Triest: powrót do Macierzy

Przeczytaj pierwszą część artykułu

W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej wielu triesteńczyków odmówiło walki pod barwami austro-węgierskimi, ażeby, wraz z wystąpieniem Italii przeciwko państwom centralnym (wypowiedzenie wojny Austro-Węgrom 23 maja 1915 roku), wnet zasilić szeregi królewskiej armii włoskiej. Jak wiadomo ceną za opuszczenie przez Włochy swych dawnych, raczej tylko formalnych sojuszników z Trójprzymierza i przejście do obozu Trójporozumienia (eo ipso przekształcenie go w Poczwórną Ententę) była obietnica uzyskania przez Italię w przypadku zwycięstwa ziem niewyzwolonych znajdujących się pod panowaniem Austrii, w tym północnej części Dalmacji, na lądzie po okolice Trogiru, lecz z wieloma dalej ku południu zalegającymi u jej brzegów podłużnego kształtu wyspami, m.in. Lesina, Curzola i Meleda (Traktat londyński 26 kwietnia 1915 roku). W propagowaniu na Zachodzie idei przyłączenia do Włoch ziem nad Górnym Adriatykiem wiodącą rolę odgrywali przebywający na emigracji działacze narodowi z Triestu.

Włoskie okręty wpływają do Triestu, 3 listopada 1918 roku (domena publiczna).

Polityczny upadek Austro-Węgier wraz z załamaniem się frontu włoskiego końcem października 1918 roku (włosko-alianckie zwycięstwo pod Vittorio Veneto 24 października – 3 listopada) umożliwiły Włochom triumfalne wkroczenie ich owacyjnie witanych przez ludność włoską wojsk na Pobrzeże, tudzież na inne adriatyckie obszary italofońskie. W ramach rozejmu z Villa Giusti pod Padwą, sygnowanego 3 listopada pomiędzy Austro-Węgrami a Włochami (Koalicją), tegoż dnia wyszła z Wenecji eskadra włoskich kontrtorpedowców, na czele z okrętem „Audace” (Zuchwały), obierając kurs na Triest i przybijając tam o godzinie szesnastej dziesięć do leżącego w samym sercu miasta Molo San Carlo (dzisiejsze Porto Vecchio) i wysadzając dwustu żołnierzy włoskich wraz z płynącym na pokładzie „Zuchwałego” gen. Carlo Petitti di Roreto, który proklamował włączenie Triestu do Italii. Na pamiątkę tego wydarzenia przemianowano nabrzeże na Molo Audace a przyległemu odcinkowi promenady nadmorskiej nadano imię Riva 3 Novembre.

W tych samych dniach zwycięskie oddziały włoskie oswobodziły Istrię (Capodistria 4 listopada, Parenzo 5 listopada, Rovigno 5 listopada, Pola 5 listopada). Akces do Królestwa Włoch zgłosiła włoska ludność miasta Fiume, które notabene jako należące do Węgier nie wchodziło w zakres ustaleń z 1915 roku a także później rzadko było w tym kontekście wymieniane, lecz w którym (bez przedmieść) Włosi przeważali liczebnie. Włoska flota wojenna w myśl układu londyńskiego wpłynęła i obsadziła newralgiczne porty Dalmacji (Zara, Sebenico, Spalato).

Spadek po Najjaśniejszej

Celem Włochów było więc przejęcie dziedzictwa po Republice Weneckiej wraz z terenami sąsiednimi (Rijeka). Roszczenia odnośnie Pobrzeża, jako obszaru częściowo zamieszkanego przez ludność słowiańską tudzież przyszłej masy spadkowej po Austrii, wysuwali oczywiście także austriaccy i węgierscy Jugosłowianie, którzy, zerwawszy ostatnie więzy prawne z dualną monarchią, utworzyli (29 października 1918 roku) swe efemeryczne Państwo Słoweńców, Chorwatów i Serbów, niebawem scalone z Królestwem Serbii w Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (1 grudnia 1918 roku). Przed nieuniknionym włosko-jugosłowiańskim konfliktem terytorialnym wybuchł epizodyczny lecz dość istotny zatarg o dotychczasową flotę wojenną austro-węgierską z jej główną bazą w Puli, którą, wobec jej obsady złożonej w większości z istryjskich i dalmackich Jugosłowian, cesarz Karol przekazał (31 października) Państwu SHS, a która w myśl warunków firmowanego kilka dni później (3 listopada) wspomnianego zawieszenia broni z Villa Giusti miała być wydana w ręce Koalicji, przy w takim układzie największych odnośnie niej zakusach Włoch (Jugosłowianie musieli wydać okręty misjom sojuszniczym).

Włoska, trójkolorowa flaga nad Triesrem, okładka prasowa z listopada 1918 roku (domena publiczna).

Sygnowany 10 września 1919 roku traktat pokojowy w Saint-Germain-en-Laye, regulujący sprawy związane z przedlitawską połową rozpadłej monarchii, przyznał byłe terytoria austriackie państwu włoskiemu (zgodnie z koalicyjnymi zobowiązaniami względem Włoch, nie wszystkie jednakże je wypełniając). Kwestie sporne w odniesieniu do terenów nadadriatyckich rozstrzygnięte zostały mocą bilateralnego traktatu granicznego z Rapallo, zawartego 12 listopada 1920 roku pomiędzy Królestwem Włoch a Królestwem SHS. Włochom przypadło niemal całe Pobrzeże Austriackie, z wyjątkiem wyspy Krk oraz miejscowości Castua. Nadto dostały się im części dwóch innych byłych krajów koronnych: zachodni fragment Księstwa Krainy z miejscowościami Idria, Sturie delle Fusine (w 1928 roku przyłączone do m. Aidussina w Gorycji i Gradysce na przeciwnym prawym brzegu potoku Hubel wyznaczającego tu granicę z Litorale), Vipacco, Postumia i Bisterza. Zamiast przewidywanej dla nich wcześniej większej części Dalmacji, otrzymali oni jedynie nikłe skrawki byłego Regno di Dalmazia z jego stolicą Zadarem plus dwiema małymi adriatyckimi wyspami Lagosta i Pelagosa (ta druga przed 1861 w posiadaniu Królestwa Obojga Sycylii).

Oficjalne przejęcie tych ziem nastąpiło 20 marca 1921 roku, a ich inkorporacja postrzegana bywa niekiedy jako dopełnienie bądź nawet dopiero rzeczywiste zakończenie Risorgimento. Nowe nabytki nazwano Wenecją Julijską. Utworzono w niej pięć prowincji, mianowicie Gorizia, Trieste, Pola, Zara oraz Fiume (oficjalnie Provincia del Carnaro, uzyskane w 1924 roku po likwidacji powołanego przez traktat graniczny w Rapallo odnośnego Wolnego Miasta). Podczas drugiej wojny światowej w skład Wenecji Julijskiej wchodziła także okupowana przez Włochów słoweńska Provincia di Lubiana. Historycznie sam termin Venezia Giulia, poza Gorycją i Triestem obejmujący całą Istrię, jest dość młody, choć nawiązuje do czasów antycznych z rzymskimi miastami Tergeste, Pietas Julia i Tarsatica, czyli odpowiednio z Triestem, Pulą i Rijeką; po raz pierwszy, wpisując się w projekt Trzech Wenecji, zaproponowany został w 1863 roku jako alternatywa dla Litorale Austriaco, wtedy jeszcze bez intencji zaanektowania tych ziem, lecz dla podkreślenia ich włoskiego charakteru kulturowego.

Zmiany terytorialne w rejonie Triestu, na zielono i żółto tereny włoskie zajęte przez Włochy po I wojnie światowej (aut. Herigona, domena publiczna).

Z poczucia krzywdy

Po wcieleniu do Włoch Triest podupadł nieco na znaczeniu gospodarczym. Jak uprzednio tak i obecnie był ośrodkiem przygranicznym, teraz jednak o zapleczu znacznie bardziej ograniczonym; również triesteński port, ongi wielkie okno na świat dla krajów austriackich, determinujący rozwój miasta na przestrzeni stuleci, wiele utracił w tym zakresie ze swego potencjału. Uzdrowieniu sytuacji, przynajmniej częściowemu, służyła rządowa polityka wsparcia ekonomicznego, zainicjowana tuż po zjednoczeniu i kontynuowana w kolejnym okresie, z głównymi wysiłkami skoncentrowanymi na rozbudowie przemysłu, mającego zastąpić wiodącą dotąd działalność handlową (w tym miejscu może warto przypomnieć o dwóch przedwojennych polskich transatlantykach, bliźniakach MS „Batorym” i MS „Piłsudskim”, zbudowanych w latach 30. przez stocznię w Monfalcone).

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Sąsiedztwo Fiume, podczas piętnastu burzliwych miesięcy od września 1919 do grudnia 1920 roku będącego istnym symbolem narodowego ferworu i młodzieńczej witalności, dokąd z całej Italii napływali nacjonaliści, syndykaliści, anarchiści i różni inni ideowi radykałowie; bliskość granicy z nowo powstałym państwem jugosłowiańskim; pamięć niedawnych ciężkich bojów z Austriakami, zaborcami ziem włoskich, na tym odcinku (Socza, Piawa) toczonych z oddziałami przeważnie formowanymi z żołnierzy południowosłowiańskich, którzy mimo tajności paktu londyńskiego (ujawnionego przez bolszewików pod koniec 1917 roku) doskonale zdawali sobie sprawę z włoskich planów względem ziem adriatyckich i stąd też walczyli przeciwko Włochom z wyjątkową zaciekłością; nadto stan chronicznego, utrzymującego się od dekad bliskiego wybuchowi napięcia między ludnością włoską a słowiańską, teraz już nie amortyzowanego pośrednictwem austriackim; w połączeniu z przeświadczeniem okaleczonego zwycięstwa i poczuciem krzywdy wersalskiej, tzn. niedotrzymania przez aliantów danej Włochom obietnicy przyznania im Dalmacji, przekonanie żywe w całym kraju ale z powodów oczywistych szczególnie intensywne w Trieście; wszystko to czyniło z tego miasta główne naonczas (obok Mediolanu i Bolonii) centrum włoskiego ultrapatriotyzmu i wielki rozsadnik arcynarodowej ekscytacji (jak to zresztą często bywa w ośrodkach przygranicznych).

Wizyta Mussoliniego w Trieście, lata 30. (domena publiczna).

Zarazem stwarzało to też niezwykle podatne podłoże pod rozwój faszyzmu. Nie powinno przeto dziwić, że Triest był pierwszym miastem we Włoszech, gdzie idee te zapuściły swe korzenie i wcześnie, i szybko, i głęboko, dodatkowo adaptując lokalne pierwiastki antysłowiańskie czy precyzyjniej mówiąc antyjugosłowiańskie. W reakcji na serię skierowanych przeciwko Włochom brutalnych incydentów w Splicie oraz innych miastach kroatodalmackich, trwających od końca 1918 roku, z kulminacją 11 lipca 1920 roku, kiedy śmierć poniosło dwóch Włochów, triesteńskie paramilitarne bojówki nacjonalistyczno-protofaszystowskie dokonały 13 lipca 1920 roku podpalenia budynku słoweńskiego Domu Narodowego. Z kolei otwarta w grudniu 1920 roku gazeta „Il Popolo di Trieste”, organ prasowy faszystów, zainicjowała propagowanie idei, wedle których upadek zniedołężniałego i anachronicznego imperium austro-węgierskiego otworzył wreszcie przed Triestem i Wenecją Julijską możliwość odgrywania istotnej i należnej im roli w basenie Morza Adriatyckiego oraz na Bałkanach.

Trst Istra Gorica Reka

Po dojściu faszystów do władzy podjęła została polityka zmasowanej italianizacji nowych prowincji, w poważnym ułamku zamieszkanych przez mniejszości narodowe. Środki stosowane dla osiągnięcia niniejszego celu były wtedy dla tej partii kontynentu jednak dość typowe i zwykle nie wychodziły poza ówczesne praktyki, do których w mniejszym bądź większym stopniu uciekały się również państwa o innym niż włoski systemie politycznym. Tak więc przykładowo latynizowano słowiańskie toponimy i nazwiska, likwidowano szkoły z językiem nauczania słoweńskim lub chorwackim, próbowano ograniczać używanie obu słowiańskich języków w miejscach publicznych, wreszcie rozwiązano wszystkie słoweńskie i chorwackie zrzeszenia polityczne, kulturalne, gospodarcze, sportowe. Ze swych diecezjalnych stolców relegowani zostali sprzeciwiający się wynaradawianiu Słoweńców i Chorwatów arcybiskup Gorycji i biskup Triestu-Kopru. W parze z onymi posunięciami szły różne oddolne antysłowiańskie inicjatywy przedsiębrane przez miejscowych skwadrystów.

Groby bojowników TIGR w Trieście, widok z lotu ptaka (domena publiczna).

Słowiańską ripostą było narodzenie się w połowie lat 20. zbrojnego podziemia, wprzódy we wschodnich strefach przygranicznych, jak Postojna i Ilirska Bistrica, które podjęło otwartą walkę o przyłączenie Primorja do Jugosławii. W latach 1927–1941 działalność prowadziła nielegalna słoweńsko-chorwacka organizacja narodowa TIGR (akronim od Trst, Istra, Gorica, Reka). Określająca siebie jako rewolucyjną, powiązana z jugosłowiańskimi i brytyjskimi służbami specjalnymi, pierwotnie bardziej nacjonalistyczna, potem zorientowana bardziej na lewo i współpracująca z włoskimi komunistami, przeprowadzała ona w okolicach Triestu rozmaite akcje sabotażowe i terrorystyczne przeciwko państwu włoskiemu, włącznie z atakami bombowymi (10 lutego 1930 roku na siedzibę redakcji „Il Popolo di Trieste”) oraz próbą zamachu na Mussoliniego podczas jego wizyty w 1938 roku w Caporetto (miejsce przełamania 24 października 1917 roku przez wojska austriackie frontu włoskiego i w konsekwencji odepchnięcia Włochów z linii Soczy na linię Piawy).

Jednocześnie starając się być ponad podziałami ideologicznymi stale utrzymywała TIGR bliskie relacje z niższym katolickim duchowieństwem słoweńskim i chorwackim, zaś w rejonie Gorycji, bastionu Kościoła na tych terenach, stroniła od aktów jawnej przemocy skupiając się na nielegalnej pracy oświatowej i kulturalnej w łączności z grupą chrześcijańskich socjalistów. Drugie i ostateczne rozbicie organizacji przez włoskie siły porządkowe w latach 1940–1941 położyło kres jej działalności; niebawem, podczas drugiej wojny światowej, wielu członków TIGR przyłączyło się do operującej w rejonie Triestu komunistycznej partyzantki jugosłowiańskiej.

Czterdzieści trzy dni

Odzewem Niemców na zawarte na Sycylii w początkach września 1943 roku zawieszenie broni pomiędzy Królestwem Włoch a Państwami Sprzymierzonymi było postawienie tych terenów pod swym bezpośrednim zarządem wojskowym, de facto bez powiązań z utworzoną równocześnie marionetkową Włoską Republiką Socjalną (Operationszone Adriatisches Küstenland). Od wiosny następnego roku wzmogła się we Włoszech Środkowych i Północnych, także w Trieście i na obszarze Carso Triestino, aktywność ruchu oporu, implikująca (lub prowokująca) niemieckie represje na ludności cywilnej, tak słowiańskiej jak włoskiej. Ogólny klimat chaosu, a przede wszystkim niepokoju i grozy, potęgowały amerykańskie i brytyjskie bombardowania lotnicze, dotykające nie tylko stref portowo-przemysłowych ale też dzielnic mieszkalnych, uskuteczniane pomiędzy kwietniem 1944 a lutym 1945 roku (szczególnie straszliwy nalot 10 czerwca 1944 roku przyniósł ok. 400 ofiar śmiertelnych).

Oddziały jugosłowiańskie wkraczają do Triestu w 1945 roku (domena publiczna).

Wyzwalanie miasta zainicjowali 30 kwietnia 1945 roku antyfaszyści włoscy (Comitato di Liberazione Nazionale) i słoweńscy (Osvobodilna Fronta). Rankiem 1 maja wkroczyły do Triestu pierwszorzutowe oddziały partyzantów Tito; w kolejnych godzinach brygady Narodowej Armii Wyzwolenia Jugosławii zajęły już większą część miasta z wyjątkiem między innymi Castello di San Giusto, gdzie niemiecki garnizon odmówił kapitulacji przed Jugosłowianami w oczekiwaniu Anglosasów, których 2nd New Zealand Division zbliżając się od zachodu przybyła popołudniu 2 maja.

Rozpoczęła się dobrze w Trieście pamiętana do dziś trwająca czterdzieści trzy dni okupacja jugosłowiańska (do 12 czerwca). Wyznaczony przez Tito w pierwszych dniach maja jugosłowiański komisarz polityczny ogłosił Triest autonomiczną częścią przyszłej socjalistycznej federacji jugosłowiańskiej, na głównych budynkach publicznych wywieszano obok włoskiej flagę jugosłowiańską (za przyłączeniem do Jugosławii agitowali także miejscowi komuniści włoscy), a lokalną strefę czasową ujednolicono z obowiązującą w sąsiedniej Słowenii. Piątego dnia okupacji odbyła się zorganizowana przez CLN manifestacja uliczna za powrotem Triestu do Włoch, podczas której wojska jugosłowiańskie otworzyły do demonstrantów ogień zabijając kilka osób (przy biernej postawie Nowozelandczyków).

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Druga wojna światowa, w szczególności akty ludobójstwa dokonywane 1943–1945 przez partyzantów jugosłowiańskich na cywilnej ludności włoskiej, określane mianem Massacri delle Foibe i mające charakter czystek etnicznych, tudzież działania w rodzaju deportacji Włochów z Gorycji do różnych miejsc w Jugosławii, dodatkowo obciążyła stosunki między obiema grupami narodowymi, zaś powojenne migracje, poza powyższym będące następstwem zmian granic, o których za chwilę szerzej mowa, wyraźnie zmieniły etniczny pejzaż niektórych części Wenecji Julijskiej (Esodo Istriano).

Free Territory of Trieste

W konsekwencji uzgodnień z Belgradu 9 czerwca 1945 roku, zmuszających Jugosłowian do wycofania się za demarkacyjną tzw. linię Morgana, uległa Julijska krajina podziałowi na dwie wojskowe zony okupacyjne, wytyczone wedle rzeczonej linii, a to na Strefę A (Gorizia, Trieste, Sesana) administrowaną przez Anglo-Amerykanów oraz na Strefę B, stanowiącą prawie dwie trzecie regionu julijskiego, z Rijeką, niemal całą Istrią oraz kvarnerskim archipelagiem Cres-Lošinj, pozostawioną Jugosłowianom (w obrębie obu stref istniały ponadto dwie enklawy; eksklawą Strefy A była Pula, zaś eksklawą Strefy B okolice miejscowości Opacchiasella).

Mapa z podziałem stref w rejonie Triestu po II wojnie światowej (domena publiczna).

Mocą pokojowego traktatu paryskiego, sygnowanego 10 lutego 1947 roku pomiędzy państwem włoskim a zwycięskimi mocarstwami, który formalnie wszedł w życie 15 września 1947 roku, zachodni fragment rzeczonego obszaru (Gorizia, Monfalcone) wrócił do Włoch, podczas gdy wschodnią partię regionu, w tym większość Istrii scedowano na rzecz Jugosławii (wraz z innymi obszarami należącymi w międzywojniu do Włoch mocą traktatu z Rapallo z 1920 roku i traktatu z Rzymu z 1924 roku). Część centralną zaś przekształcono w Państwo-Miasto, coś tedy na kształt po uprzedniej wojnie Stato Libero di Fiume, pod egidą Narodów Zjednoczonych a pod nazwą Wolne Terytorium Triestu (Territorio Libero di Trieste; Svobodno Tržaško Ozemlje, Slobodni Teritorij Trsta; Free Territory of Trieste).

Także TLT podzielone było na dwie strefy, adekwatne do poprzednich. Zona A, administrowana przez brytyjsko-amerykański Allied Military Government for Occupied Territories, przy obszarze 222,5 kilometrów kwadratowych i 310 tys. mieszkańców (w tym 63 tys. Słoweńców) rozciągała się od San Giovanni di Duino poprzez miasto Triest, stolicę całego TLT, po Muggię. Zona B, pod wojskowym zarządem Jugosłowian, z odpowiednio 515,5 kilometrami kwadratowymi i 68 tys. mieszkańców (51 tys. Włosi, 8 tys. Słoweńcy i 9 tys. Chorwaci), obejmowała tereny leżące od wyżej wymienionych na południe, to znaczy północno-zachodni kawałek Istrii po rzekę Quieto vel Mirna, zatem z miejscowościami Ancarano, Capodistria (siedziba administracji jugosłowiańskiej), Pirano, Umago, Cittanova, Grisignana, rozpadając się z kolei na dwie połowy, słoweńską (distretto di Capodistria) i chorwacką (distretto di Buie) rozgraniczone rzeką Dragogna.

Przejście graniczne między Włochami a Wolnym Miastem Triest (domena publiczna).

Przy tej powierzchni TLT vel STO/STT było największym pośród ówczesnych siedmiu europejskich państw-miniatur. Wolne Terytorium, mimo rozmaitych zewnętrznych znamion państwowości, czy może raczej parapaństwowości, było tworem ewidentnie sztucznym, nigdy nie funkcjonowało jako organizm rzeczywiście niezależny, nigdy też nie otrzymało planowanej samodzielności pozostając pod zarządem wojskowym.

Koniec kwestii triesteńskiej

W drugiej połowie 1953 roku USA i Wielka Brytania zadeklarowały wolę zakończenia okupacji swej strefy i przekazania jej zarządu w ręce włoskie, jednocześnie wyrażając gotowość sprzeciwienia się ewentualnej zbrojnej interwencji jugosłowiańskiej celem aneksji Strefy A (bez składania podobnych gwarancji odnośnie Strefy B). Szybka reakcja Jugosławii w postaci rozlokowania wzdłuż granicy włoskiej swych wojsk, co niezwłocznie uczynili także Włosi, jak również protest ZSRR, domagającego się respektowania statusu TLT, chwilowo udaremnił realizację tych zamierzeń. Napięcie sięgnęło szczytu w pierwszych dniach listopada wraz z obchodami rocznicy wyzwolenia Triestu po pierwszej wojnie światowej (3 listopada 1918 roku). Wywieszenie na wieży ratusza trikolorki włoskiej w miejsce czerwono-halabardowej flagi TLT, a następnie jej zwinięcie przez Brytyjczyków, rzuciło iskrę pod manifestacje na rzecz przyłączenia miasta do Włoch, przerodzone w gwałtowne zamieszki uliczne, podczas tłumienia których śmierć poniosło sześć osób a setki zostało rannych (Rivolta di Trieste 3–6 listopada 1953 roku).

Dom w sferze przygranicznej w rejonie Gorycji z napisem z lat 40. „Tu jest Jugosławia” (fot. Anusmundi, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 2.0 Generic).

Przyśpieszyło to rozwiązanie kwestii triesteńskiej. Jedenaście miesięcy później, 5 października 1954 roku, rządy Włoch, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych oraz Ludowej Jugosławii podpisały porozumienie, znane jako memorandum londyńskie, mocą którego Zona A przeszła spod alianckiej administracji wojskowej pod włoską administrację cywilną, zaś Zona B analogicznie pod administrację jugosłowiańską. Dokonano przy tym drobnych korekt linii demarkacyjnej – odtąd w praktyce granicy państwowej, na korzyść jugosłowiańskiej Słowenii, do której przyłączono cząstki (frazioni, località, borgate) dwóch gmin, tj. gminy Muggia wewnątrz penisola muggesana, w tym Albaro Vescovà, oraz w mniejszej mierze gminy San Dorligo della Valle (razem ca. 11,5 kilometrów kwadratowych). Tym samym Wolne Terytorium de facto zakończyło swe istnienie.

Przekazanie władzy Włochom odbyło się trzy tygodnie później. Dnia 26 października 1954 roku Triest powrócił do Włoch ponownie łącząc się ze swą włoską Macierzą. Zdaniem świadków euforia jego mieszkańców była niewyobrażalna, jeszcze większa niż w listopadzie roku 1918. Oswobodzona i wyplątana z różnych historii środkowoeuropejskich a później na dobitkę także wschodnioeuropejskich, zmartwychwstała i obudzona do życia, la città giuliana znów, tym razem już definitywnie, stała się niekwestionowaną częścią Italii, zaś wraz z nią fragmentem świata najszczerzej zachodniego. Z tej okazji główny plac Triestu, szeroko i bezpośrednio otwarty na morze, czym tak na marginesie trochę przypomina lizbońskie Terreiro do Paço, ostatecznie otrzymał w 1955 roku swe obecne, jakże piękne a zarazem chyba najwłaściwsze dla siebie miano Piazza Unità d'Italia. Uregulowanie kwestii triesteńskiej de iure nastąpiło po dwudziestu latach mocą bilateralnego włosko-jugosłowiańskiego traktatu z Osimo, firmowanego 10 listopada 1975 a ratyfikowanego przez Włochy 14 marca 1977 ze skutkiem od 11 października 1977 roku.

Włochy nieco inne

Straty terytorialne poniesione po wojnie przez Wenecję Julijską spowodowały konieczność scalenia jej z sąsiednim Friuli w jednostkę administracyjną o nazwie Friuli-Venezia Giulia. Przewidziana już 1947 roku została ona finalnie powołana w 1963 roku jako jeden z pięciu w kraju regionów autonomicznych o specjalnym statucie, ze stolicą w julijskiej metropolii i czterema prowincjami (Gorizia, Pordenone, Trieste, Udine). Geograficznie jednostka ta zasadniczo składa się z partii nizinnej, którą stanowi północno-wschodni kraniec rozległej Niziny Padańskiej, przybierającej tutaj imię Pianura Veneto-Friulana, oraz z zamykających ją z tych kierunków grup górskich Alp i Krasu.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Historycznie zaś skomponowana jest z dwóch różnych krain o odmiennościach kulturowych wynikłych z innej w przeszłości przynależności państwowej, mianowicie, jak wskazuje jej nazwa, z Friuli, czyli terenów głównie w prowincjach Udine i Pordenone, z miastem Udine uważanym za ich historyczną stolicę, ongiś znajdujących się pod panowaniem Republiki Weneckiej a dziś obszarowo stanowiących lwią (ponad 90% z 7,8 tys. kilometrów kwadratowych) partię autonomicznego regionu, oraz z Wenecji Julijskiej, na którą zrzucają się Triest i Gorycja, od schyłku średniowiecza będące co już wiemy we władaniu Habsburgów, potem jako fragment ich Litorale Austriaco (przed habsburską konkwistą na początku XVI wieku Gorycja i Gradyska były jednak częścią Friuli). Symbol dwuczłonowego regionu, złoty orzeł na niebieskim tle, nawiązuje do średniowiecznego księstwa friulskiego, Patria del Friuli, istniejącego w latach 1077–1420, jednego z eklezjastycznych państw w obrębie Świętego Cesarstwa Rzymskiego, pod kontrolą patriarchatu Akwilei (Aquila = Orzeł).

Piazza Unità d'Italia w Trieście (fot. Tiesse, domena publiczna).

Friuli-Wenecja Julijska jawi się wśród regionów włoskich, nawet tych autonomicznych, jako kazus zupełnie wyjątkowy, a to oczywiście za przyczyną swego usytuowania na styku z dwiema wielkimi europejskimi przestrzeniami etniczno-językowymi, germańską i słowiańską, naturalnie przy absolutnej nadrzędności kręgu latyńskiego (latynowłoskiego). Poza tym część z łącznie 1,2 mln mieszkańców identyfikuje siebie jako Friulów (Retoromanów). Oprócz języka włoskiego, oficjalnego języka państwowego i języka kultury, bezdyskusyjnie pryncypalnego na każdziutkim polu aktywności ludzkiej, na co dzień używanego rzecz jasna przez wszystkich mieszkańców regionu, urzędowo uznawane są jako języki regionalne friulski, słoweński i niemiecki (w niektórych miejscach drogowe tablice informacyjne są więc czterojęzyczne).

Udział germanofonów jest mniej niż symboliczny, a ich język obecny w rejonach nadgranicznych. Są nimi Val Canale, zatem okolice miasta Tarvisio, Provincia di Udine, we włosko-austriacko-słoweńskim trójkącie granicznym, które przypadły Włochom w 1919 roku uprzednio należąc w większości do Księstwa Karyntii (wschodnia część z Fusine in Valromana do Księstwa Krainy) i gdzie niemiecki koegzystuje z friulskim i słoweńskim; oraz dwie niewielkie wyspy językowe w tejże samej prowincji, a to w gminie Sauris oraz we frakcji Timau gminy Paluzza (Val Canale i Timau dialekt karyncki, Sauris dialekt tyrolski).

Background z lekka słowiański

Wedle ocen słoweńskich liczba użytkowników języka słoweńskiego waha się obecnie od jakichś 80 do 100 tysięcy, wedle włoskich zaś jest to sporo mniej, żyjących w partii wschodniej regionu przy granicy ze Słowenią, tak we Friuli jak w Wenecji Julijskiej (głównie w rejonie Triestu). Słoweński uznawany jest urzędowo w osiemnastu ze stu trzydziestu pięciu gmin prowincji Udine; poza wspomnianą już Val Canale na wschodzie Friuli są to leżące na południe od niej dwa podobne górskie lub pagórkowate obszary, tj. Val Resia, której paleosłowiański dialekt uważany bywa jednak za odrębny od słoweńszczyzny, oraz Slavia Friulana inaczej Slavia Veneta, rozprzestrzeniona od Cividale del Friuli po Caporetto (Kobarid w Słowenii). Nadto słoweński cieszy się prawem do urzędowego stosowania we wszystkich sześciu gminach prowincji Triest oraz w ośmiu z dwudziestu pięciu gmin prowincji Gorycja.

Zdaniem źródeł słoweńskich w Trieście żyje obecnie ponad 15 tysięcy Słoweńców, zaś w Gorycji około 6 tysięcy, co daje odpowiednio jakieś 8% i 18% populacji tych miast (niektóre słoweńskie szacunki są jeszcze i znacznie wyższe). W obu miastach mają swe siedziby parasolowe organizacje mniejszości słoweńskiej; w Trieście pracuje słoweńska redakcja radiowa i telewizyjna RAI oraz wychodzi „Primorski dnevnik”, ukazujący się w mieście od 13 maja 1945 roku jako kontynuacja sięgającego końca listopada 1943 roku „Partizanskega dnevnika”; jest to jedyny w regionie ergo w całej Italii dziennik słoweński, jak też jedyne codzienne czasopismo słoweńskojęzyczne poza Słowenią, dostarcza zaś informacji ze wszystkich obszarów włosko-słoweńskich (Trst, Gorica, Alpe-Jadran).

El tram de Opcina w Trieście (fot. Orlovic, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Mimo to w samym Trieście obecność Słoweńców zdaje się być stosunkowo słabo widoczna, przynajmniej na pierwszy rzut oka, w przeciwieństwie do zwyczajowo mnogo przez nich zamieszkiwanych frakcji podmiejskich (np. Opčine, Bazovica, Prosek). Słoweński można dla przykładu usłyszeć w środkach komunikacji publicznej, autobusach i unikalnym tramwajo-funikularze, wspinających się z Piazza Oberdan w centrum miasta do frazione di Opicina (El tram de Opcina). Dalej na zachód spotyka się toponimy mogące wskazywać na słowiańską proweniencję, a wśród mieszkańców całej FVG, regionu w skali Włoch generalnie raczej cichego i spokojnego, dostrzeżemy słowiańskie i inne środkowoeuropejskie cechy antropologiczne. Przykro to mówić, ale w Trieście da się też niestety czasami zauważyć postawy wrogie względem (południowych) Słowian, czego przykładem widywane niekiedy na ulicach miasta rasistowskie napisy w stylu „slavi merda del mondo”.

Historyczna nazwa Pobrzeże przetrwała w Słowenii. Występuje ona także, również historycznie uwarunkowana, w sąsiedniej Chorwacji, gdzie mianem Hrvatsko Primorje określany jest wąski pas adriatyckiego wybrzeża w Zalitawii na południe od Rijeki po Karlobag, dziś jednak często, zwłaszcza w literaturze turystycznej, asocjowana z Kvarnerem (dalej na południe jest już Dalmacja przynależna Przedlitawii).

Bibliografia

• Batowski Henryk, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982.
• Burton Richard Francis, The Port of Trieste. Ancient and Modern, „Journal of the Society of Arts”, October 29 1875, s. 979-986.
• Clark Martin, Współczesne Włochy 1871–2006, Książka i Wiedza, Warszawa 2009.
• Cresciani Gianfranco, A Clash of Civilisations? The Slovene and Italian Minorities and the Problem of Trieste from Borovnica to Bonegilla, „Italian Historical Society Journal”, Volume 12, No. 2 July-December 2004, s. 3-15.
• Frothingham Arthur Lincoln, Roman Cities in Northern Italy and Dalmatia, Murray, London 1910.
• Felczak Wacław, Wasilewski Tadeusz, Historia Jugosławii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985.
• Küstenland [w:] deutsche-schutzgebiete.de [dostęp: 12 listopada 2017 roku] <[https://www.deutsche-schutzgebiete.de/kuk_kuestenland.htm]>.
• Gierowski Józef Andrzej, Historia Włoch, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999.
• Italien, Baedeker-Allianz-Reiseführer, Ostfildern 2003.
• Kacin-Wohinz Milica, Slovenci v Zamejstvu. Slovenci v Italiji med dvema vojnama [w:] Zgodiva Slovencev [dostęp: 12 listopada 2017 roku] <[http://www.savel-hobi.net/leksikon/zgodovina_sl/slovenci.htm]>.
• Procacci Giuliano, Storia degli italiani, Laterza, Roma–Bari 1978.
• Triest 1850–1918 [w:] Die Welt der Habsburger [dostęp: 12 listopada 2017 roku] <[http://www.habsburger.net/de/schauplaetze/triest]>.
• Wereszycki Henryk, Historia Austrii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
• Wereszycki Henryk, Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1986.
• Zupančič Jernej, Ethnic Structure of Slovenia and Slovenes in Neighbouring Countries, „Slovenia: A Geographical Overview”, August 2004, s. 87-92.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!