowadził niemiecko-amerykański zespół z uniwersytetów w Tybindze i Cincinnati pod kierownictwem Manfreda Korfmanna i Briana Rose’a. Naukowcom udało się znaleźć groty strzał i nadpalone ludzkie szczątki, datowane na XII w. p.n.e., co mogło wskazywać na mające wówczas miejsce działania zbrojne. Odkrycia zachęciły Korfmanna do kontynuowania wykopalisk w latach 2006–2012. Rok później, szeroko zakrojonych prac na stanowisku w Hisarlik miał się podjąć międzynarodowy, interdyscyplinarny zespół na czele z archeologiem z Wisconsin-Madison, Williamem Aylwardem. Niestety turecki rząd w ostatniej chwili cofnął pozwolenia na badania. Od 2014 r. prace wykopaliskowe prowadzone są przez turecki zespół z uniwersytetu Çanakkale Onsekiz Mart, zaś w 2016 r. uniwersytet w Amsterdamie rozpoczął badania nad historią samych wykopalisk.

Troja pod panowaniem Hetytów i Greków

W źródłach pisanych, Troja pojawia się pierwszy raz ok. 1400 r. p.n.e. pod hetycką nazwą Wilusa. Była wówczas częścią konfederacji miast, stawiających opór imperium Hetytów. W XIII w. p.n.e. miasto zostało sprzymierzeńcem lub wasalem hetyckiego imperium, a jego żołnierze mogli wziąć udział w bitwie pod Kadesz, stoczonej z siłami władcy Egiptu, Ramzesa II. Ostatnia wzmianka o mieście w tym okresie pojawia się w pochodzącym z około 1240 r. p.n.e. liście z Milawaty, w którym hetycki król Tudhaliya IV planuje przywrócić zdetronizowanego króla Wilusy.

W wiekach ciemnych zasiedlone przez Greków miasto znane było pod nazwą Ilion. Do 479 r. p.n.e. pozostawało pod kontrolą Persów, a po ich klęsce znalazło się pod wpływem greckiej Miteliny. Następnie, Ilion został wyzwolony przez Ateny i dołączył do Związku Delijskiego. W mieście znajdował się ważny ośrodek kultu Ateny Ilias, której świątynie w maju 334 r. p.n.e. odwiedził Aleksander Wielki. W 311 r. p.n.e. w trakcie wojny diadochów, czyli bratobójczych walk prowadzonych po śmierci Aleksandra przez jego generałów, Ilion znalazł się pod kontrolą Antygona Jednookiego, który przejął kontrolę nad większością Azji Mniejszej. W 302 r. p.n.e. władzę nad miastem przejął Lizymach, któremu przypisuje się powiększenie powierzchni miasta. W 281 r. p.n.e. Azja Mniejsza i sam Ilion przeszły pod władzę Seleucydów.

Rzymska Troja

W czasach rzymskich Ilion pozostawał wiernym sprzymierzeńcem republiki, a następnie cesarstwa. Zniszczone w 85 r. p.n.e. (w czasie tzw. wojny domowej Sulii) miasto zostało odbudowane w stylu rzymskim (Troja IX), nadal pełniąc rolę centrum kultu Ateny Ilias, ku czci której co roku organizowano wielki i kosztowny festiwal. Problemy finansowe miasta zmusiły Lucjusza Juliusza Cezara, kuzyna Gajusza, do zreformowania święta pod kątem wydatków. W roku 48 p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar hojnie nagrodził miasto za wieloletnią lojalność wobec Rzymu. Ilion odwiedził sam cesarz Oktawian August, który w 20 r. p.n.e.,  sfinansował przebudowę świątyni Ateny Ilias.

Ilion ostatecznie stracił na znaczeniu po powstaniu Konstantynopola w 324 r. n.e. Do ostatecznego upadku miasta przyczyniły się trzęsienia ziemi, które zniszczyły rzymską Troję ok. 180 lat później. Ilion został w dużej mierze wyludniony, ale do X w. przetrwał jako siedziba biskupstwa.

Najnowsze ustalenia wskazują na warstwę VII jako najbardziej prawdopodobną Troję homerowską. Zlokalizowanie mitycznego miasta rzuciło nowe światło na podejście do kwestii historyczności Iliady czy Odysei, a także otworzyło nowe pole do interdyscyplinarnej debaty naukowej. Wciąż jednak brakuje dowodów, które wskazywałyby, że wojna grecko-trojańska rzeczywiście miałaby miejsce.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

• Allen Susan H., Finding the walls of Troy: Frank Calvert, excavator, „American Journal of Archaeology”, t. 99, 1995, s. 379–407.
• Allen Susan H., Finding the walls of Troy: Frank Calvert and Heinrich Schliemann at Hisarlik, wyd. University of California Press, Berkeley 1999.
• Bryce Trevor, The Trojans and their Neighbours, wyd. Routledge, Abingdon-on-Thames 2005.
• Easton D.F., Hawkins J.D., Sherratt A.G., Sherratt E.S., Troy in Recent Perspective, „Anatolian Studies”, t. 52, 2002, s. 75–109.
• Fantasies of Troy: Classical tales and the social imaginary in Medieval and early modern Europe, red. Shepard Alan, Powell Stephen D., wyd. Centre for Reformation and Renaissance Studies, Toronto 2004.
• Robinson Marcelle, Pioneer, scholar, and victim: An appreciation of Frank Calvert (1828-1908), Anatolian Studies, t. 44, 1994, s. 153–168.
• Korfmann Manfred, Troia in Light of New Research, wyd. Tübingen: Institute for Pre- and Protohistory and Archaeology of the Middle Ages, Tübingen 2003.
• Schliemann Heinrich, Ilios: The city and country of the Trojans, Harper & Brothers, New York 1881.
• Uncovering Troy, „Archaeological Institute of America”, [dostęp: 06.07.2023].

Redakcja: Natalia Stawarz