Stalin wobec religii. Piewca ateizmu i sojusznik Cerkwi prawosławnej

Wysadzanie Sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, 1931 r. (domena publiczna)

Sowiecki dyktator słynął z wrogiego stosunku do religii. W związku z tym za pewien paradoks można uznać fakt, że formalnie miał jedynie wykształcenie religijne. Jaka była historia jego związków i wpływów na religię?

Józef Stalin urodził się w 1878 roku jako Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili w rodzinie szewca Wissariona Dżugaszwilego i jego głęboko wierzącej żony Jekatieriny (z zawodu praczki). Dorastał na terenie prawosławnej Gruzji, wchodzącej wówczas w skład Imperium Rosyjskiego.

Seminarzysta Józef Stalin

W 1888 roku został oddany na naukę do szkoły cerkiewnej. Ukończywszy ją w roku 1894 jako jeden z jej najlepszych uczniów, wstąpił do prawosławnego seminarium duchownego w Tyflisie (dzisiejsze Tbilisi), w którym uczył się do 1899 roku. Do dnia dzisiejszego zachowały się wszystkie jego świadectwa seminaryjne. Wynika z nich, że młody Józef osiągał w nauce wyniki dobre, a często nawet bardzo dobre. Wydawałoby się zatem, że zostanie prawosławnym duchownym. Ostatecznie jednak jego losy potoczyły się zupełnie inaczej.

Budynek seminarium duchownego w Tyflis, ok. 1900 roku (domena publiczna)

W tym czasie zaczął czytać, nielegalną wówczas, literaturę marksistowską, w wyniku czego stopniowo tracił wiarę w Boga. W czasie, gdy stawał się ateistą coraz bardziej interesował się socjalizmem. W 1899 roku został usunięty z seminarium duchownego, nie ukończywszy ostatecznie studiów. Okoliczności tego wydarzenia nie są jasne. Sam Stalin twierdził, że stało się tak ponieważ propagował na uczelni marksizm. Choć, przypuszczalnie, bliższa prawdy jest wersja, że było to efektem jego zaniedbań i nie stawienia się na egzaminie. Przyczyną mogła być także podwyżka czesnego za studia, którego młody Dżugaszwili nie chciał bądź nie mógł płacić.

Po opuszczeniu seminarium związał się z, powstałą w tym okresie, partią bolszewicką i z biegiem czasu stał się jednym z najbliższych współpracowników Włodzimierza Lenina. Mimo swoich radykalnie ateistycznych poglądów, w 1903 roku na prośbę Jekatieriny Swanidze, zgodził się zawrzeć z nią ślub w cerkwi prawosławnej. Z tego związku urodził się, w 1907 roku, jego najstarszy syn Jakow. W tym samym roku jego żona zmarła na gruźlicę lub tyfus. Drugie małżeństwo Stalina, zawarte w 1921 roku, z Nadieżdą Alliłujewą, córką działacza bolszewickiego, Siergieja Alliłujewa, było już wyłącznie świecką ceremonią.

Bolszewicka wojna z religią i stalinowskie represje

Stalin zdobywał coraz większe wpływy w środowisku bolszewików. Działalność tego ugrupowania za czasów Lenina wiązała się z licznymi prześladowaniami religijnymi. Włodzimierz Lenin był człowiekiem skrajnie wrogo nastawionym do religii. Jak sam wspominał, już we wczesnej młodości stał się ateistą i pewnego dnia wyrzucił swój krzyż na śmietnik. Nienawiść Lenina do religii była tak silna, że akurat w tej kwestii opuszczało go całkowicie wyczucie nastrojów społecznych, które wykazywał w większym lub mniejszym stopniu w innych sprawach. O religii nie potrafił mówić w innych słowach niż: „tumanienie mas”, „tępota”, „obskurantyzm”, „kołtuństwo”. W 1913 roku napisał z Krakowa list do Maksyma Gorkiego, w którym znalazły się następujące słowa: „każda religia jest niewysłowioną ohydą”.

Lenin i Stalin w Gorkim, 1922 rok, (domena publiczna)

W czasach kolektywizacji i wielkiego terroru polityka Stalina wobec religii była kontynuacją działań jego poprzednika. Przez kilka lat po śmierci pierwszego przywódcy radzieckiej Rosji, w kierownictwie partii bolszewickiej toczyła się zacięta walka o władzę, z której zwycięsko wyszedł Józef Stalin. Natychmiast po przejęciu władzy rozpoczął on wprowadzanie swoich zmian, czemu miała służyć kolektywizacja rolnictwa i koncentracja na uprzemysłowieniu kraju, za pomocą 5-letnich planów rozwoju gospodarczego, które ostatecznie wprowadzono w 1929 roku.

8 kwietnia 1929 roku władze bolszewickie wydały dekret „O zrzeszeniach religijnych”. Ograniczał on dostęp takich stowarzyszeń do świątyń i domów modlitwy, zakazywał im prowadzenia jakiejkolwiek działalności gospodarczej, oświatowej, kulturalnej, charytatywnej i opiekuńczej, a także udzielania pomocy członkom zrzeszeń. Zaspokajanie potrzeb religijnych społeczeństwa ograniczono wyłącznie do aktywności w obrębie świątyń, domów modlitwy i miejsc zamieszkania poszczególnych osób. Ponadto wykluczono możliwość organizowania jakichkolwiek obrzędów religijnych i ceremonii poza miejscami kultu, zakazano także prezentacji przedmiotów kultu w przestrzeni publicznej.

Aby móc legalnie działać, zrzeszenie musiało zarejestrować się jako wspólnota religijna (gdy liczyło co najmniej 20 osób) bądź jako grupa wiernych we właściwym terytorialnie organie administracyjnym. Organy te uzyskały prawo do wykluczania z władz wspólnoty poszczególnych osób. Odmawiano osobowości prawnej wszystkim wspólnotom religijnym, w tym także największym kościołom. Wszystkie przedmioty, służące kultowi religijnemu i pozostające w dyspozycji wspólnot religijnych traktowano jako znacjonalizowane i podlegające rejestracji przez władze administracyjne. Kościoły uznawane były odtąd za prywatne przedsiębiorstwa, na które można było nałożyć wysokie podatki. Za niewywiązywanie się z nich, groziły sankcje karne, łącznie z więzieniem dla duchownych i świeckich członków wspólnot. Posunięcia te były stosowane na masową skalę, przy czym duchowieństwo obciążano zobowiązaniami, które były niemożliwe do spłacenia.

W 1929 roku podjęto masową akcję zamykania świątyń, co często przybierało formę bandyckich ekscesów, połączonych z bezczeszczeniem przedmiotów kultu religijnego i pobiciami duchownych oraz wiernych. Następnie, w latach 1930-1933 duchowieństwo i wierni stali się drugim obiektem zakrojonych na szeroką skalę prześladowań ze strony władz. W całym roku 1930, sowiecka bezpieka, nosząca wtedy nazwę OGPU, aresztowała ponad 13 tysięcy duchownych wszystkich wyznań. Dane bezpieki nie zawierają jednak informacji na temat aresztowań świeckich wiernych, zatem nie wiadomo jak liczna była ta grupa represjonowanych. Według rosyjskiego badacza tego zagadnienia, N. Jemieljanowa, w latach 1930-1931, prześladowania samej Cerkwi prawosławnej objęły ok. 50 tys. osób, spośród których śmierć poniosło 5 tysięcy. Pewne wyobrażenie o skali represji daje informacja o liczbie wspólnot religijnych zarejestrowanych w RFSSR (największej republice na obszarze ZSRS). W 1931 roku było ich ponad 42 tysiące, lecz w ciągu zaledwie dwóch lat, ich liczba spadła niemal o połowę – w 1933 roku funkcjonowały już tylko 22 tysiące wspólnot.

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”

Sowieckie czasopismo „Bezbożnik”, 1929 r. (domena publiczna)

W połowie maja 1932 roku Związek Wojujących Bezbożników proklamował 5-latkę antyreligijną. Plan przewidywał, iż w pierwszym roku zostaną zamknięte wszystkie szkoły religijne, zaś w drugim wszystkie, funkcjonujące jeszcze świątynie. Zakładano także zaprzestanie druku publikacji religijnych i wytwarzania przedmiotów kultu. W trzecim roku zakładano wysłanie wszystkich duchownych za granicę, zaś w czwartym miano zamknąć pozostałe jeszcze świątynie. Piąty rok miał być już tylko „umacnianiem osiągniętych sukcesów”. Przyjmowano, że do 1 maja 1937 roku „imię Boga powinno zostać zapomniane na całym terytorium ZSRS”. Mimo pełnego poparcia tego planu ze strony Stalina i jego współpracowników, ostatecznie nie udało się go w pełni wprowadzić w życie.

Kolejną falę działań wymierzonych w religię, przyniósł wielki terror z lat 1937-1938. Na przełomie lat 1937/1938 ówczesny szef NKWD, Nikołaj Jeżow raportował Stalinowi, że aresztowano 31 359 duchownych i świeckich członków Kościoła i sekt religijnych, spośród których 13 671 osób skazano na karę śmierci. Jeżow pisał:

W rezultacie naszych przedsięwzięć operacyjnych niemal całkowicie zlikwidowany został episkopat Cerkwi prawosławnej […] dwukrotnie zmniejszyła się liczba popów i kaznodziejów, co także powinno sprzyjać dalszemu rozkładowi cerkwi i sekt.

Trudno jest ustalić, ile dokładnie ofiar pochłonął wielki terror wśród duchownych różnych wyznań, członków wspólnot religijnych i personelu kościelnego. Ludzie ci padali ofiarą różnych operacji NKWD, a dokumentacja tego resortu rzadko wyodrębnia je spośród setek tysięcy innych ofiar. Szacunki badaczy również są sprzeczne. Mowa jest np., że z powodów religijnych w 1937 roku aresztowano 150 tysięcy osób, spośród których rozstrzelano 80 tysięcy, czy też, że ogólnie w latach 1937-1938 poddano represjom 165,2 tysięcy takich osób, a rozstrzelano 106,8 tysięcy.

Czasopismo ateistyczne, 1928 r. (domena publiczna)

Wielki terror niewątpliwie był ogromną tragedią dla duchowieństwa wszystkich wyznań w ZSRS, ale nie doprowadził do całkowitego unicestwienia religii. Najlepiej świadczą o tym wyniki spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1937 roku. Za niewierzące podało się w nim 42,9% obywateli, przy czym trzeba wspomnieć, że część z nich uczyniła to z obawy przed represjami ze strony władz, których antyreligijna postawa była przecież powszechnie znana.

Sytuacja wierzących była katastrofalna. Do końca lat 30. zamknięto 80% świątyń Rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, zaś na początku II wojny światowej było ich zaledwie 150. Nie lepiej przedstawiała się sytuacja innych wyznań religijnych, do końca lat 30. synagogi żydowskie zupełnie zniknęły z całego obszaru ZSRS. Dopiero lata 40. przyniosły złagodzenie antyreligijnej polityki Stalina.

Zwrot w podejściu do religii

Wybuch II wojny światowej nie przyniósł szczególnych zmian w polityce stalinowskiego kierownictwa wobec wyznań religijnych. Nastąpiło to dopiero po napaści III Rzeszy na ZSRS, czyli po 22 czerwca 1941 roku. Stalin częściowo odstąpił od agresywnej polityki religijnej wiedząc, że w warunkach zagrożenia samego państwa sowieckiego, takie działania mogą prowadzić do zwrócenia się społeczeństwa przeciwko władzy. Porzucono tak silną propagandę antyreligijną, a w 1942 roku zlikwidowano Związek Wojujących Bezbożników. 4 września 1943 roku Stalin, w towarzystwie Mołotowa, przyjął na Kremlu metropolitę Sergiusza – ówczesną głowę rosyjskiej Cerkwi prawosławnej i dwóch innych hierarchów kościelnych, z którymi odbył długą, serdeczną rozmowę. Wyraził wówczas zgodę na odbycie soboru, czyli najwyższego zgromadzenia przedstawicieli Cerkwi, w celu wyboru nowego Patriarchy (stanowisko głowy Cerkwi od dłuższego czasu pozostawało nieobsadzone), którym ostatecznie został Sergiusz.

Sergiusz, patriarcha Moskwy, 1937 r. (domena publiczna)

Ponownie otwarto kilka seminariów duchownych, drukarni na potrzeby duszpasterskie oraz zakład produkujący świece do świątyń. Stalin zgodził się także na kontrolowaną przez NKWD odbudowę struktur Cerkwi prawosławnej oraz otwarcie jej świątyń. W 1953 roku, zatem w chwili śmierci Stalina było już czynnych 15 tysięcy świątyń.

Ateizacja w bloku wschodnim pod przywództwem Stalina

To wszystko nie oznaczało jednak całkowitego zaniechania przez władze sowieckie walki z religią. W ostatnich latach rządów Stalina (1945-1953) zmieniła ona swoją formę i była skierowana głównie przeciwko innym niż prawosławne wyznaniom w ZSRS. Politykę ateizacji kontynuowano aktywnie w państwach Europy Środkowo-Wschodniej opanowanych przez Armię Czerwoną w wyniku II wojny światowej.

W 1945 roku aresztowani zostali wszyscy biskupi Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, zaś w 1946 roku został on przymusowo włączony do rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Jeden z najważniejszych hierarchów Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego, Josyf Slipyj, został uwolniony dopiero w 1963 roku, po 18 latach pobytu w łagrze. Od razu zmuszono go jednak do opuszczenia kraju i wyjazdu do Rzymu, gdzie przebywał aż do śmierci w 1984 roku.

Josyp Slipij, 1968 r. (fot. Pkravchenko, udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Na Węgrzech w 1948 roku aresztowano ówczesnego Prymasa Kościoła Katolickiego, Józsefa Mindszenty’ego, którego w lutym 1949 roku skazano na dożywotnie więzienie. Uwolniony po wybuchu rewolucji węgierskiej w październiku 1956 roku, schronił się w ambasadzie USA w Budapeszcie, gdzie ukrywał się przez 15 lat, następnie wyjechał do Rzymu, a ostatecznie do Wiednia, gdzie zmarł w 1975 roku.

W Czechach w 1949 roku uwięziono arcybiskupa Pragi, Josefa Berana, którego przetrzymywano w różnych więzieniach do 1963 roku, następnie 2 lata po uwolnieniu, zezwolono na opuszczenie Czechosłowacji i wyjazd do Rzymu, gdzie zmarł 17 maja 1969 roku.

W Polsce kulminacją antykościelnej polityki było uwięzienie na trzy lata Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Miało to jednak miejsce już po śmierci Stalina. Wówczas też ponownie rozpoczęła się walka z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Nowa fala prześladowań religijnych, przypadająca na lata 1959-1964, była tym razem inicjatywą Nikity Chruszczowa. W jej wyniku liczba czynnych świątyń zmniejszyła się z 22 tysięcy w 1959 roku do niecałych 8 tysięcy w 1965 roku.

Czym była spowodowana tak silna niechęć Stalina i innych przywódców komunistycznych wobec wszelkich religii? Jedną z odpowiedzi jest próba wprowadzenia ideologii marksistowskiej, która sama z siebie jest ateistyczna i wroga samej religii jako takiej. Inną przyczyną była także chęć totalitarnych władz sowieckich do podporządkowania sobie wszelkich dziedzin życia, także religijnej. Jak jednak pokazuje sytuacja z czasów II wojny światowej, Stalin, który był pragmatykiem i umiał zrezygnować – do pewnego stopnia – ze swojej antyreligijnej polityki, gdy uznał, że wymaga tego interes jego państwa.

Bibliografia:

• S. Ciesielski, Rewolucja Stalina, wyd. LTW, Łomianki 2017.
• O. Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009.
• D. R. Marples, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, wyd. Ossolineum, Wrocław 2006.
• R. Pipes, Rewolucja rosyjska, wyd. PWN, Warszawa 1994.
• R. Pipes, Rosja bolszewików, wyd. Magnum, Warszawa 2005.
• K. Persak, Ł. Kamiński (red.) Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944-1989, wyd. Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010.
• E. Radziński., Stalin, wyd. Magnum, Warszawa 1996.
• N. V. Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.
• R. Service, Lenin, wyd. Iskry, Warszawa 2003.
• J. Smaga, Rosja w XX wieku, wyd. Znak, Kraków 2000.
• D. Wołkogonow, Lenin, wyd. Amber, Warszawa 2006.
• D. Wołkogonow, Trocki, wyd. Amber, Warszawa 2008.

redakcja: Jakub Jagodziński

Polecamy e-book Przemysława Mrówki – „Krwawy Kaukaz: Czeczenia”: