Ryszard Lwie Serce: wielki wojownik i nieobecny król

Zobacz też:

• Od lwiątka do lwa: droga po koronę Ryszarda Plantageneta

Ryszard Lwie Serce urodził się 8 września 1157 r. w Pałacu Beaumont w Oksfordzie jako drugi żyjący syn króla Anglii Henryka II Plantageneta i Eleonory Akwitańskiej (pierwszy syn pary, Wilhelm zmarł w wieku zaledwie 3 lat, rok przed narodzinami Ryszarda). W skład królestwa, które odziedziczyć miał jego starszy o 2 lata brat, Henryk, wchodziła nie tylko Anglia. Monarchia Plantagenetów obejmowała wówczas część Walii i Irlandii, a na kontynencie – zachodnią połowę Francji wraz z księstwem Akwitanii, Normandii i hrabstwem Andegawenii. W 1170 r. Henryk II zdecydował się dopuścić dorosłych synów do władzy nad rozległą domeną. Najstarszy z synów, Henryk, zwany odtąd Młodym Królem, został koronowany na króla Anglii i otrzymał władzę nad rodowitymi ziemiami dynastii: Andegawenią, Normandią i Maine. Ryszard został księciem Akwitanii i hrabią Poitou, a młodszy, urodzony w 1158 r. Godfryd, księciem Bretanii. Najmłodszy z rodzeństwa, zaledwie czteroletni Jan, nie otrzymał żadnych ziem, dlatego ojciec nadał mu prześmiewczy przydomek „bez Ziemi”.

Król Ryszard Lwie Serce

Henryk II musiał jednak zrewidować swoje plany sukcesyjne. W czerwcu 1183 r. zmarł Henryk Młody Król. Trzy lata później przedwcześnie odszedł również Godfryd. Sukcesja pozostawała kwestią sporną między Ryszardem a jego ojcem, osiągając punkt kulminacyjny w 1189 r., kiedy antagonizm przerodził się w konflikt zbrojny. Ryszard Lwie Serce sprzymierzył się z Filipem II, królem Francji, prowadząc skuteczną kampanię przeciwko Henrykowi, która zakończyła się 6 lipca 1189 r. śmiercią tego ostatniego. Ryszard został koronowany na króla Anglii 3 września 1189 r. w wieku 32 lat.

Wojowniczy Ryszard Lwie Serce (przydomek ten otrzymał prawdopodobnie w 1175 r.) był wielkim entuzjastą etosu rycerskiego. Oprócz turniejów i kultury dworskiej, jego ważną częścią była wyprawa do Ziemi Świętej. Sposobność ku temu pojawiła się już w 1187 r., kiedy łaciński świat obiegła wieść o katastrofalnej porażce Królestwa Jerozolimskiego w bitwie pod Hattin i zdobyciu Jerozolimy przez Saladyna, sułtana Egiptu i Syrii z dynastii Ajjubidów. 29 października Papież Grzegorz VIII w bulli Audita tremendi wezwał chrześcijan do nowej wyprawy krzyżowej. Ryszard przyjął wezwanie do krucjaty z dużym entuzjazmem, podejmując krzyż jeszcze w tym samym roku.

„Sprzedałbym, Londyn gdybym znalazł kupca” – przygotowania do krucjaty

Król Ryszard Lwie Serce przystąpił do uporządkowania spraw królestwa i zbierania potrzebnych funduszy. Jednak to właśnie potrzeba pieniądza w dużej mierze definiowała politykę Ryszarda, co widać na przykładzie traktatu z Falaise – umowy zawartej w grudniu 1174 r. między Henrykiem II a królem Szkocji, Wilhelmem I Lwem, ustanawiającej zwierzchnictwo angielskiego króla nad Szkocją. W 1189 r. po 15 latach Ryszard Lwie Serce zwolnił Wilhelma z umowy w zamian za sumę 6500 funtów. Oprócz podnoszenia podatków, sposobem na zdobycie pieniędzy przez króla była sprzedaż prestiżowych urzędów. Ci, którzy chcieli zachować swoje stanowiska musieli zapłacić. Tak postąpił Wilhelm Longchamp, królewski kanclerz, który zapłacił za urząd 3000 funtów. Determinacja Ryszarda była tak wielka, że miał on wypowiedzieć słowa „Sprzedałbym Londyn, gdybym znalazł kupca”.  Po zebraniu funduszy i uporządkowaniu spaw królestwa król udał się do Burgundii, gdzie spotkał się z Filipem II. 4 lipca 1190 r. monarchowie wyruszyli w drogę do Ziemi Świętej.

Ryszard Lwie Serce na Sycylii

Pierwszym przystankiem na drodze  wyprawy była Sycylia, gdzie obaj królowie przybyli we wrześniu 1190 r. Wyspą władał wówczas Tankred. Tam od 1177 r. przebywała także siostra Ryszarda, Joanna, która była żoną zmarłego króla Sycylii, Wilhelma II Dobrego. Nowy władca uwięził ją i odmówił wypłaty należnego po mężu spadku. Król Anglii zażądał jego zwrotu i uwolnienia siostry, ale Tankred zgodził się tylko na to drugie. Upór króla Sycylii i wzrastająca frustracja jej mieszkańców z przedłużającej się wizyty obcych wojsk doprowadziły do eskalacji konfliktu, który 4 października zakończył się zdobyciem i splądrowaniem przez Ryszarda Mesyny. W wyniku przeciągającej się okupacji miasta Tankred musiał się ugięcia. Według podpisanego 4 marca 1191 r. porozumienia Joanna miała otrzymać 570 kg złota jako spadek i rekompensatę za niewolę. Ryszard zaś ogłosił  swojego siostrzeńca, czteroletniego Artura z Bretanii, następcą angielskiego tronu. Królowie dogadali się także w kwestii przyszłego małżeństwa Artura z jedną z córek Tankreda.

 Na wyspę miała wkrótce przybyć Berengaria, córka króla Nawarry Sancho VI i narzeczona Ryszarda. Narzeczeństwo stało się przyczyną poważnego sporu między Plantagenetami a Kapetyngami. Od 1169 r. Ryszard Lwie Serce oficjalnie był zaręczony z Alicją, hrabiną Vexin i przyrodnią siostrą Filipa, jednak do małżeństwa nigdy nie doszło. Pojawiły się plotki, że ślub jest celowo opóźniany przez Henryka II, gdyż Alicja została jego kochanką i urodziła mu syna z nieprawego łoża. Ponowne zaręczyny Ryszarda stały się przyczyną konfliktu między nim a Filipem. Zdając sobie sprawę, że szanse na ślub Ryszarda i Alicji są równe zeru, Filip zdecydował się zwolnić króla Anglii z przysięgi w zamian za zadośćuczynienie finansowe. Spór został zażegnany, ale relacje między Filipem i Ryszardem Lwie Serce już nigdy nie były dobre. Francuski król opuścił Sycylię 30 marca, jeszcze przed przybyciem Berengarii, zaś Ryszard Lwie Serce wyruszył w dalszą podróż dopiero 10 kwietnia.

Ryszard Lwie Serce podbija Cypr

Po trzech dniach żeglugi flota Ryszarda wpłynęła w burzę, w wyniku której grupa okrętów oddzieliła się od reszty. Los chciał, że wśród nich znalazł się statek, na którym przebywały narzeczona i siostra Ryszarda. Berengaria i Joanna dotarły niedaleko miasta Limassol na południowym brzegu Cypru, który znajdował się pod samozwańczą władzą Izaaka Kommena. Cesarz Cypru (jak określają go ówczesne źródła) wziął do niewoli rozbitków z floty Ryszarda, Joannę, Berengarię, a także ładunek, licząc na sowity okup. 6 maja król przybył na Cypr. Zażądał uwolnienia jeńców i zwrotu towaru, lecz spotkał się odmową. W odpowiedzi Ryszard Lwie Serce poprowadził atak desantowy, zdobywając Limasol, a następnie zaskoczył cypryjską armię, przeprowadzając atak na ich obóz. 12 maja król Anglii poślubił Berengarię w kaplicy św. Jerzego w Limassol. Izaak został pokonany, ale Ryszard Lwie Serce nie zamierzał zawrzeć pokoju. Znajdujący się w bliskim sąsiedztwie Ziemi Świętej Cypr jawił się jako doskonała baza wypadowa i zaplecze logistyczne dla działań w Ziemi Świętej, czego Ryszard Lwie Serce był świadom. Wraz z posiłkami z Outremer król przystąpił do podboju wyspy. Do 1 czerwca, dzięki sprawnej koordynacji floty i sił lądowych, opanowano cały Cypr. Wyspa pozostała w rękach łacinników do 1570 r.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Ryszard Lwie Serce: zdobywca Akki

8 czerwca 1191 r. Ryszard Lwie Serce dotarł do celu, przyłączając się do trwającego od 2 lat oblężenia Akki, głównego miasta portowego w regionie. Przybycie króla Anglii okazało się kluczowe. Otaczające miasto siły Królestwa Jerozolimskiego i króla Francji, który dotarł na miejsce już 20 kwietnia, zostały oblężone przez wojsko Saladyna. Flota Ryszarda zdołała domknąć blokadę portową miasta, zaś armia wzmocniła siły krzyżowców, którzy 4 lipca zdołali odeprzeć szturm sułtana. 8 dni później obrońcy Akki skapitulowali.

Miasto zostało zdobyte, a nad murami wzniosły się sztandary królów Francji i Anglii. Obok królewskich chorągwi pojawił się sztandar Leopolda V Babenberga. Książę Austrii przybył pod Akkę wiosną 1191 r., obejmując dowodzenie nad resztkami sił trzeciego wielkiego uczestnika III krucjaty, cesarza Fryderyka I Barbarossy, który 10 czerwca 1190 r. utonął w rzece Salef w dzisiejszej południowo-wschodniej Turcji. Umieszczając swój sztandar na tej samej wysokości co Filip i Ryszard Lwie Serce, Leopold uznał się za równego królom, któremu należą się te same prawa i równy udział w łupach. Oczywiście monarchowie nie mieli zamiaru dzielić się zdobyczami, a żołnierze Ryszarda zrzucili jego sztandar. Upokorzony Leopold udał się w drogę powrotną do domu, chowając głęboką urazę do króla Anglii.

Wkrótce na powrót zdecydował się także Filip. Władcy poróżnili się w kwestii pretendentów do objęcia tronu Królestwa Jerozolimskiego. Król Francji wspierał kandydaturę Konrada z Montferratu, a Ryszard Lwie Serce dotychczasowego króla, Guy’a de Lusignan. 28 lipca osiągnięto porozumienie, według którego Guy pozostał królem, zaś Konrad miał odziedziczyć po nim koronę. Trzy dni później Filip odpłynął w kierunku Francji, pozostawiając na miejscu 7000 ludzi pod dowództwem Hugo III, księcia Burgundii.

Ryszard Lwie Serce i bitwa pod Arsuf

Według ustalonych warunków kapitulacji Akki, Saladyn miał zapłacić okup w wysokości 200000 dinarów za muzułmanów wziętych do niewoli przez krzyżowców. Miał na to czas do 20 sierpnia. Nie wywiązał się jednak z tych postanowień. Kiedy zbliżał się termin uregulowania długu, Ryszard Lwie Serce znalazł się w trudnym położeniu. Chciał wreszcie  wyruszyć w stronę Jerozolimy, ale nie mógł pozwolić sobie na osłabienie i tak już uszczuplonych sił, zostawiając w mieście garnizon potrzebny do pilnowania prawie 3000 więźniów.  20 sierpnia król zdecydował się na wymordowanie jeńców. Dwa dni później krzyżowcy wyruszyli z Akki na południe w kierunku Jaffy, kolejnego ważnego miasta portowego.

Ryszard Lwie Serce prowadził armię wzdłuż wybrzeża, zapewniając swoim siłom stałe wsparcie floty i zarządzając przerwy w czasie największego upału. Marsz łacinników utrudniała armia Ajjubidów, która nękała ich atakami konnych łuczników. Pod dowództwem króla Anglii krzyżowcy wykazywali się nadzwyczajną dyscypliną, nie dając się wciągnąć w walkę. Pod wrażeniem był nawet biograf Saladyna – kurdyjski kronikarz, Baha al-Din ibn Shaddad, który zanotował:

Muzułmanie strzelali do nich strzałami ze wszystkich stron, aby ich zdenerwować i zmusić do szarży, ale to im się nie udało. Ci ludzie wykazywali się cudowną samokontrolą; szli swoją drogą bez pośpiechu, podczas gdy ich statki podążały ich linią marszu wzdłuż wybrzeża i w ten sposób dotarli do miejsca postoju.

Punkt kulminacyjny nastąpił 7 września w pobliżu Arsuf. Joannici tworzący tylną straż, wyłamali się z szyku i ruszyli do ataku. Decyzja Ryszarda o zarządzeniu generalnego natarcia okazała się właściwą. Zaskoczeni nagłą zmianą zachowania przeciwnika saraceni ulegli gwałtownej szarży rycerstwa, prowadzonej osobiście przez króla. Bitwa pod Arsuf zakończyła się zwycięstwem, a Ryszard Lwie Serce potwierdził swoją renomę wielkiego dowódcy i wojownika.

Ryszard Lwie Serce pod murami Jerozolimy

Zwycięstwo podniosło morale krzyżowców i osłabiło ducha muzułmanów. Niemniej jednak armia Saladyna, choć pokonana, nie została rozbita i wciąż stanowiła zagrożenie. Trzy dni po bitwie łacinnicy dotarli do Jaffy, gdzie Ryszard Lwie Serce podjął nieudane negocjacje z bratem Saladyna, Al-Adilem. W listopadzie Ryszard wyruszył na czele armii w stronę Jerozolimy, przesuwając się w głąb lądu i odbudowując zamki na szlaku pielgrzymkowym. Po Bożym Narodzeniu krzyżowcy dotarli do Beit Nuba, oddalonego zaledwie 12 mil od świętego miasta. Król musiał stawić czoła trudnej rzeczywistości. Krzyżowcy nie posiadali odpowiednich sił by zdobyć miasto, a tym bardziej je utrzymać. Zdecydowano się powrócić na wybrzeże. 20 stycznia 1192 r. armia dotarła do Askalonu, gdzie rozpoczęto odbudowę fortyfikacji.

W obozie krzyżowców doszło do kolejnego sporu, którego głównym prowodyrem był odmawiający współpracy z Ryszardem Konrad z Montferratu. Zdając sobie sprawę z tego, że Guy de Lusignan nie cieszył się powszechnym szacunkiem, król Anglii zwołał w kwietniu radę w celu wyboru nowego króla. Jednogłośne zwycięstwo przypadło Konradowi, powszechnie uważanego za zdolnego dyplomatę i żołnierza. By zadośćuczynić Guy’owi, Ryszard Lwie Serce odsprzedał mu Cypr, którym Lusignanowie władali do 1474 r. Konradowi nie dane było rządzić długo. 28 kwietnia nowo obrany król został zamordowany przez dwóch zabójców z zakonu Asasynów. Sprawa morderstwa do dziś nie została rozwiązana, a wśród podejrzanych o zorganizowanie zamachu wymienia się samego Ryszarda, choć  nie ma na to jednoznacznych dowodów.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Ryszard Lwie Serce i obrona Jaffy

W tym czasie do Ryszarda doszły niepokojące wieści. Jan bez Ziemi próbował wymóc na radzie regencyjnej uznanie go za prawowitego spadkobiercę tronu i spiskował przeciwko Ryszardowi z królem Francji, który wrócił do Europy pod koniec 1191 r. Ufając, że wierni mu ludzie (na czele z jego matką, Eleonorą Akwitańską) będą w stanie utrzymać stabilność królestwa Ryszard Lwie Serce zdecydował się nie wracać i podjął jeszcze jedną próbę zdobycia Jerozolimy. Krzyżowcy po raz kolejny stanęli przed problemem wynikającym z niewystarczających środków. Zamiast bezpośrednio na miasto, Ryszard Lwie Serce wolał uderzyć na Egipt, lecz z planem kategorycznie nie zgodził się książę Burgundii. Brak porozumienia wymógł na łacinnikach ponowny odwrót w stronę wybrzeża.

26 lipca 1192 r. Ryszard Lwie Serce wrócił do Akki, a następnego dnia Saladyn zaatakował Jaffę. Król Anglii bez zwłoki ruszył miastu na odsiecz. Kiedy 1 sierpnia flota krzyżowców dotarła do celu, w rękach obrońców pozostawała już tylko cytadela. Ryszard Lwie Serce osobiście poprowadził szturm na miasto, odbijając je z rąk saracenów, a 3 dni później pokonał armię Saladyna w bitwie pod murami miasta. Następnie władcy zawarli porozumienie, na mocy którego Jerozolima pozostała w rękach muzułmanów, ale była otwarta dla chrześcijańskich pielgrzymów. Ryszard Lwie Serce nie osiągnął głównego celu wyprawy, ale krucjata okazała się dużym sukcesem pod względem strategicznym. W rękach chrześcijan znalazł się Cypr oraz wybrzeże z ważnymi ośrodkami miejskimi, takimi jak Jaffa, Tyr czy Akka. Ryszard nie skorzystał z możliwości wjazdu do Jerozolimy. 9 października 1192 r. król wyruszył w drogę powrotną do Anglii.

Ryszard Lwie Serce w cesarskiej niewoli

Król podróżował incognito jedynie z garstką zaufanych towarzyszy. W wyniku katastrofy morskiej w pobliżu Istrii Ryszard Lwie Serce musiał kontynuować powrót drogą lądową przez Europę Środkową. W grudniu, w trakcie podróży przez Austrię, monarcha został schwytany w pobliżu Wiednia przez ludzi księcia Leopolda, który nie zapomniał upokorzenia, jakiego zaznał z jego ręki. Ryszard trafił do zamku Dürnstein, a następnie w ręce cesarza Henryka VI Hohenstaufa. W Spirze Ryszard Lwie Serce został oskarżony o zlecenie zabójstwa Konrada z Motferratu. Więziony król umiejętnie bronił się przed oskarżeniami, doprowadzając do swojego uniewinnienia. Więzienie Ryszarda stanowiło dla cesarza doskonałą okazję na zdobycie pieniędzy na rzecz kampanii w południowych Włoszech. Henryk VI zażądał olbrzymią kwotę 150000 marek okupu.

W tym czasie Jan bez Ziemi wykorzystał sytuację i sprzymierzył się z Filipem II, składając mu w styczniu 1193 r. hołd z większości kontynentalnych posiadłości Plantagenetów. Filip i Jan starali się wywołać bunt w Akwitanii, a także zdobyli Normandię, która w większości znalazła się w rękach francuskiego króla. Ponadto starali się przekupić cesarza, by ten dłużej przetrzymał Ryszarda w niewoli.

Diabeł na wolności: wojna Ryszarda Lwie Serce z Filipem II

Zdolności dyplomatyczne Ryszarda i dobre stosunki z książętami Rzeszy sprawiły, że Henryk VI odrzucił ofertę Filipa i Jana. Po 6 miesiącach zdołano ogromnym wysiłkiem zebrać potrzebna kwotę. 4 lutego 1194 r. Ryszard Lwie Serce odzyskał wolność, a dowiedziawszy się o tym Filip „natychmiast wysłał wiadomość do Jana, aby uważał na siebie, bo diabeł został wypuszczony”. 13 marca król dotarł do Anglii i zdobył zamki, będące pod zwierzchnictwem jego młodszego brata. Zostawiając Anglię pod kontrolą arcybiskupa Canterbury, Huberta Waltera, Ryszard Lwie Serce przystąpił do odzyskiwania utraconych domen z rąk Filipa II. Jan, który uzyskał przebaczanie starszego brata, stanął teraz u boku Ryszarda.

Latem 1195 r. wojna rozgorzała na dobre. Król Francji okazał się być trudnym przeciwnikiem, ale od 1197 r., dzięki energicznemu dowodzeniu i zręcznej dyplomacji, Ryszard Lwie Serce zaczął zdobywać przewagę nad Filipem na wszystkich frontach. W 1198 r., w zaledwie 2 lata ukończono budowę Château Gaillard, potężnego zamku Ryszarda w Normandii, który pod względem konstrukcyjnym wyprzedzał swoje czasy. 27 września tego roku Ryszard Lwie Serce pokonał Filipa w bitwie pod Gisors, zmuszając go i jego siły do ucieczki przez most, który załamał się pod zbyt dużym ciężarem ludzi i koni. W liście do biskupa Durham Ryszard chwalił się: „[…] król Francji, jak słyszeliśmy, musiał pić wodę z rzeki […] a trzech [rycerzy], jedną kopią zrzuciłem z koni […]”.

Śmierć króla Ryszarda Lwie Serce

Filip był gotów zawrzeć korzystny dla angielskiego króla pokój, jednak 26 mara 1199 r., w czasie oblężenia Châlus-Chabrol (małego zamku w Akwitanii), Ryszard został trafiony bełtem z kuszy w lewe ramię. W ranę wdała się infekcja, która powoli zabijała króla. Ryszard Lwie Serce zmarł 6 kwietnia tego samego roku.

Powszechnie Ryszarda uważa się za wielkiego wojownika, przekładającego rycerską sławę nad dobro królestwa, którym się wcale nie interesował. Historia pokazuje jednak coś innego. Ryszardowi nie dane było sprawdzić się w roli króla Anglii, ale jego podejście do władzy można ocenić na podstawie działań w Ziemi Świętej, gdzie dał się poznać jako zręczny, zdolny do kompromisów i rozsądny dyplomata. Polityczne umiejętności potwierdził, przebywając w cesarskiej niewoli i prowadząc wojnę z królem Francji, w czasie której sprawnie budował sieć sojuszy przeciwko Filipowi. Ryszard wykazał się rozwagą i dojrzałością, faworyzując w swoim otoczeniu kompetentnych ludzi, takich jak Hubert Walter, Wilhelm Marshall czy Walter de Coutances, którym powierzał najważniejsze urzędy w królestwie. Jego śmierć oznaczała początek końca imperium Plantagenetów.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Bibliografia

Źródła

• Baha al-Din ibn Shaddad, Rare and Excellent History of Saladin, tłum. C. W. Wilson, wyd. Palestine Pilgrims' Text Society, London 1897.
• Roger de Hoveden, The annals of Roger de Hoveden: Comprising the history of England and of other countries of Europe from A.D. 732 to A.D. 1201, tłum. H. T. Riley, wyd. H. G. Bohn, London 1853.
• Itinerarium Regis Ricardi, red. M. T. Stead, wyd. London S.P.C.K., London 1920.

Opracowania

• Bartlett Robert, England under the Norman and Angevin Kings: 1075–1225, wyd. Oxford University Press, Oxford 2003.
• Carpenter David, The Struggle for Mastery: Britain 1066–1284, wyd. Oxford University Press, Oxford 2003.
• Gillingham John, Richard the Lionheart, wyd. Time Books, New York 1978.
• Gillingham John, Richard I [called Richard Coeur de Lion, Richard the Lionheart], [w:] Oxford Dictionary of National Biography, wyd. Oxford University Press, [dostęp: 20.06.2023].
• Huscroft Richard, Ruling England 1042–1217, wyd. Pearson Education, Harlow 2005.
• Flori Jean, Richard the Lionheart: Knight and King, wyd. Edinburgh University Press, Edinburgh 1999.
• McLynn Frank, Lionheart and Lackland: King Richard, King John and the Wars of Conquest, wyd. Vintage Books, London 2007.
• Nicolle David, The Third Crusade 1191: Richard the Lionheart, Saladin and the struggle for Jerusalem, wyd. Osprey Publishing, Oxford 2005.
• Turner Ralph, Heiser Richard, The Reign of Richard Lionheart: Ruler of The Angevin Empire, 1189-1199, wyd. Taylor and Francis, London 2013.

Redakcja: Natalia Stawarz