Starożytne oddziały specjalne? Dromedarii w armii rzymskiej w II wieku n.e.

I. Ala i ulpia dromedariorum palmyrenorum miliaria: geneza, organizacja, dyslokacja

Wśród tekstów epigraficznych traktujących o dromedarii w armii rzymskiej najstarszy znany nam pochodzi z miejscowości Kazanłyk na terytorium starożytnej Tracji. Informuje on, że pierwszą, formalnie zorganizowaną tego rodzaju jednostką jako regularny oddział była ala I Ulpia dromedariorum Palmyrenorum miliaria. Z inskrypcji wynika, że ten oddział jeźdźców na wielbłądach powstał dopiero w okresie panowania Trajana. Wskazuje na to jeden z przydomków jednostki tj. Ulpia, który stanowi w istocie nomen cesarza Trajana. Taki sposób oznaczania poszczególnych oddziałów w armii rzymskiej sugerował w okresie rządów, którego imperatora one powstały. Jednostka dromedarii wymieniona na inskrypcji posiada człon miliaria, który sugeruje, że była to ala (skrzydło) jazdy. Człon miliaria, wskazuje też, że liczyła ok. 1000 jeźdźców. Jednostka ta była zapewne dowodzona przez nieznanego nam z imienia praefectus alae miliariae. Ranga ta stanowiła szczególne wyróżnienie dla doświadczonych oficerów, będących przedstawicielami stanu ekwickiego (ordo equester). Kandydat żeby osiągnąć tak wysoką szarżę musiał mieć nie tylko spore doświadczenie, ale również 3-4 lata służby wojskowej na wysokich stopniach dowódczych. Aby osiągnąć najwyższą czwartą milicję (militia quarta) musiał ponadto przebyć uprzednio wcześniej _tres militiae. Jak uważa J. Ciecieląg każdy z etapów kariery wojskowej trwał zazwyczaj trzy lata. Z dostępnych świadectw wynika również, że oddział ten stacjonował na terenie Syrii około połowy II wieku n.e. i był tam podporządkowany organizacyjnie legatus Augustae pro praetorae Korneliuszowi Attidiuszowi (Cornelius Attidius). Z inskrypcji wynika również, że owa ala I Ulpia dromedariorum Palmyrenorum miliaria istniała w okresie od czasów Trajana do Antoninusa Piusa, a zatem przynajmniej do momentu śmierci tego cesarza, czyli 161 r. n.e. W połowie tego stulecia oddział został przypuszczalnie skierowany na teren prowincji Arabia.

Nazwa jednostki wskazuje, ze została ona sformowana przede wszystkim z Palmyreńczykow. Zdaniem E. Dąbrowy było to oczywiste, gdyż wielowiekowe doświadczenie zdobyte przez palmyreńskich meharystów (jeźdźców walczących na wielbłądach w obronie karawan) w pustynnych bojach i opanowania przez nich do perfekcji umiejętność dostosowania się do warunków życia na pustyni były rękojmią wysokiej wartości bojowej nowo utworzonego oddziału. Z całą pewnością przejęte zostały również wówczas na grunt armii rzymskiej wypracowane przez Palmyreńczyków wzory uzbrojenia, wyposażenia oraz taktyki walki. Ala I Ulpia dromedariorum Palmyrenorum jest jak dotąd jedyną znaną duża jednostką dromedarii w składzie armii rzymskiej. Natomiast kilkunasto- lub kilkudziesięcioosobowe ich grupy w ciagu II i III wieku n.e. wchodziły w skład przynajmniej kliku oddziałów stacjonujących w Egipcie i Syrii na pograniczu terenów pustynnych.

Detale uzbrojenia palmyreńskich dromedarii uchwycone na ilustracjach w cytowanej pracy A. Sołtana pt. Ikonografia meharystów palmyreńskich, Studia Palmyreńskie, 3, 1969, s. 25.

Funkcjonowanie dużego oddziału meharystów było związane z zadaniem specjalnym, jakie im powierzono. Polegało ono na ochronie karawan z Palmyry do Mezopotamii i z powrotem. Sołtan stwierdził zaś, że szczególnej ochrony wymagała droga z Palmyry do Hit nad Eufratem. Według Rostovtzeffa na czele takiego oddziału osłonowego karawan stał specjalny przewodnik, doskonale znający okolice, zwany synodiarchą. Organizował on karawany, prowadził przez pustynie, rozporządzał wodą i żywnością, ochraniał na pustyni przed nomadami, a nawet prowadził negocjacje z władzami partyjskimi. Inny badacz Ernst Will określa funkcję synodiarchy jako „specjalistę-technika”, zajmującego się zawodowo organizacja i kierownictwem karawany. Urząd ten często przechodził z ojca na syna. Will stwierdza również, że z uwagi na znaczne koszty wyekwipowania karawan ich finansowaniem zajmowali się „protektorzy karawan”. Dysponując sporymi zasobami pieniężnymi i ludzkimi mogli oni czerpać spore zyski z tego rodzaju przedsięwzięć.

II. Inne oddziały dromedarii

Jeden z mniejszych oddziałów dromedarii miała cohors I Augusta praetoria Lusitanorum stacjonująca w Tebach w 156 r. po Chr. Niestety nie znamy nazwy tej jednostki, lecz jej brak może wskazywać, że była raczej formacją działającą na szczeblu co najwyżej szwadronu (turma). Nie była samodzielnym numerus, ponieważ została przydzielona do jednostki cohors I Augusta praetoria Lusitanorum. Fakt funkcjonowania jazdy przydzielonej organizacyjnie do tej kohorty sugeruje, że wzmiankowana jednostka była cohors equitata (mieszana). Była to cecha, która charakteryzowała model organizacji gwardii pretoriańskiej (cohortes praetoriae) i oddziałów pomocniczych (auxilia). Znany jest z imienia dromedarius z powyższej tebańskiej jednostki – niejaki Cronius Barbasatis, którego przydzielono do turma pod dowództwem dekuriona Salvianusa. Nie trafił do tego szwadronu z innego oddziału, lecz był ochotnikiem. Zdaniem Southern przykład Barbasatisa był jednak wyjątkiem. Z reguły miles musiał mieć za sobą przynajmniej kilka lat służby wojskowej zanim zostawał „jeźdźcem na wielbłądzie”.

Niewykluczone, iż owi dromedarii stacjonujący w Tebach rekrutowali się spośród miejscowych Tebańczyków. Zapewne jednym z ich podstawowych zadań było dokonywanie zwiadu i patrolowanie południowych szlaków na granicy Egiptu z Nubią. Nie można też zupełnie wykluczyć przeprowadzania rozpoznania dalekiego zasięgu przez jeźdźców na wielbłądach na terytorium plemion nubijskich. Przesłanką ku temu, że owi jeźdźcy na wielbłądach z Teb byli zorganizowani tylko jako szwadron (turma) jest to, iż podział dromedarii na alae jest udowodniony dopiero dla czasów Dioklecjana (wyjątek stanowi Ala I Ulpia dromedariorum Palmyrenorum miliaria). Wzmiankę o nich odnotowano dla trzech alae z Tebów (stacjonowały tam w czasach Dioklecjana) i jednej ala z Palestyny. Są to: ala III Maximiana dromedarii, ala II Herculia dromedarii i ala I Valeria dromedarii oraz ala Antana dromedariorum.

Inskrypcja z Rimet El Lohf w Syrii nadmienia niejakiego Iuliusa Candidusa. Był on weteranem (veteranus) i służył w ala I Valeria dromedarii. Podczas służby w tej jednostce osiągnął rangę duplicarius. Jednostkę ala Prima Valeria dromedariorum stworzono być może z dromedarii należących do wojsk okupacyjnych Arabii. Niewykluczone zatem, że w pewnej części rekrutowała się spośród meharystów z jednostki ala I Ulpia dromedariorum Palmyrenorum. Wiadomo ponadto, że equites singulares i exercitus Arabicus wystawili inskrypcję namiestnikowi prowincji Bostra i jego synowi. Byli nimi niejaki Fuscianus Crepereianus Floranus, legatus Augusti pro praetore i jego syn Marcus Caecilus Rufinus.

Oddział meharystów posiadała zapewne ala Thracum Herculiana, która stacjonowała w Palmyrze od czasów Hadriana. Jednostka ta, jak stwierdza Sołtan, mogła uzupełniać swoje szeregi elementem miejscowym. Pokazuje to przykład Palmyreńczyka, niejakiego Vibiusa Apollinarisa, który był dromedarius tego skrzydła jazdy. Fakt ten potwierdzają również znaleziska inskrypcji trackich meharystów w Tahoun el Masek. Peleton dromedarii funkcjonujący w ramach skrzydła jazdy trackiej brał niewątpliwie udział w zwycięskiej kampanii Luciusa Verusa. Jednostka ta miała zapewne stanowić ochronę Palmyry – ważnego miasta na granicy rzymsko-partyjskiej, a przy tym silnego ośrodka handlu.

III. Uzbrojenie dromedarii

Rekonstrukcja uzbrojenia rzymskich dromedarii z okresu I-II w. n.e. oparta jest na ikonografii z Palmyry, Damaszku, Dura-Europos oraz dwóch krótkich wzmiankach literackich: Tytusa Liwiusza i Appiana. Współczesny badacz zajmujący się tym aspektem związanym z historią wojskowości zmuszony jest też odwołać się do wcześniejszych relacji z okresu poprzedzającego pojawienie się jeźdźców na wielbłądach w szeregach armii rzymskiej, gdyż nie dysponuje żadnymi wzmiankami literackimi z okresu pryncypatu. Pierwszą i zarazem najwcześniejszą relację traktującą o uzbrojeniu dromedarii spotykamy u Liwiusza, który opisuje jednak arabskich dromedarii walczących po stronie Antiocha III z Rzymianami pod Magnezją w 190 r. p.n.e. Historiograf rzymski stwierdza:

Przed konnicą stały czworozaprzężne wozy uzbrojone w kosy i wielbłądy, zwane dromaderami. Na tych siedzieli łucznicy arabscy, posiadający cieńką broń sieczną, długą na cztery łokcie, aby z takiej wysokości mogli dosięgnąć przeciwnika.

Relief z muzeum w Damaszku przedstawiający dwóch meharystów. Reprodukcja w oparciu o: Sołtan A., Ikonografia meharystów palmyreńskich, „Studia Palmyreńskie”, 3, 1969, s. 5-46.

Drugą relacją traktującą o dromedarii jest przekaz Appiana. Podobnie jak świadectwo Liwiusza, przedstawia arabskich jeźdźców na wielbłądach znajdujących się w armii Antiocha III pod Magnezją w 190 r. p.n.e. Rzuca nieco światła na kwestię uzbrojenia dromedarii. Podaje on, że:

Arabowie, którzy siedzą na bardzo wysokich wielbłądach i z łatwością strzelają z góry z łuków, a kiedy się zbliżają do nieprzyjaciela, posługują się długimi, wąskimi mieczami.

Z relacji Liwiusza wynika, że bronią opisaną przez niego mógł być sejmitar, zwany inaczej scimitarem. Był to rodzaj zakrzywionego miecza pochodzenia arabskiego, który posiada pewne cechy szabli. Podobnie jak szable był jednoręczną bronią sieczną, przeznaczoną do zadawania cięć. W przeciwieństwie do zwykłych mieczy miał zakrzywione ostrze.

Broń o prostym ostrzu przecina twarde materiały, nie przenikając zbyt głęboko miękkich tkanek. Tymczasem zakrzywiona klinga nie rozszczepia substancji, ale wcina się w nie, przenikając dużo głębiej, co czyniło sejmitary groźną bronią w walce wręcz. Sejmitary były też często zdobione ornamentami roślinnymi lub geometrycznymi.

Wzmiankę Liwiusza zdaje się potwierdzać relief z Tetrapylonu ukazujący rzymskiego dromedariusza. Wyobraża on jeźdźca na wielbłądzie, który za siodłem i kołczanem ma na prawym boku tego zwierzęcia miecz w pochwie. Na podstawie widocznej na reliefie krzywizny ostrza tego miecza można sądzić, iż jest to scimitar opisany przez dziejopisarza rzymskiego.

Zdaniem Sołtana uzbrojenie zaczepne dromedarii stanowił długi łuk (longbow). Stwierdza on, że ten typ broni miotającej wyobraża relief meharysty z obozu Dioklecjana, znajdujący się obecnie w Muzeum w Palmyrze. Widać na nim łuk przymocowany na prawym boku zwierzęcia do popręgu tylnego. Jednakże płaskorzeźba ta jest w znacznym stopniu uszkodzona, co może poddawać w wątpliwość wniosek Sołtana. Z tej racji uważam stwierdzenie tego badacza za niewiarygodne. Ponadto pierwszy ślad militarnego zastosowania długiego łuku pochodzi dopiero z 633 roku, kiedy Offrid, syn króla Nortumbrii, został zabity przez Walijczyka z longbow w bitwie z Walijczykami i Mercianami. Mało prawdopodobne też wydaje się, aby długi łuk zdobył takie znaczenie i był stosowany tak powszechnie poza Wyspami Brytyjskimi.

Odrzucam ustalenia Sołtana uważając, że uzbrojenie zaczepne rzymskich dromedarii mogły stanowić raczej łuki kompozytowe. Miały one wąskie łęczyska, ale za to podwójną w stosunku do łuku prostego rozpiętość łuku przy napinaniu. Nadawało to temu rodzajowi broni miotającej dwukrotnie większą energię początkową pocisku. Łuki te powstawały z połączenia, co najmniej trzech różnych materiałów, dobranych w taki sposób, by zwiększała się ich wypadkowa sprężystość. Wykonywano je z warstwy odpowiedniego drewna oklejonego rogiem i ścięgnami. Grzbiet tego łuku pokrywano korą brzozową lub obciągano skórą, a po czym malowano. Badania empiryczne dowodzą, iż efektywność strzały zwiększa się wraz ze wzrostem jej wagi. Wynikałoby z tego, że dla danego materiału, z którego wykonano łuk, efektywność energii czyli odległość na jaką strzała poszybuje jest uzależniona od wagi strzały. Z kolei naciąg maksymalny zależy prawie wyłącznie od materiału, z którego łuk był zbudowany. Energia, którą magazynuje łuk zależy z kolei od gatunku drewna. Największą wartość energetyczną posiadały fraxinus i taxus brevifolia. Niestety te drzewa nie porastały pustyń takich jak chociażby Sahara czy Pustynia Syryjska. W strefach pustynnych przeważał quercus. Po tych dwóch budulcach wymienionych powyżej ten miał największą wagę/energię. Z tego powodu wydaje się, że był on materiałem, z którego dromedarii mogli wykonywać swoje łuki kompozytowe. Idealnym rozwiązaniem był lekki łuk, w jakim przechowywano dużą ilość energii. Ikonografia przedstawień meharystów pokazuje też, że kamelreiters posiadali na swoim wyposażeniu, tzw. gorytos. Był to specjalny pokrowiec na łuk i strzały. Jak stwierdza Sołtan odpowiada on arabskiemu gila ukazanemu na przedstawieniu meharysty Sokhai.

Jeździec na wielbłądzie. Sondaż T, [w:] Sołtan 1969, s. 18.

Uzbrojenie ochronne dromedarii stanowiła mała okrągła tarcza przymocowana przeważnie na biodrze wielbłąda. Była zdobiona małymi i dużymi kołkami albo rozetą. Jak stwierdza Sołtan podobne tarcze mają wojownicy wyobrażeni na reliefach odkrytych w Palmyrze przez polskich archeologów na czele z K. Michałowskim. Analogiczną tarczę skutecznie chroniącą przed strzałami posiadali Afrykańczycy, Hiszpanie i Brytowie. Nazywano ją cetra. Miała dwie stopy średnicy (= około 60 cm). Wykonywano ją ze skóry oraz malowano i ozdabiano. Podobne tarcze na swoim wyposażeniu mieli Arabowie, którzy wzmacniali je dodatkowo konstrukcją drewnianą.

Dostępna ikonografia pozwala sądzić, że rzymscy dromedarii nie używali długich włóczni, conti. Technika walki kontosem wymagała bowiem użycia obu rąk, co wykluczało korzystanie z tarcz. Poza tym broń ta była funkcjonalna jedynie przy szarży. Jej nieprzydatność podczas walki w zwarciu dobrze poświadczają relacje źródłowe. Nasuwa się też logiczny wniosek, że contus był bezużyteczny i wyjątkowo nieporęczny przy wykonywaniu zadań zwiadowczych, logistycznych i kurierskich. Należy stąd stwierdzić, że Rzymianie w drugim wieku n.e. posiadali lekkozbrojne łucznicze oddziały „jeźdźców na wielbłądach” (Sagittari dromedariorum), które miały arabsko-palmyreński wzór uzbrojenia.

IV. Podsumowanie

Przyczyny, dla których dromedarii nie stali się formacją pierwszej linii, są oczywiste. Teren i zakres ich działalności był, bowiem z racji ich specyfiki ograniczony, a rozmiary zagrożenia od strony obszarów pustynnych w ciągu dwóch pierwszych wieków Cesarstwa – niewielkie. Zakres ich działania w I-II wieku n.e. ograniczał się jedynie do terenów pustynnych takich jak: Egipt, Syria, Palestyna, Arabia. Mieli oni jednakże inne, nie mniej ważne zadania, którym nikt inny nie był w stanie podołać. Z tej racji można nazwać dromedarii oddziałami specjalnymi, gdyż walczyły w specyficznych warunkach terenowych i posiadały swoje unikatowe uzbrojenie oraz wyposażenie. Wśród zadań, które wykonywały oddziały jeźdźców na wielbłądach były: eskortowanie karawan, patrolowanie ważnych dróg komunikacyjnych i zaopatrzeniowych, prowadzenie zwiadu i służba kurierska z wieloma problemami natury logistycznej. Prowadzone przez nich w klasyczny sposób działania konwencjonalne przeciągały się i nie przynosiły większych korzyści. Według tradycji rozstrzygnięcie miała zapewnić śmiała akcja z wykorzystaniem konia trojańskiego (Homer, Odyseja, VIII,475-505;Vergilius, Aeneida, II,359-370; Hermann 2001, s. 19; Królikowski 2004, s. 10, 12-16, 18, 27). Najdobitniej charakter działań specjalnych oddają słowa Poliajnosa (Polyainos, I,3): […] Odwagi dowodzi ten, kto siłą pokonuje wroga w starciu; przezorność natomiast polega na tym, żeby bez walki, sposobem lub podstępem, uzyskać przewagę; pierwszym znów dowodem mądrości znakomitych wodzów jest osiągnięcie zwycięstwa bez narażenia własnej osoby. A najlepiej, gdy nawet w wirze walki obmyśla się, jak zwyciężyć dzięki własnej przemyślności, przewidując naprzód wynik bitwy. .

Fakt wykonywania przez dromedarii zadań zwiadowczych wskazuje też, że o ile w europejskim teatrze działań wojennych zwiad prowadzili exploratores , o tyle w Afryce czy Azji zadania te należały do „jeźdźców na wielbłądach”. Wykonywane zadania i charakter podejmowanych działań przez dromedarii i exploratores nasuwa skojarzenia z prodromoi, jedną z wojskowych formacji specjalnych armii Aleksandra Wielkiego. Oddziały te, oprócz zwyczajowego przeprowadzania zwiadu i rozpoznania, prowadziły także pościgi. Od rzymskich jednostek różni je zadanie, które polegało na osłonie przedniej kolumny marszowej. Podobieństwo exploratores i dromedarii do prodromoi stanowi przykład wielkiego wpływu, jaki wywarł macedoński wódz na rzymską sztukę wojenną. Natomiast wszelkiego rodzaju zadania zwiadowcze, wywiadowcze i rozpoznawcze prowadzone przez wymienione rzymskie formacje pokazują, że Rzymianie starali się uzyskać przewagę militarną prowadząc działania przedbitewne. Zacytowane słowa Poliajnosa najdobitniej oddają ten stan rzeczy.

Bibliografia

Edycje źródeł literackich

1. Appianus, Historia Romana, tłumaczył L. Piotrowicz, Wrocław 2004.
2. Arrianus Flavius, Alexandros Anabazis, przekład H. Gesztoft-Gasztold, komentarz J. Wolski, Wrocław 2004 (Ossolineum-DeAgostini).
3. Caesar Gaius Iulius, Commentarii de bello civili, [w:] Corpus Caesarianum, tłumaczyli E. Konik, W. Nowosielska, Wrocław 2006.
4. Caesar Gaius Iulius, Commentarii de bello Gallico, [w:] Corpus Caesarianum, tłumaczyli E. Konik, W. Nowosielska, Wrocław 2006.
5. Herodianus, Historia post Marcum Aurelium, przekład i komentarz L. Piotrowicz, Wrocław 2004.
6. Higinus Caius Iulius, Liber De Munitionibus Castrorum, edited by R. Kuchnero, Gottingae 1848 (Harvard College Library).
7. Homerus, Odysseia, tłumaczenie J. Parandowski, Warszawa 1998.
8. Livius Titus, Ab Urbe condita, libri: XXXV-XXXX, przekład M. Brożek, Wrocław 1981.
9. Notitia Dignitatum, In Partibus Orientis, edidit Otto Seeck, Berolini 1876.
10. Plutarchus, Vitae parallelae, edited by T. E. Page, vol. II, London 1914; vol. III, London 1916; vol. V, London 1917; vol. VII, London 1919 (Loeb Classical Library).
11. Polyainos, Strategemata, przekład M. Borowska, Warszawa 2003 (Biblioteka Antyczna).
12. Tacitus Publius Cornelius, Annales; Historiae, Vita Agricoli [w:] Dzieła, tłumaczył S. Hammer, Warszawa 2004.
13. Vegetius Renatus Publius Flavius, Epitoma Rei Militaris, [w:] „Meander”, 28, 1974, s.403-417, s.485-501; 29, 1974, s.198-232, s. 333-352, tłumaczyła A. Komornicka, Warszawa 1973-1974.
14. Vergilius, Aeneida, tłumaczenie Z. Kubiak, Warszawa 1998.
15. Zosimos, Historia nova, przekład z języka greckiego H. Cichocka, komentarz E. Wipszycka, Warszawa 1993.

Opracowania i wydawnictwa i wydawnictwa źródłowe

1. AE = L’Annee Epigraphique, fondee en 1888 par R. Cagnat, redigee par A. Merlin, J. Gage, M. Leglay, H.-G. Pflaum.
2. CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum Cosilo et Auctoritate Academiae Litterarum Regiae Borussicae editum, Berlin 1868-1943, t. 1-16, ed. altera.
3. DKP = Der Kleine Pauly, II, edidit A. Pauly, Stuttgart 1967.
4. ILS = Insriptiones Latinae Selectae, recognivit H. Dessau , Berolini 1892-1916, (rep. 1962), t. 1-3.
5. Mrozewicz 1995 = Prosopographia Moesiaca I, cz. 3: Legioniści mezyjscy w I wieku po Chrystusie, edd. Mrozewicz L., Poznań 1995.
6. PIR = Prosopographia Imperii Romani, saec. 1. 2. 3., edd. E. Klebs, H. Dessau, P. von Rohden , Berlin 1897-1898, t. 1-3.
7. RE = Realencyclopadie der classischen Altertumswissenschaft, edidit A. Pauly, A. Wissowa, Stuttgart 1893.

Źródła ikonograficzne

1. Fragment postaci jeźdźca na wielbłądzie. Obóz Dioklecjana, [w:] Sołtan 1969, s. 19
2. Jeździec na wielbłądzie. Sondaż T, [w:] Sołtan 1969, s. 18;
3. Relief of Gotarzes. Bisotun. 1 st c. A.D., [w:] Mielczarek 1993, s. 123.
4. Relief przedstawiający bojowo wyekwipowanego wielbłąda w prawym profilu oraz dwóch stojących en face uzbrojonych mężczyzn, [w:] Sołtan 1969, s. 25.
5. Trajan’s Column: 107. Roman Cavalry in pursuit of Decebalus and the last of the Dacians to remain faithful to him; 108. Death of Decebalus when caught by the Romans, [w:] Le Bohec 1994, XI.
6. Trzy wielbłądy w ekwipunku bojowym. Rejon Agory, [w:] Sołtan 1969, s. 42.

Źródła numizmatyczne

1. Coin of Alexander the Great (336-323 p.n.e.). Scene of Alexander’s Battle with the Indian King Porus, [w:] Mielczarek 1993, s. 135.
2. Coin of Eucratides (ca 170-135), the king of Bactria, [w:] Mielczarek 1993, s. 135.

Literatura

1. Awianowicz, Janowski 2008 = Słownik Łacińsko-Polski, pod red. M. Awianowicz, P. Janowski, Toruń 2008.
2. Birley 1953 = Birley E., The Equestrian Officers of the Roman Army, [w:] Roman Britain and the Roman Army, Kendal 1953, s. 133-153.
3. Blyth 2000 = Blyth P. H., Some technical considerations, [w:] Longbow. A social and Military History, Sparkford 2000.
4. Cichorius 1893g = Cichorius K., Ala I Valeria dromedariorum, RE, I,1893, szp. 1240.
5. Ciecieląg 2008 = Ciecieląg Jerzy, Powstanie Bar Kochby 132-135 n.e., Zabrze 2008.
6. Dąbrowa 1988 = Dąbrowa E., Gaugamela 331 r. p.n.e., Warszawa 1988.
7. Dąbrowa 1989 = Dąbrowa E., Dromedarii in the Roman Army: a Note XVth International Congress of Roman Studies 1989, ed. by V. A. Maxfield and M. J. Dobson, Exeter 1991, s. 364-366.
8. Dąbrowa 1993 = Dąbrowa E., Niektóre oddziały specjalne armii rzymskiej I-III wiek n.e., [w:] Pod znakami Aresa i Marsa, pod red. E. Dąbrowy, Kraków 1993, s. 95-103.
9. Dąbrowa 1994 = Dąbrowa E., Organizacja armii rzymskiej w okresie Wczesnego cesarstwa, [w:] Starożytny Rzym we współczesnych badaniach: państwo-społeczeństwo-gospodarka, Liber In Memoriam Lodovici Piotrowicz, pod red. J. Wolskiego, T. Kotuli, A. Kunisza, Kraków 1994, s. 105-119.
10. Dixon, Southern 1992 = Dixon K., Southern P., The Roman Cavalry. From First to the Third Century A. D., London 1992.
11. Dupuy R. E., Dupuy T. N. 1999 = Dupuy R. E., Dupuy T. N., Historia wojskowości, starożytność-średniowiecze, Warszawa 1999.
12. Fiebiger 1909 = Fiebiger, Exploratores, RE, XII,1909, szp. 1690-1692.
13. Fuller 1960 = Fuller J. F. C., The Generalship of Alexander the Great, New Brunswick, New Jersey 1960 ( Wordsworth Military Library).
14. Goldsworthy 2007 = Goldsworthy A., W imię Rzymu: Wodzowie, których zwycięstwa stworzyły rzymskie imperium, wyd. II, Warszawa 2007 (Wielcy Historii).
15. Graczkowski 2009 = Graczkowski A., Armia rzymska w okresie schyłku republiki: organizacja, uzbrojenie, taktyka, Toruń 2009.
16. Grodowski, Żygulski Jr 1998 = Grodowski M., Żygulski Z. Jr, Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 1998.
17. Harding 1980 = Weapons. An International encyclopedia from 5000 BC to AD 2000, pod red. Davida Hardinga, przekł. z j. niem. J. Bańbor, T. Nowakowski, London 1980.
18. Hermann 2001 = Hermann H., Działania specjalne wczoraj-dziś-jutro, Toruń 2001.
19. Hyland 1993 = Hyland A., Training the Roman Cavalry from Arrian’s Ars Tactica, London 1993.
20. Keppie 1984 = Keppie L., The Making the Roman Army. From Republic to Empire, London 1984.
21. Kokowski 2007 = Kokowski A., Goci: od Skandzy do Campi Gothorum, Warszawa 2007.
22. Królikowski 2004 = Królikowski H., Historia działań specjalnych: od wojny trojańskiej do II wojny światowej, Warszawa 2004.
23. Le Bohec 1994 = Le Bohec Y., The Imperial Roman Army, Batsford-London 1994.
24. Olbrycht 2004 = Olbrycht M. J., Aleksander Wielki i świat irański, Rzeszów 2004.
25. Małecki 2008 = Małecki M. T., Łuk długi na polach bitew Europy, Brzezia 2008.
26. Mielczarek 1993 = Mielczarek M., Cataphracti and clibanarii. Studies on the Heavy Armoured Cavalry of the Ancient World, Łódź 1993.
27. Neumann 1967 = Neumann A. N., Dromedarii, Der Kleine Pauly, II,1967, szp. 164-165.
28. Rowell 1937 = Rowell H. T., Numerus, RE, XXXIV,1937, szp. 1327-1341.
29. Schmitz, Contus, [w:] Smith 1875 = Schmitz L., Contus, [w:] Smith W., Murray J., A Dictionary of Greek and Roman Antiquites. The Ancient Warfare Articles of Smith’s Dictionary, London 1875.
30. Skupniewicz 2008 = Skupniewicz P., Late Rome’s Nemesis. Sassanian Armoured Cavalry, „Ancient Warfare Magazine”, vol. I, issue 4, 2008, s. 22-27.
31. Sołtan 1969 = Sołtan A., Ikonografia meharystów palmyreńskich, „Studia Palmyreńskie”, 3, 1969, s. 5-46.
32. Sondel 2003 = Sondel J., Słownik łacińsko-polski: dla prawników i historyków, Kraków 2003 (wersja elektroniczna).
33. Southern 1992 = Southern P., The Roman Army. A Social and Institutional History, London 1992.
34. Watson 1983 = Watson G. R., The Roman Soldier, London 1983.
35. Webster 1998 = Webster G., The Roman Imperial Army of the First and second Centuries A. D., Oklahoma 1998.
36. Wilcox 1986 = Wilcox P., Rome’s Enemies (3): Parthians and Sassanid Persians, MAA, 175, London 1986 (Osprey).
37. Yates, Cetra, [w:] Smith 1875 = Yates J., Cetra, [w:] Smith W., Murray J., A Dictionary of Greek and Roman Antiquites. The Ancient Warfare Articles of Smith’s Dictionary, London 1875, s. 269-270.

Zredagował: Kamil Janicki