„Świat Bizancjum. Tom 3: Bizancjum i jego sąsiedzi 1204–1453” – praca zbiorowa – recenzja i ocena
Przeczytaj fragment tej książki
Seria „Świat Bizancjum” składa się z trzech tomów. Tom trzeci, zatytułowany „Bizancjum i jego sąsiedzi 1204–1453”, który ukazał się w tym roku nakładem wydawnictwa WAM, to już ostatni z nich. Każda z części jest pracą zbiorową, stworzoną pod kierunkiem wybitnych francuskich bizantynistów.
Redaktorem trzeciego tomu została, po śmierci greckiej badaczki Angeliki Laiou, Cécile Morrisson, emerytowana dyrektor badań w Centre National de la Recherche Scientifique w Paryżu, w latach 1998–2000 dyrektor Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance. Morrisson w swoich badaniach zajmuje się głównie historią gospodarczą Bizancjum, szczególnie rozwojem handlu i zagadnieniami monetarnymi. Jest autorką pięciu rozdziałów książki i współautorką dwóch.
Pozostałe rozdziały zostały napisane przez badaczy specjalizujących się w różnych zagadnieniach będących przedmiotem zainteresowania serii: dzieje Kościoła opisuje Marie-Hélène Congourdeau, również związana z Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance, a relacje Bizancjum z łacinnikami przedstawia Michel Balard. Twórcom serii udało się również zaangażować badaczy spoza Francji. Rozdział poświęcony Serbii opracował L. J. Maksimovic z Instytutu Studiów Bizantyńskich Serbskiej Akademii Nauk, dzieje Cesarstwa Trapezuntu zaprezentował rosyjski specjalista Sergei Karpov, a powstawanie imperium tureckiego w Azji Mniejszej opisała Elisabeth Zachariadou z Uniwersytetu w Atenach.
Taki dobór autorów służył kompleksowemu przedstawieniu całych dziejów Bizancjum we wszystkich aspektach. Tom trzeci „Świata Bizancjum”, tak jak dwa poprzednie, rozpoczyna się od omówienia wydarzeń politycznych, obejmujących w tym wypadku lata 1204–1453, a więc od zdobycia Konstantynopola przez uczestników czwartej krucjaty, aż do upadku państwa bizantyńskiego za sprawą Turków. Choć opis wydarzeń jest bardzo szczegółowy, część ta zajmuje tylko około 80 stron całej książki, co powoduje wrażenie natłoku prezentowanych faktów. Autorzy położyli największy nacisk na opisanie bizantyńskiej cywilizacji, a więc właśnie tytułowego świata Bizancjum. Dzieje polityczne stają się więc tłem do przedstawienia struktur państwowych, źródeł siły i słabości państwa. Kolejne rozdziały są poświęcone rozwojowi demograficznemu, gospodarce, strukturom społecznym, drogom handlowym. Autorzy zaprezentowali także w ciekawy sposób rozwój Konstantynopola, zwracając uwagę na ogromną rolę, jaką odgrywało to miasto w funkcjonowaniu Cesarstwa. Szczegółowo opisano struktury administracyjne, rolę i charakter władzy cesarza, a także armię bizantyńską i jej skład, charakter, uzbrojenie oraz sposoby rekrutacji. Osobne rozdział poświęcone są dziejom Kościoła, sztuce, życiu umysłowemu i religijnemu. Ostatnia część, inaczej niż w dwóch poprzednich tomach, gdzie w tym miejscu szczegółowo prezentowano regiony Cesarstwa, poświęcona jest sąsiadom Bizancjum: Serbom, Bułgarom, Turkom i łacinnikom. W ten sposób autorzy zwracają uwagę na zmiany, jakie zaszły w polityce zagranicznej Bizancjum – na osłabienie jego wpływów politycznych przy jednoczesnym kulturalnym i ideologicznym oddziaływaniu na sąsiadów.
Książka zawiera jedenaście map, bardzo przydatnych podczas lektury. Zaopatrzona jest także w spis cesarzy bizantyńskich, władców Trapezuntu, łacińskich cesarzy Konstantynopola i patriarchów wraz z datami sprawowania władzy, co również stanowi bardzo użyteczne narzędzie ułatwiające posługiwanie się książką. Taką samą rolę odgrywa załączone drzewo genealogiczne rodu Paleologów oraz słowniczek greckich terminów stosowanych w tekście. Najcenniejszym dla badacza dodatkiem jest jednak bardzo obszerna bibliografia, obejmująca różne rodzaje źródeł (oprócz pisanych również epigraficzne, numizmatyczne, metrologiczne i sigillograficzne), a także najnowsze prace naukowe pomocne przy prowadzeniu badań. Niestety, tylko nieliczne zostały przetłumaczone na język polski, przeważają tu bowiem prace uczonych francuskich, niemieckich i brytyjskich, można jednak znaleźć również greckie czy serbskie. Za poważny mankament książki należy uznać brak jakichkolwiek zdjęć uzupełniających tekst, co czytelnik szczególnie dotkliwie odczuje w rozdziale traktującym o sztuce i architekturze.
Seria „Świat Bizancjum” przygotowana została, aby przedstawić kompleksowo dzieje Bizancjum, z uwzględnieniem wyników najnowszych badań. Miała ona być pomocna szczególnie osobom rozpoczynającym badania nad historią Cesarstwa. Cel ten został przez autorów osiągnięty, udało się im bowiem przedstawić całość cywilizacji bizantyńskiej i stworzyć niezastąpione kompendium dla przyszłych badaczy. Bardzo dobrym posunięciem było zaangażowanie tak wielu specjalistów, zajmujących się różnymi dziedzinami. Umożliwiło to stworzenie pracy, w której wszystkie elementy funkcjonowania Cesarstwa Bizantyńskiego zostały opisane w tak samo kompetentny sposób. Pozwoliło to uniknąć również zaniedbania niektórych zagadnień na rzecz innych, co bardzo często zdarza się w pracach o tak szerokim zakresie, pisanych przez jednego tylko autora. Godne pochwały jest również ujednolicenie formy poszczególnych rozdziałów i połączenie ich w spójną całość – podczas lektury nie zauważamy właściwie zmian autorstwa ani zbędnego powtarzania przedstawionych wcześniej informacji.
Książka napisana jest oczywiście językiem naukowym, bardzo konkretnym i rzeczowym. Nie znajdziemy w niej popularnonaukowego odcienia, barwnych i żywych opisów. Tak jak poprzednie dwa tomy, jest to szczegółowe opracowanie, napisane z myślą o osobach zajmujących się badaniami historycznymi. Tym, którzy nie mają z nimi zbyt często do czynienia, praca może wydać się momentami przeładowana faktografią, a jej lektura – nużąca. Niestety, mało porywający styl stanowi niewątpliwie mankament całej serii, co jest najprawdopodobniej spowodowane niezbyt dobrym tłumaczeniem. Jednak dla tych, którzy interesują się historią Bizancjum lub zaczynają badania nad tą niezwykle ciekawą cywilizacją, książka z pewnością okaże się być niezbędna. Na polskim rynku nie ma drugiego tak obszernego, nowoczesnego i ogólnego opracowania całych dziejów Bizancjum. Prace G. Ostrogorskiego i B. Zientary, jakkolwiek pomocne, są już w tej chwili przestarzałe, na polskim rynku brakowało więc do tej pory całościowego ujęcia historii Cesarstwa, uwzględniającego najnowsze zdobycze nauki europejskiej.
Podsumowując, ogromną zaletą „Świata Bizancjum” jest przedstawienie całości dziejów tego państwa i wszystkich zagadnień z nim związanych, i to w wykonaniu najbardziej kompetentnych badaczy tej problematyki. Widoczna jest tutaj popularna w historiografii tendencja do kładzenia większego nacisku na dzieje gospodarcze, społeczne i kulturalne, a nie na wydarzenia polityczne. Pozwala to lepiej zrozumieć złożony i jakże odmienny od cywilizacji zachodnioeuropejskiej świat Bizancjum i spojrzeć na niego z perspektywy samych mieszkańców Cesarstwa, odchodząc od oceniania go przez pryzmat wydarzeń ważnych dla świata zachodniego.
Zobacz też:
- „Świat Bizancjum. Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204” – red. Jean-Claude Cheynet;
- Steven Runciman – „Zapomniana stolica Bizancjum”;
- Niezwykłości, cudowności i... efekty specjalne, czyli świat bizantyńskich ceremonii;
- Cesarz bizantyński w niewoli! – bitwa pod Mantzikertem 1071;
- Drugi upadek Konstantynopola;
- Mehmed Zdobywca - kat Bizancjum;
- Ogień grecki – bizantyńska „wunderwaffe”.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
