„Solarna rewolucja” Echnatona

Ukazujesz się piękny na wschodnim widnokręgu niebios,
nieżywy, któryś jest początkiem życia.

Faraon Amenhotep IV, znany również jako Echnaton (1352–1336 r. p.n.e.), zapisał się w historiografii pod wieloma imionami. Był heretykiem, charyzmatykiem, szarlatanem. Jego postępowanie odczytuje się niejednoznacznie, gdyż w obiegu informacji brakuje źródeł ukazujących obraz całości. Z tego powodu funkcjonuje tak wiele interpretacji, które można podzielić na pewne perspektywy. Pozostaje więc pytanie, kogo chcemy ujrzeć? Zręcznego polityka czy natchnionego mistyka?

Tradycja ojca i dziada

Czy faraon naprawdę wierzył w potęgę boga Atona? Gwałtowne wdrożenie zupełnie nowego programu religijnego, zrodzonego jedynie w umyśle monarchy, wydawało się być postępkiem bezprecedensowym. Żaden inny faraon nie ośmielił się naruszyć utrwalonego przez wieki porządku. Aton był bezosobowym bóstwem, które identyfikowano jako dysk słoneczny. Jego postać cechowała się plastycznością, ponieważ mógł wcielać się m.in. w samego Ra. Do czasów Echnatona jednak nie pełnił żadnej ważnej roli w panteonie egipskim.

Podwaliny kultu solarnego pojawiły się już w okresie panowania Amenhotepa III (1390–1352 p.n.e.), który pod koniec życia utożsamiał się z bogiem solarnym Ra, w tym kontekście rozumianym jako Aton. Samo bóstwo było znane od stuleci, chociaż dopiero za panowania Totmesa IV (1400–1390 p.n.e.) – dziada Echnatona i ojca Amenhotepa III – wiara w Atona przybrała wymiary kultu. Pod wpływem rodzinnych przekonań, myśl o nowej religii mogła zrodzić się w głowie przyszłego faraona-heretyka już w okresie młodości. Być może żywił nadzieję, że wiara w Atona stanowi przedłużenie panowania poprzedniego władcy. Ta koncepcja znalazłaby poparcie w fakcie obchodów święta sed, które Echnaton miał wyprawić w cztery lata po objęciu tronu w Ipsetsut.

Święto sed odbywało się na cześć jubileuszu trzydziestolecia rządów faraona, a po trzech lub czterech latach powtarzano jego obchody. Sed było najczęściej celebrowane w Memfis. W założeniu miało symbolicznie odmłodzić władcę oraz ponownie podkreślić jego sprawność, zarówno w sferze fizycznej, jak i politycznej. Udział w uroczystości zaraz po wstąpieniu na tron zaprzeczał tradycji. Echnaton mógł tym gestem nawiązać do rządów poprzednika i zakomunikować, że owe panowanie trwało nadal, ale od tej pory w osobie syna.

Reformatorem obchodów święta sed był jego ojciec – Amenhotep III, który osobiście uczestniczył w nich trzykrotnie (w 30., 34. i 37. roku panowania). Na skutek wprowadzonych zmian systemowych, stary faraon po śmierci miał wcielić się w postać dysku słonecznego Ra-Atona. Echnaton mógł wykorzystać nowy porządek ideowy i jako kontynuator ojcowskiej władzy uosabiać bóstwo na ziemi. Niektóre opracowania wskazują nawet na wspólne panowanie ojca i syna w latach 28–29 lub 37–39 rządów Amenhotepa III.

Rządy tego starszego zapisały się w historii Egiptu jako okres dobrobytu oraz umocnienia państwa. Echnaton w młodości więc uczył się od doświadczonego i zdolnego władcy i mógł podziwiać długie panowanie ojca. Czy zatem kult Atona został wpojony młodemu królowi podczas potencjalnej koregencji? Czy już wtedy istniały podwaliny nowej wiary w postaci opracowanego programu religijnego? Niewiele na to wskazuje, zwłaszcza, że Echnaton wówczas nosił imię Amenhotepa IV i wydał rozkaz, aby jego koronacja odbyła się w Karnaku. Z kolei w pierwszych latach samodzielnych rządów polecił przedstawić swoją podobiznę podczas składania ofiary Amonowi w scenie otwarcia kamieniołomów piaskowca w Gebel el-Silsile. Być może zatem wiara w Atona miała charakter bardziej indywidualny niż usystematyzowany i regularnie kształtowała się w umyśle młodego faraona. Władca kilka lat po objęciu tronu zmienił swoje imię z Amon jest zadowolony (Amenhotep) na miły Atonowi (Echnaton/Achenaton). Trudno jednoznacznie określić, na ile w tym geście było inicjatywy nowego władcy, a ile pozostało z wpływów jego ojca.

Na cześć bóstwa wzniesiono w Karnaku świątynię Gempaaton, której nazwę można przetłumaczyć jako: Aton został znaleziony. Architektura obiektu nie pozostawiała złudzeń wobec zamierzeń Echnatona. Zawierała dwa znaczące elementy ideowe: rozległy i nieosłonięty dziedziniec, a także posągi króla oraz jego małżonki Nefertiti, które symboliką nawiązywały do Szu i Tefnut. Owe bóstwa wraz z Atumem uosabiały początek stworzenia, były bowiem triadą bóstw kreujących wszechświat. W tym układzie Atum miał być uosobieniem Amenhotepa III. Niewątpliwie te monumenty nawiązywały do koncepcji, która w historiografii opisywana jest jako kosmogonia heliopolitańska. Z kolei wystawiane na promienie słoneczne i ogołocone z zadaszenia dziedzińce stały się w okresie rządów faraona symbolem czciciela życiodajnych promieni słonecznych.

Promienie Twoje piastują wszystkie pola
i kiedy wschodzisz, żyją i rodzą dla ciebie.

Hebrajskie inspiracje?

Rewolucja amareńska niekiedy jest opisywana jako próba narzucenia religii monoteistycznej. Faraon-heretyk faktycznie zwalczał innych bogów, ale jego polecenia głównie odnosiły się do wybijania imienia Amona z posągów i ścian. Bóstwa egipskiego panteonu jednak nie zniknęły całkowicie z religii, ale powoli oddalały się w cień Atona – jedynego w pełni czczonego przez faraona boga. Ta fascynacja mogła mieć związek z objawieniem, jakiego podobno doznał Echnaton.

Jak jednak doszło do adaptacji kultu monoteistycznego w państwie, w którym nigdy takiej religii nie praktykowano? Monoteizm był zjawiskiem nieznanym nie tylko w Egipcie, ale w całym regionie. Wyjątek stanowili Hebrajczycy. Istnieje bowiem teoria, że wiara w jedno bóstwo rozpowszechniona wśród ludu mojżeszowego zainspirowała Echnatona. Na poparcie tej tezy wskazuje się podobieństwa pomiędzy tymi dwoma kultami. Na przykład Wielki Hymn do Atona, którego autorstwo przypisuje się faraonowi, bywa porównywany z biblijnym Pslamem 104 oraz z Księgą Powtórzonego Prawa (por. Hymn kol. 7–8 a Pwt 6,4). Z kolei imię Aton przyrównuje się do hebrajskiego imienia Adonaj (czyli z hebr. „Mój Pan”).

Polecamy e-book Michała Rogalskiego – „Bohaterowie popkultury: od Robin Hooda do Rambo”

Do dziś nie ma zgodności co do czasu wystąpienia exodusu. Najczęściej to wydarzenie przypisuje się okresowi panowania Ramzesa II (1292–1225), ale np. Juliusz Flawiusz umiejscowił izraelickie „wyjście z ziemi egipskiej” w czasie rządów Amenhotepa III i Echnatona. Brakuje jednak egipskich źródeł, które sprecyzowałyby chronologię tego biblijnego epizodu. Co mogłoby przemawiać za przesłanką, że exodus miał miejsce chwilę przed rewolucją amareńską? Choćby epidemia pustosząca państwo faraona, która nie oszczędziła również członków jego rodziny. Śmierć poniosła m.in. matka Echnatona – Teje oraz część królewskiej dziatwy. Czy to wydarzenie mogło stanowić kanwę dla późniejszej biblijnej relacji o jednej z dziesięciu plag zesłanych przez Jahwe na Egipcjan?

Nowa fala w sztuce

W starożytnym Egipcie program ideowy monarchy znajdował wyraz m.in. w sztuce, zwłaszcza w architekturze i rzeźbie. Król zarządził, aby artyści wykonywali jego wizerunki w niespotykanym dotąd stylu. Posągi Echnatona odznaczały się obłymi kształtami i wykazywały cechy androgyniczne. Przedstawienia panującego zatem miewały powiększone usta, nienaturalne wcięcie w talii lub typowo kobiece krągłości. Faraon w ten sposób chciał podkreślić dwoistość swojej natury w myśl mitu założycielskiego związanego z Szu i Tefnut. Zgodnie z kosmogonicznym mitem, w osobie króla łączyły się dwa pierwiastki, które wspólnie stanowiły o swoistej pełni stworzenia. Ta idea w pewien sposób wyjaśnia motyw postępowania faraona i jego zamierzeń połączenia nowej religii z polityką dworu, ale bagatelizuje np. rolę Nefertiti. Z drugiej strony istniały przypuszczenia, że Echnaton mógł być hermafrodytą lub cierpieć na jakąś chorobę typu zespół Marfana. Czy wyraz tej dwoistości nie mógł być przejawem czegoś bardziej osobistego? Część naukowców skłania się ku takiej koncepcji.

Zmiany w sztuce dotknęły wielu aspektów. Kreska w malowidłach utraciła na regularności, a w nowym kanonie pojawił się pewien realizm. Artyści przejawiali swobodę twórczą. Do literatury wkroczyła mowa potoczna, wypierająca ówczesny ujednolicony klasycyzm. Ponadto sztuka nabrała charakteru bardziej familijnego. Płaskorzeźby przedstawiały codzienne życie faraona i jego rodziny, co stanowiło swego rodzaju precedens. Współcześnie obrazy czułości przejawiające się w sztuce nie wywołują sensacji, ale w starożytnym Egipcie istniała przepaść między osobą faraona a poddanymi, dlatego sceny rodzinne były wyrazem negliżu – odsłaniały aspekty dotąd niedostępne zwykłym śmiertelnikom. W oczach ludu król nagle stał się nagi.

Świątynia Gempaaton reprezentowała kolejny element nowego kanonu. Religijne przewartościowanie znalazło nowe ujście nie tylko w osobie faraona, który stał się swoistym ekwiwalentem dotychczasowych bóstw. Niewątpliwie postać Nefertiti również uzyskała w nim bezprecedensowy status. Wpisanie królewskiej małżonki w trójcę bogów założycielskich nadawało jej znaczenie porównywalne z samym Echnatonem. Posągi Nefertiti i faraona posiadały zbliżone proporcje i porównywalną wysokość, co sugerowało, że obie postacie były sobie równe.

Niektórzy badacze interpretują egipski monoteizm jako religię egalitarną. Bóstwo miało objawiać się jedynie rodzinie panującej, która pełniła rolę pośrednika między Atonem a pospólstwem. Figurki faraona oraz jego małżonki służyły jako totemy, które wyrażały przywiązanie do nowej wiary i przekonanie o boskiej proweniencji pary zasiadającej na tronie.

Nikt inny nie zna Ciebie,
Poza Twym synem, Nefercheperure, jedynym synem Re,
Którego powiadomiłeś o swych planach i swojej mocy

Życie zrodzone przez słońce

Postać Atona uosabiała kwintesencję kultu solarnego, ale jakie dokładnie znaczenie miało słońce dla Egipcjan? Przykładem mogą służyć pawiany płowe, które uzyskały status zwierzęcia totemicznego. Uważano je za członków rodziny i mumifikowano. W zbiorach archeologicznych odnaleziono pektorał z wizerunkiem skarabeusza w otoczeniu dwóch pawianów. Nawiązuje on do pewnej opowieści. Pawiany płowe pochodzące z krainy Puntu chętnie wygrzewały się w promieniach słonecznych. Zaskarbiły sobie tym przychylność poddanych faraona. Wierzyli oni bowiem, że zwierzęta w ten sposób oddają cześć Ra. Rzeczywistość okazała się znacznie bardziej prozaiczna. Małpy po prostu grzały ciało po chłodnej nocy, a ponadto ostatnie badania wykazały zbawienny wpływ ciepła na ich układ trawienny.

Światło słoneczne, przy którym tak chętnie wypoczywały pawiany, stanowi kontekst zmian architektonicznych wprowadzonych przez Echnatona. Faraon postanowił pozbawić budynków sakralnych zadaszenia, aby poddani mogli czerpać siły witalne z życiodajnych promieni Atona. W rezultacie powstawały przestrzenne place otaczane kolumnadą, które przypominały monumentalne dziedzińce. Pełniły one rolę miejsc kultu i budynków administracyjnych.

Nie każdy był jednak przychylny bliskiej obecności boskich promieni. W źródłach zachowała się skarga wystawiona przez króla Asyryjczyków – Aszruballita, który przesyłał pretensje w związku z wystawieniem jego poselstwa na skwar słoneczny. Rozdrażniony monarcha oburzył się na paradę dworską z 1342 roku p.n.e., podczas której odbyła się ceremonia na otwartej przestrzeni. Co ciekawe, rodzina królewska skryła się wówczas za baldachimem... Wyznawcy w niezadaszonych świątyniach mogli odczuwać dyskomfort, ale sam pomysł mieścił się w programie ideowym Egipcjan. W końcu słońce posiadało życiodajną moc.

Dlaczego (moim) posłańcom każe się stać nieustannie na słońcu i umierać na słońcu?

Religia narzędziem walki o władzę

Wśród badaczy dominuje przekonanie, że rewolucja amareńska posiadała przede wszystkim podłoże polityczne. Czy zatem mógł to być zwykły konflikt o władzę między Echnatonem a kapłanami Amona?

O obecności Amenhotepa IV na tronie zadecydował przypadek. Pierwotnie władzę nad państwem miał dzierżyć jego starszy brat Totmes, ale zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Ten fakt podważał prawomocność objęcia przywództwa przez drugiego w kolejności syna. Za osobę niewygodną dwór uznawał również samą Nefertiti, gdyż jej pochodzenie było niejasne. Mogła ona być siostrą Echnatona, księżniczką z Mitanni lub córką haremu. Pierwsza hipoteza wpisuje się w egipską tradycję, ale kolejne dwie stanowiłyby problem dla arystokracji. Ponadto nie wyklucza się wpływów matki faraona (i być może Nefertiti) – Teje. Mogła ona na początku zachęcać małżonka, a następnie syna, aby ograniczali władzę kapłanów Amona.

Z kolei duchowieństwo, związane przede wszystkim z Tebami, posiadało zaufanie społeczeństwa, jak i arystokracji. Kapłani przed gwałtownymi zmianami ideologicznymi sprawowali pieczę nad najważniejszym kultem państwowym oraz dzierżyli majątek gromadzony przez kompleksy świątynne. Co prawda wstęp do miejsc świętych był znacząco ograniczony dla pospólstwa, ale ówczesne kościoły pełniły rolę centrów intelektualnych. Funkcjonowały przy nich np. placówki edukacyjne, czyli tzw. Domy Życia. Duchowni utrzymywali się z konwencjonalnych ofiar, ale i usług medyczno-magicznych, jak choćby odczytywania zaklęć nad chorym.  

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Echnaton odsunął lokalnych możnowładców, część świątyń nakazał zamknąć i skonfiskować majątki kapłanów na rzecz skarbu państwa. Doktryna heliopolitańska mogła pojawić się w programie ideowym, aby polityczną próżnię po frakcji Amona zastąpić ugrupowaniem bliższym kultowi solarnemu Ra, który przeobraził się w koncepcję dysku słonecznego Atona. Faraon scentralizował administrację oraz przeniósł punkt ciężkości na całkowicie nowy ośrodek, który powstawał w nowej stolicy – Achetatonie (w tłum. Horyzoncie Atona – dzisiejsza Amarna). Amenhotep IV opuszczając Teby zmienił imię. To wydarzenie miało miejsce około 5. roku jego rządów. Król wybrał izolację. Opuścił swoje państwo i zamknął się w mieście budowanym na dziewiczej ziemi. Zaniedbywał swoje obowiązki, o czym może świadczyć korespondencja zagraniczna, czyli tzw. Listy z Amarny,  w których władcy zależnych od Egiptu krain przekazywali królowi skargi z powodu braku jego pomocy militarnej.

Zmiany religijne mogły mieć jednak mniejsze znaczenie, niż pierwotnie zakładano. Zasięg kultu Atona najprawdopodobniej nie wykraczał poza stolicę. Achetaton stał się enklawą dla dworskiej świty i króla reformatora. Faraon wniósł do dorobku cywilizacyjnego sztukę określaną jako amareńską, lecz jego poglądy nie oddziaływały na resztę państwa w stopniu, jaki pozwoliłby na zmianę kulturową. Co ciekawe, w całym okresie panowania, Echnaton niejednokrotnie przejawiał zachowania, które sugerowały pewną ciągłość tradycji egipskiej. Zatem narodziny nowego obrządku mogły wynikać z pobudek pragmatycznych. Faraon zamierzał przeprowadzić gruntowne zmiany w szeregach elity dworskiej.

Pozostaje jeszcze kwestia nowej fali w sztuce. Ceremonialne pochody, obecność faraona w oknie objawień i ornamentykę obnażającą rodzinę królewską tłumaczy się próbą likwidacji pośredników, czyli duchownych. Przedstawienia religijne ukazują Echnatona jako jedynego pośrednika między Atonem a ludem. Samo bóstwo zyskało postać, gdyż symbol tarczy słonecznej wydawał się bardziej przystępny i powszechny niż bóg ukryty, jakim był Amon.

Pożar bez ognia

Tajemnice rządów Echnatona wynikają ze stanu źródłowego, a wielość interpretacji wiąże się z brakiem przesądzających dowodów. Z drugiej strony, istnieje pokaźne archiwum korespondencji zagranicznej – wspomniane Listy z Amarny. Zbiór ten liczy 382 tabliczki gliniane, zapisane przeważnie w języku akadyjskim, który wówczas funkcjonował jako lingua franca.

Czy faraon był w stanie rozpalić ogień rewolucji, skrywając się w nowej stolicy i izolując od wpływowych Egipcjan? O nieudolności przewrotu religijnego przemawia sam fakt krótkotrwałości kultu Atona. Po wygaśnięciu rządów króla, atonizm nie trwał długo, podobnie zresztą jak nowy ośrodek w Achetatonie. Prawdopodobnie kult dysku słonecznego tracił popularność jeszcze za życia władcy. Upadek rewolucji mógł mieć również związek ze zniknięciem Nefertiti, aczkolwiek ten wątek nie jest całkowicie klarowny. W oparciu o jedną z interpretacji, przyjmuje się, że królewska małżonka miała opuścić dwór na skutek rozpaczy spowodowanej śmiercią jej kilkorga dzieci w czasie epidemii. Inna teoria wskazuje, że Nefertiti sama zmarła w wyniku zarazy.  

Ostatnie lata panowania Echnaton spędził na uboczu i w 17. roku rządów zakończył swój żywot. Władzę przejęły jego dzieci. Pierwszym znanym następcą został Smenchkare (1338–1336 r. p.n.e.). Królewicz miał poślubić swoją siostrę Meritaton, która mogła współdzielić rządy z bratem lub panować po jego śmierci. Istnieje bowiem w historiografii tajemnicza postać Neferneferuaton, czyli kobiety-faraona. Jeżeli nie była nią Meritaton, to taką rolę mogła pełnić Nefertiti. Pewną równowagę w Egipcie przywrócił Tutanchamon (1336–1327 r. p.n.e.). To on, który pierwotnie nosił imię Tutanchaton, stał się dźwignią zmian. Ostatecznie zlikwidował kult Atona. W pierwszych latach panowania zmienił imię oraz opuścił Achetaton, kierując dwór do Memfis. Z kolei za czasów Horemheba (1323–1295 r. p.n.e.) doszło do porzucenia i rozebrania Horyzontu Atona oraz wymazania pamięci o jego fundatorze.

Geneza rewolucji amareńskiej niewątpliwie posiadała dwoistą naturę. Z jednej strony charakteryzowała się gwałtownymi przeobrażeniami religijnymi, uformowanymi przez natchnionego faraona. Innym razem stanowiła złożony fortel, mający na celu legitymizację zachwianej władzy. W rezultacie nierozwiązane tajemnice stały się kryterium przeświadczeń badaczy. Kim więc był Echnaton?  Heretykiem, charyzmatykiem, szarlatanem, a może kimś zupełnie innym?

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Bibliografia

Źródła:

• Listy z Amarny, EA16 (przekład angielski William Moran, The Amarna Letters).
• Wielki hymn do Atona, (polska wersja wg Tadeusza Andrzejewskiego, Dusze boga Re).

Opracowania:

• Kemp Barry J., Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2016, ss. 300–315.
• Grimal Nicolas, Achenaton, [w:] Dzieje starożytnego Egiptu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004, ss. 231–253.
• Wilkinson Toby, Królewska rewolucja, [w:] Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2021, ss. 315–337.
• Dominy Nathaniel J., Tajemnice świętych małp, „Scientific American” (polska edycja), nr 1 2022, ss. 62–69.
• Kuraszkiewicz Kamil, Trwała jest władza królewska jak Ra na niebie. Religia Egipcjan, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy”, nr 3 2018, s. 42–47.
• Nowacki Bartosz, Kalendarium, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy”, nr 3 2018, s. 8–9.
• Taterka Filip, Olśniewający dysk słoneczny. Rewolucja religijna, która wstrząsnęła państwem, [w:] „Pomocnik historyczny Polityki. Faraonowie. Ludzie–Bogowie–Władcy” nr 3 2018, s. 93–99.

Netografia:

• Ancient Egypt, pod red. Johna R. Bainesa, [dostęp: 17 maja 2022].
• Historia w postaciach zapisana, odcinek 37: Egipt Tutanchamona i Ramzesa II, (tytuł oryginalny programu: Secrets d'histoire, tytuł oryginalny odcinka: Toutânkhamon: un trésor de pharaon), [premiera: 12 lipca 2011].
• Mark Joshua J,  Amarna Period of Egypt, [w:] World History Encyclopedia, [dostęp: 17 maja 2022].
• World History Encyclopedia, Akhenaten, the Sun Disk and the Amarna Period of Egypt, [w:] YouTube, [dostęp: 17 maja 2022].

Redakcja: Natalia Stawarz