Saladyn „prawy w wierze Józef syn Ajjuba” oczami historiografów

Zobacz też: Bliski Wschód - miejsce starcia cywilizacji? [historia, artykuły, publicystyka]

Historiografia arabska miała swoje początki w studiach nad tradycją i życiem Muhammada, a rozprzestrzenianie się islamu dało asumpt do tworzenia zapisów historycznych. Jak czytamy w pracy J. Bielawskiego, język i styl arabskich dzieł historycznych jest bliski języka literackiego. Niektóre dzieła były pisane językiem barwnym urozmaiconym dygresjami i anegdotami, stylem dalekim od suchego stylu kronikarskiego. Jednym z najsłynniejszych pisarzy historii arabskiej był At-Tabari żyjący na przełomie VIII i IX w. Jego dzieło: „Księga wiadomości o prorokach i królach” opisuje czasy przed Muhammadem, życie i dokonania* Proroka, podboje arabskie, kalifat Umajjadów oraz okres Abbasydów do połowy IX w. Praca At-Tabariego była źródłem inspiracji dla kolejnych historiografów w tym dla Izz ad-Dina Ibn al.-Asira wielkiego dziejopisarza czasów późnego średniowiecza.

Kto pisał o Saladynie?

Postać sułtana Saladyna jest gruntownie przedstawiona w źródłach arabskich. Dwóch jego bliskich doradców, Baha ad-Din Ibn Szaddad i Imad ad-Din al-Isfahani pozostawiło biograficzne opisy życia sułtana. Prace innych kronikarzy, Ibn al-Asira czy Abu Szamy, pozwalają na jeszcze dokładniejsze prześledzenie kariery Saladyna. Cennym źródłem są listy Al-Kadiego al-Fadila. Na uwagę badacza dziejów sułtana zasługuje praca Usamy Ibn Munkiza. Warto też wspomnieć o źródłach zachodnich do których można zaliczyć prace: Wilhelma z Tyru, kronikę Ernolua, Interararium Regis Ricardi oraz dziejopisarstwo bizantyjskie Nicetasa Choniatesa.

Pomnik Saladyna w Damaszku

Pisarzem współczesnym Saladynowi był Baha ad-Din Abu al-Mahasin Jusuf Ibn Rafi Ibn Tamim, znany również jako Ibn Szaddad (imię to bierze się od wuja, który go wychowywał po śmierci ojca). Urodził się w Mosulu w 1145 r. gdzie studiował prawo muzułmańskie, Koran oraz hadisy. Dwukrotnie jako wysłannik Zengidów był wyprawiany na misję dyplomatyczne do sułtana Saladyna. Pierwszy raz w 1184 r., kiedy to sułtan pod wrażeniem jego wiedzy zaproponował mu posadę nauczyciela w kairskiej madrasie, i drugi w 1186 r. kiedy sułtan był zmożony chorobą w Harranie. W 1188 r. Ibn Szaddad udał się na pielgrzymkę do Mekki i odwiedził grób Proroka w Medynie. Następnie trafił do Damaszku, podróżując w jednej z syryjskich karawan. W tym samym roku spotkał sułtana w trakcie oblężenia Kawkabu i rozpoczął służbę u niego jako pisarz wojskowy.

Sułtan Saladyn w oczach Baha ad-Dina (Ibn Szaddada)

Jego praca pod tytułem „An-Nawadir as-sultanijja wa-al-mahasin al-Jusufiyya”, czyli „Anegdoty sułtańskie i cnoty Jusufa”, jest uznawana za jedno z najcenniejszych źródeł dotyczących Saladyna. Napisana w prosty i przystępny sposób daje bardzo wnikliwy obraz tamtych wydarzeń. Ibn Szaddad podkreśla w niej swoje bliskie relacje z sułtanem. Jak pisał Francesco Gabrieli, to znakomite biograficzne i historyczne źródło, podyktowane z prawdziwym oddaniem i uwielbieniem, ale nie nacechowane nadmierną pochlebnością, oparte jest głównie na osobistych obserwacjach. Z kolei słynny brytyjski historyk przełomu XIX i XX w. Stanely Lane-Poole w pracy pt. Saladyn Wielki i Upadek Jerozolimy tak opisuje znaczenie dzieła Baha ad-Dina: Jest niepodważalnym autorytetem, zwłaszcza gdy chodzi o ostatnie pięć lat życia i działanie Saladyna; był bowiem nie tylko naocznym świadkiem opisywanych wydarzeń, lecz także przyjacielem i doradcą. W odniesieniu do okresów wcześniejszych jest nieco mniej dokładny i rzetelny, ale jego dzieło wolne jest od przejawów „kultu jednostki”. Przeciwnie – wręcz oddycha prawdą, a osobiste uprzedzenia autora i orientalna przesada jest łatwa do zauważenia. Jego prawdomówność jest dla nas szczególnie ważna i cenna, gdy opisuje negocjacje między Saladynem a Ryszardem I. Jest to bowiem jedyna relacja „z pierwszej ręki” o tych pertraktacjach.

Saladyn zwycięzca. XIX-wieczna grafika Gustawa Doré.

Baha ad-Din ukazał Saladyna jako prawego muzułmanina. Władca przestrzegał obowiązków nakazanych przez nauki islamu, a jego podejście do ludności mu podległej było godne podziwu: Sułtan był dostępny dla swoich poddanych, miłego usposobienia i wspaniałego do rozmowy [...]. Był dobrze zaznajomiony z genealogią dawnych Arabów i ze szczegółami ich bitew; […] Miał genealogię arabskich koni w małym palcu i był znawcą różnych ciekawych zagadnień. Ibn Szaddad kreował wizerunek władcy wręcz doskonałego: Jego dokonania były prawe i uznawane […]. Nie lubił plotek, nie chcąc słyszeć nic prócz pochwał o osobach. Jego język był czysty, gdyż nigdy nie przeklinał. Jego pióro było czyste gdyż nigdy nie pisał nic by obrazić muzułmanina […]. Nie mógł patrzeć na starca bez współczucia i przekazania mu hojnych darów. Nigdy nie zmienił swojego podejścia, dopóki Bóg nie wezwał go na swoje miejsce łaski i do siedziby swojej przychylności. Znany polski arabista Jerzy Hauziński określił kronikę Baha ad-Dina jako kopalnię cennych informacji na temat osoby i czasów władcy Egiptu Salah ad-Dina.

Imad ad-Din al-Isfahani o Saladynie

Drugim kronikarzem-biografem Saladyna był Imad ad-Din al-Isfahani. Pełnił on funkcję sekretarza (katiba) na dworze Nur ad-Dina, a następnie od 1175 r. służył Saladynowi, podlegając Al-Kadiemu al-Fadilowi. Imad ad-Din był obecny osobiście przy wielu ważnych wydarzeniach i uważnie obserwował czyny swoich dwóch wielkich panów. Należał do ścisłego kręgu obu władców: Napisał wiele dokumentów i był obecny przy negocjacjach i dyskusjach. Jego dwa najważniejsze dzieła to „al-Fath al-Kussi fi-al-fath al-kudsi” co może być przetłumaczone jako „Zwycięstwo jerozolimskie” oraz „Al-Bark asz-Szami” czyli „Błyskawica Syrii”. Z siedmiu tomów „Al-Bark asz-Szami” zachowały się tylko dwa w całości, natomiast reszta została zebrana z fragmentów przez Al-Bunadriego w „Sana Al-Bark asz-Szami”.

Styl i barwność języka w dziełach Al-Isfahaniego znacznie utrudniają ich odbiór. Jak stwierdza Zdzisław Pentek, autor lubował się w kwiecistości oraz ornamentyce językowej, nie brak też aliteracji, metafor i niekończących się zdań. Pomimo to dzieło Imad ad-Dina jest najistotniejszym źródłem arabskim do schyłku rządów Znegidów i panowania Saladyna.

Saladyn na ilustracji ze średniowiecznego kodeksu (XIII wiek).

Zarówno Ibn Szaddad, jak i Imad ad-Din napisali biografie swojego władcy Saladyna. Kronika Al-Fath Isfahaniego było gotowa kilka miesięcy po śmierci sułtana jednak, jak wskazuje D.S. Richards, przeważająca część pracy powstała jeszcze za życia Saladyna jako, że miała być przedstawiona władcy. Inaczej było z pracą Baha ad-Dina, który ukończył swoje dzieło ok. 1198 r. a na pewno przed 1216 r., kiedy to dynastia Ajjubidów władała niezaprzeczalnie obszarem od Egiptu do Syrii. Dzieła obydwu kronikarzy można porównać do europejskich biografii królewskich, gdzie autor prezentuje postać władcy we własnym świecie propagandy. Warto zauważyć że obydwaj należeli wcześniej do kręgu dynastii Zengidów, a następnie przeszli na służbę do Saladina. I dlatego żeby uwiarygodnić zmianę zwierzchnika politycznego starali się egzaltować charakter i dokonania sułtana. Z tego co wiemy, obydwaj wspomniani sekretarze sułtana byli w dobrej komitywie. Wspomniane dzieła uchodzą za panegiryki ku czci Saladyna.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Bardziej krytycznie o Saladynie: Ali Izz ad-Din Ibn al-Asir

Do grona wybitnych arabskich historiografów okresu średniowiecza zdecydowanie należy Ali Izz ad-Din Ibn al-Asir, urodzony w Mezopotamii (jak podaje Gabrieli i Stanley Lane-Poole) lub w południowo-wschodniej Turcji (jak podaje Zdzisław Pentek). Jego etniczne pochodzenie również budzi wątpliwości gdyż Stanley Lane-Poole wskazuje że był Arabem z plemienia Sheyban (z którego pochodził również Ibn Szaddad) natomiast Zdzisław Pentek kwalifikuje go jako Kurda. Ibn al-Asir większość życia spędził w Mosulu dokąd przeniósł się wraz z rodziną w wieku 21 lat. Tam też pilnie studiował literaturę, tradycję oraz dzieje arabskie. Często odbywał misje dyplomatyczne na zlecenie kalifa An-Nasira. W licznych podróżach odwiedził Jerozolimę oraz wiele miast Syrii. Jego najsłynniejszym dziełem kronikarskim była „Kitab al-kamil fi at-tarich” („Pełna” lub „Kompletna księga historii”). W swojej pracy nie tylko oparł się na dorobku At-Tabariego, ale również znacznie poszerzył zakres badań m.in. o historię arabskiego Zachodu. Ibn al-Asir podejmował krytykę źródeł na których bazował, ale też był świadomym obserwatorem wydarzeń i przemian mu współczesnych. W swoim opisie dziejowym wykorzystał kroniki Ibn al-Kalanisiego, Ibn Szaddada i Imad ad-Dina. Słynny polski arabista Józef Bielawski tak ocenił kronikarza: Ibn al-Asir jest umysłem bardziej krytycznym i samodzielnym niż jego wielki poprzednik At-Tabari. „Pełna księga historii” Ibn al-Asira jest jasna w wykładzie, daleka od sztuczności literackich okresów dekadenckich.

Saladyn zdobywa Jaffę.

Ibn al-Asir należał do kręgu zwolenników dynastii Zengidów. W „Historii atabegów Mosulu” gloryfikuje dynastię wywodzącą się Mosulu. Ta nieskrywana sympatia przejawia się w jego podejściu do dynastii Zengidów, których uważał za przywódców „Świętej Wojny”. Jednocześnie wybitny kronikarz zarzuca Saladynowi przejęcie władzy i odsunięcie dynastii Nur ad-Dina. Pozawala to ocenić jego podejście do postaci sułtana i jego rządów co najmniej jako obiektywne, a miejscami wręcz krytyczne. Czyni to pracę Ibn al-Asira szczególnie cenną w tworzeniu obrazu Saladyna. Jak stwierdza Gabrieli, przejrzystość i prostota stylu, który unika archaizmów, przesady i dąży do prezentacji najistotniejszych faktów zaowocowało przyznaniem mu miana pierwszorzędnego historyka okresu schyłku krucjat.

Dzieła późniejsze

O sułtanie Saladynie pisał również Abu Szama opierając się o materiały kancelarii wodza oraz dokonania wcześniejszych biografów – głównie Imad ad-Dina. W swoim słynnym dziele „Kitab ar-raudatain” („Księga dwóch ogrodów”) opisuje czasy Zengidów i Saladyna. Na szczególną uwagę zasługują wykorzystane przez niego fragmenty pracy Ibn Abi at-Tajja. Warto wspomnieć o Al-Kadi al-Fadilim, który był szefem kancelarii sułtana, prowadził oficjalny pamiętnik z którego zachowały się tylko fragmenty. W niewielkim stopniu postać sułtana przedstawiona jest w autobiografii Usamy Ibn Munkiza pt. „Kitab al-itibar” (przekład polski Józefa Bielawskiego jako „Księga pouczających przykładów”, Ossolineum 1975).

Historiografia arabska w Europie. Późna recepcja

Historiografia arabska dotycząca krucjat, a szczególnie sułtana Saladyna pomimo tak pokaźnego dorobku, przez długi czas była zupełnie pomijana. Jeszcze do końca XVIII w. źródłowe rozpoznanie historii krucjat do Palestyny prowadzono jednotorowo, prawie ślepo ufając średniowiecznym relacjom łacińskim. Sytuację tą zmienił dopiero wiek Oświecenia kiedy to nie tylko zwiększyło się zainteresowanie Orientem, ale również przychylnej zwracano się do dziejopisarstwa pozaeuropejskiego. Swoistym prekursorem w badaniu wypraw krzyżowych poprzez analizę muzułmańskich źródeł był profesor uniwersytetu w Berlinie i Heidelbergu Friedrich Wilken (1777-1840). Znaczny przełom w badaniu źródeł arabskich przyniósł XIX w. kiedy to ukazało się opublikowana przez Academie des Inscriptiones et Belles-Letres pięciotomowe wydanie „Recueil des historiens croisades- Historiens orientaux”.

W 1898 r. Stanley Lane-Poole (profesor arabistyki w Dublinie) wydał słynną biografię sułtana pt. „Saladin and the Fall of Jerusalem” (wydanie polskie w 2006, wydawnictwo Bellona, pod dziwnym tytułem „Saladyn Wielki i upadek Jerozolimy”). Publikacja Lane-Poole’a była przełomowa, gdyż jako pierwsza oprócz źródeł europejskich opierała się na kronikarzach arabskich. Praca napisana jest przystępnie w stylu sprzed ponad stu lat. Widoczny entuzjazm i podziw świadczy o fascynacji autora osobą sułtana. To pozytywne podejście stało się źródłem krytyki. Andrew S. Ehrenkreutz nazwał obraz sułtana zbyt nieskazitelnym. Z drugiej strony, znany arabista Hamilton Gibb podkreślał wpływ „uroku” tego dzieła na jego pracę badawczą (zajmował się w pracy naukowej również Saladynem), a historyk wojskowości oraz okresu krucjat David Nicolle przekonuje że książka stanowi przeciwwagę dla stale modnego i często przesadnie krytycznego postrzegania Saladyna jako władcy, wodza i człowieka.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

O Saladynie w XX wieku

Chrześcijanie maszerują przed Saladynem, opuszczając Jerozolimę. XIX-wieczna ilustracja autorstwa Alfonsa Marii de Neuville.

W 1930 r. ukazało się dzieło francuskiego historyka Charlesa J. Rosehaulta pt. „Saladin, Prince of Chivarly”. Przełomem w badaniu postaci sułtana była praca z 1972 r. autorstwa Andrew S. Ehrenkreutza. W podsumowaniu jego publikacji pt. „Saladin” czytamy: pogrobowa reputacja Saladyna urosła do poziomu legendy i nieosiągalnej świętości […] Mam nadzieję, że ta publikacja może w jakimś stopniu posłużyć jako antidotum dla wciąż dominującej wulgaryzacji kariery Saladyna, oddając mu prawdziwe historyczne znaczenie na które tak zasługuje. W 1973 r. jeden z najsłynniejszych brytyjskich arabistów (jego studentem był Albert Hourani) sir Hamilton Gibb wydał swoją książkę pt. „The Life of Saladin”. Opierając się głównie na pracach dwóch najważniejszych kronikarzy Saladyna, Baha ad-Dinie i Imad ad-Dinie, pokazał pozytywny wizerunek sułtana. W przeciwieństwie do Ehrenkreutza nie wykorzystał w swojej pracy Ibn al-Asira. Donald Richards, wybitny znawca Saladyna i jego czasów (przetłumaczył na język angielski kroniki Baha ad-Dina i Ibn al-Asira) tak odniósł się do tych dwóch jakże różnych przedstawień sułtana: Czytelnik może podejść do dzieła Ehrenkreutza z nadzieją na rewizję dziejów Saladyna, ponieważ choć zachęcająca, to wizja Gibba wydaje się zbyt piękna by była prawdziwa. U Ehrenkreutza jest jednak tak wiele niedokładności, mniejszych i większych błędów, wymyślonych lub niczym nie popartych interpretacji tekstów, że nadzieja tej osoby znika i zaczyna wierzyć, że Saladyn Gibba jest mimo wszystko bardziej akceptowalny.

W 1980 r. Hannes Möhring wydał pracę pt. „Saladin und die dritte Kreuzzug”. Przedstawił sułtana jako przywódcę spełniającego oczekiwania swoich poddanych. Z drugiej strony ocenił chłodno jego szczodrość, jako element rozgrywanej znakomicie gry politycznej. Dwa lata później Malcom C. Lyons i David. P. Jacskon wydali biografię sułtana „Saladin: The Politics of Holy War” (przekład na język polski Państwowy Instytut Wydawniczy 2006, pt. „Saladyn. Polityka Świętej Wojny”). Książka ma dużą wartość ze względu na wykorzystanie nowych materiałów źródłowych m.in. trudnych do przetłumaczenia listów Kadiego al-Fadila czy pracy poety Al-Wahraniego. W pracy autorzy koncentrują się na prowadzonym przez Saladyna dżihadzie i jego relacji z kalifatem abbasydzkim. Bardzo ważną pozycją, nie dotyczącą wyłącznie Saladyna, ale całego świata islamu w czasach krucjat jest książka Carole Hillenbrand pt. „The Crusades. Islamic Perspective” wydana w Edynburgu w 1999 r. (słynny historyk krucjat Jonathan Riley-Smith uznał ją za przełomową). Praca w obszerny sposób pokazuje spojrzenie na wyprawy krzyżowe z muzułmańskiej strony, poświęcając też przy tym wiele miejsca postaci sułtana. Inną pozycją jest krótka i łatwa w odbiorze książka Johna Davenporta „Saladin” wydana w 2003 r. w Filadelfii.

Saladyn: najnowsze publikacje

Wzrost zainteresowania tematyką krucjat (widoczny nie tylko w literaturze naukowej ale i w filmie (np. „Królestwo Niebieskie” z 2005 r., reż. Ridley Scott oraz „Templariusze. Miłość i krew” z 2007, reż. Peter Flinth) przełożył się na powstawanie kolejnych prac na temat sułtana. I tak w 2005 r. Hannes Möhring opublikował monografię „Saladin and His Times”. Twórcą najnowszej biografii sułtana jest Abdul Rahman Azzam. W pracy pt. „Saladin” opublikowanej w 2009 r. autor nie tylko poddaje pod wątpliwość geniusz militarny Saladyna, ale podkreśla rolę renesansu sunnickiego w którego centrum znalazł się sułtan.

O Saladynie w literaturze arabskiej

Saladyn podziwiany i wysławiany w kulturze arabsko-muzułmańskiej, zyskał miano bohatera islamu. Powstały liczne prace arabskie, np. „Salah ad-Din al-Ajjubi i opowieść historii islamu”, „Tak ukazuje się pokolenie Saladyna i tak powróciła Jerozolima”, „Saladyn i upadek Królestwa Jerozolimskiego”, „Księga Saladyna. Opowieść walki Wschodu z Zachodem”, „Wojny Saladyna”, „Saladyn. Rycerz walczący i król-asceta którego przeklęto”, „Saladyn i jego czasy”. Brak tłumaczeń tych prac znacznie ogranicza ich recepcję. Jedyną przełożoną na angielski jest wydana 2003 r. w Kairze praca Abdullaha Nasih Ulwana pt. „Salah Ad-Did Al-Ayyubi Hero of the battle of Hattin and Liberator of Jerusalem from Crusaders”. Praca ta nie tylko sławi czyny i zalety sułtana Saladyna, stanowiąc też element propagandy politycznej z licznymi odniesieniami współczesnymi. Sułtan jest, w oczach autora, znakomitym przykładem pobożności i zwycięstwa w walce z najeźdźcami.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Zobacz też

• Artykuły
• Guynemer z Boulogne. Historia pirata-krzyżowca
• 2500 lat wojny cywilizacji. Konflikt na Bliskim Wschodzie nigdy się nie skończy!
• O kontaktach polsko-cypryjskich w średniowieczu
• Tolerancja i wzajemne zrozumienie. Czy Obama zakłamuje historię relacji USA ze światem islamu?
• Między młotem a kowadłem. Historia Jemenu
• Recenzje
• Gary Dickson – „Krucjata dziecięca. Mroczna tajemnica średniowiecza”
• Jan Guillou — „Krzyżowcy. Droga do Jerozolimy”
• Jan Guillou – „Krzyżowcy” (tomy I, II i III)
• Timothy E. Gregory – „Historia Bizancjum”
• Marek M. Dziekan – „Dzieje kultury arabskiej”
• Łukasz Burkiewicz – „Na styku chrześcijaństwa i islamu. Krucjaty i Cypr w latach 1191-1291”
• Stephen O’Shea – „Morze wiary: islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim...”
• Hans Eberhard Mayer – „Historia wypraw krzyżowych”
• Jerzy Zdanowski – „Historia Arabii Wschodniej”

Zredagował: Kamil Janicki