Rubik i jego skręcona kostka

Podobnie jak w przypadku wielu innych wynalazków, twórca nie od razu dostrzegł potencjał swojego dzieła. Ciekawił go bardziej mechanizm, dzięki któremu mógł rozwiązać nader interesujący problem konstrukcyjny. Rubik okazał się jednak bardzo twórczą i pomysłową osobą, która wkrótce miała zapisać swoje miejsce w historii.

Jegomość Rubik

Przyszedł na świat w Budapeszcie. Był 13 lipca 1944 roku, a jego rodzice musieli się ukrywać z racji swojego żydowskiego pochodzenia. Matka Ernő, Magdolna Szántó, była poetką, natomiast ojciec, Ernő Rubik senior, był inżynierem lotnictwa i uznanym projektantem samolotów. W latach 30. opracował konstrukcje przeszło 26 różnych szybowców, które zbudowało Műegyetemi Sportrepülő Egyesület, Stowarzyszenie Sportów Lotniczych przy Politechnice w Budapeszcie. Po II wojnie światowej Rubik został twórcą kilku cenionych samolotów i szybowców, dzięki czemu stał się jednym z najbardziej twórczych węgierskich projektantów. Kilka swoich pomysłów zrealizował we własnym przedsiębiorstwie Aero-Ever w Ostrzyhomiu (Esztergom), lecz już w 1948 roku zostało ono znacjonalizowane jako Sportárutermelő Vállalat. Jednym z najbardziej znanych pomysłów Ernő Rubika seniora pozostaje szybowiec Rubik R-26 Góbé.

Szybowiec R-26SU Góbé (fot. VargaA, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Niezwykła kombinacja cech, umiejętności i pasji rodziców miała wpłynąć na zainteresowania i karierę zawodową młodego Ernő. Jak sam wspominał, wychowywanie się w świecie między techniką i sztuką pchnęło go na właściwe tory. Z początku bardziej pociągała go sztuka – dużo rysował i malował, szkołę średnią ukończył jako rzeźbiarz. W tym czasie obudziły się jednak jego zainteresowania techniką i jej zastosowaniami.

Wkrótce Ernő rozpoczął studia architektoniczne na Politechnice w Budapeszcie i w 1967 roku uzyskał stosowny dyplom. Z architekturą związał późniejszą karierę zawodową. Była to dziedzina w której czuł się wyśmienicie. Mógł poruszać się po świecie, który łączył w sobie naukę, technikę i sztukę. Po ukończeniu studiów nie czuł się dobrze przygotowany do zawodu i kontynuował edukację w Wyższej Szkole Sztuk Dekoracyjnych, gdzie w 1970 roku uzyskał tytuł projektanta. W okresie tym Rubik prowadził także zajęcia z konstrukcji i planowania, rysunku architektonicznego, projektowania mebli oraz studium formy i geometrii opisowej. Wychodził z założenia, że najlepszą formą uczenia się jest nauczanie (w myśl zasady [docendo discimus] – ucząc, uczymy się). W latach 1971–1975 pracował jako architekt, by w końcu zostać wykładowcą na Iparművészeti Főiskola, czyli Uniwersytecie Sztuki Stosowanej im. Moholy-Nagy w Budapeszcie.

Inspiracje i kostka

Wśród pasji Rubika szczególne miejsce zajmowała geometria. Fascynowały go trójwymiarowe formy. Odnajdywał je w różnych konstrukcjach i nieustannie szukał nowych możliwości łączenia ich z różnymi materiałami. Swoje pomysły realizował zarówno w teorii, jak i w praktyce.

Przestrzeń, ze swoimi niesamowicie bogatymi możliwościami, zawsze mnie intrygowała: zmienianie przestrzeni przez obiekty, przekształcanie obiektów w przestrzeni, ruch w przestrzeni i czasie, ich współzależność, ich wpływ na ludzkość, relacje między człowiekiem a przestrzenią, obiektem a czasem. Myślę, że kostka wyrosła właśnie z tych zainteresowań, z poszukiwania ekspresji i wciąż rosnącej przenikliwości takich myśli.

W jednym z wywiadów Rubik przyznał, że trudno wskazać, kiedy dokładnie przyszedł mu do głowy pomysł na kostkę. Często można przeczytać, że inspiracją miały być gładkie kamienie znad Dunaju, które nasunęły mu myśl o cylindrycznych kształtach i sześcianie.

Wynalazca zastanawiał się, jak sprawić, by wymyśloną przez siebie strukturę utrzymać w całości. Największą trudność sprawiało poruszanie każdym z bloków niezależnie, bez rozpadania się konstrukcji. Z początku badał możliwości z wykorzystaniem układu 2x2x2, czyli sześcianu złożonego z ośmiu kostek. Używał do tego celu kawałków drewna i gumowych recepturek.

Jesienią 1974 roku, po wielu próbach odkrył, że najprostszą formą, a jednocześnie najłatwiejszą do skonstruowania będzie kostka 3x3x3. Wkrótce powstały pierwsze, prototypowe modele, którymi Rubik podzielił się z przyjaciółmi i studentami. Bardzo szybko okazało się, że to świetny pomysł na układankę. Tym samym, w 1974 roku oficjalnie narodziła się kostka Rubika.

W znanym dziś kształcie, składa się z 26 sześcianów i przegubu, który umieszczony jest w środku. Każda z wartwa może zostać skręcona i pokrywać się z innymi. Węgierski wynalazca bardzo szybko porzucił nieskuteczny pomysł łączenia kostek recepturką. Nowa idea polegała na takim zestawieniu klocków, by trzymały się razem dzięki swoim kształtom. Na każdej ze ścian konstrukcji umieszczone były inne wzory, a później kolorowe kwadraty na ścianach każdego z małych klocków. Można pokusić się o stwierdzenie, że kostka Rubika stanowiła pierwsze puzzle 3D.

Polecamy e-book Pawła Rzewuskiego „Wielcy zapomniani dwudziestolecia cz.3”:

Częściowo zdemontowana kostka Rubika (fot. Curis , na licencji Creative Commons Attribution 2.5 Generic)

Patenty i popularność

Urok układanki polegał na tym, że trudno było się od niej oderwać. Rubik i wszyscy, którzy mieli w tym czasie styczność z kostką, byli zdania, że udało się stworzyć coś zupełnie nowego, a jednocześnie niezwykle oryginalnego. Niemal natychmiast pojawiła się kwestia opatentowania wynalazku.

Proces rozpoczął się 30 stycznia 1975 roku. Rubik czuł, że układanka ma olbrzymi potencjał i jest dobrym pomysłem na biznes. Wkrótce zaczął się rozglądać za firmą, która mogłaby produkować kolorowe sześciany i wprowadzać je na rynek, był to jednak plan trudny do realizacji ze względu na panujący na Węgrzech ustrój. Ostatecznie pod koniec 1977 roku wszystko było gotowe i z początkiem następnego roku nowa zabawka zaczęła pojawiać się w sklepach pod nazwą „Magiczna kostka” (Buvuos Kocka). Nie towarzyszyła temu żadna promocja czy reklama i wynalazek z wolna torował sobie drogę do sławy. W tym miejscu warto też wspomnieć, że podobny do rubikowego pomysł zgłosił w 1976 roku Japończyk Terutoshi Ishige.

Popularność kostki zaczęła rosnąć, gdy trafiła w ręce doktora Tibora Laczi z Niemiec, który zaprezentował ją w 1979 roku na pokazach zabawek w Norymberdze. Z początku wzbudziła niewielkie zainteresowanie, ale zwrócił na nią uwagę Tom Kremer z Seven Towns. Zdecydował się wprowadzić ją na rynek, mimo że jako doświadczony biznesmen w branży zabawkarskiej nie był pewien, czy postępuje słusznie. Przedsięwzięcie wymagało zaangażowania w dystrybucję i działania marketingowe, a nie spodziewał się znaleźć kogokolwiek do współpracy. Ostatecznie współdziałania podjęła się jednak firma Ideal Toy i w 1980 roku kostka – zwana od teraz „kostką Rubika” – zaczęła podbijać świat. Bardzo szybko została uznana za Grę Roku w Niemczech w kategorii puzzle.

Największy impuls do sławy zapewnił kostce matematyk David Singmaster, którego artykuł poświęcony wynalazkowi Ernő Rubika trafił na okładkę „Scientific American” w marcu 1981 roku. Na początku lat 80. przygotowano do sprzedaży łącznie około miliona kostek, ale już w 1981 popyt okazał się znacznie większy. Rozpoczął się układankowy szał, a kostka Rubika zawitała na strony słownika Oxford Dictionary. Wkrótce pojawiło się także ponad 50 książek opisujących różne metody ułożenia kostki. Ocenia się, że do końca 1982 roku sprzedano ponad 100 milionów sztuk układanki. Prawdziwą liczbę trudno oszacować z uwagi na fakt, że rynek szybko zalała olbrzymia ilość tanich podróbek.

Kostka Rubika (fot. Booyabazooka , Meph666 , Niabot , na podstawie fotografii AndyHedges , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Co dalej z kostką?

Mimo sukcesu, profesor Rubik pozostał nieśmiałą i introwertyczną osobą niechętnie udzielającą wywiadów i unikającą pokazywania się publicznie. Na początku lat 80. został redaktorem magazynu „...i gry” („...És játék”), dedykowanego układankom i przeróżnym grom. W 1983 roku utworzył Rubik Stúdió, w którym zajął się projektowaniem mebli i gier. Cztery lata później przyjął posadę profesora Magyar Mérnöki Akadémia (Węgierskiej Akademii Inżynierskiej), by już w 1990 roku zostać jej prezesem. Tam powołał do życia International Rubik Foundation – organizację pomagającą młodym, uzdolnionym inżynierom i projektantom. Dziś, obok pracy wykładowcy i zajęć w Rubik Stúdió, Ernő zajmuje się rozwijaniem gier wideo, a także architekturą. Udało mu się stworzyć jeszcze kilka rodzajów układanek, jest laureatem wielu nagród i wyróżnień. W 2007 roku pojawił się na mistrzostwach świata w układaniu kostki w Budapeszcie.

Ciekawostki

• Ernő Rubik po raz pierwszy układał swoją kostkę przez miesiąc.
• Wynalazca spędził niemal całe swoje życie w stolicy Węgier.
• Ożenił się w 1977 roku. Ma córkę Anne.
• Ernő Rubik stał się pierwszym prywatnym milionerem w bloku komunistycznym.

Zobacz też:

• Zabawy naszych pradziadów.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bibliografia

• André Warusfel, Réussir le Rubik’s Cube, Editions Denoël, Paris 1981, w tłumaczeniu z węgierskiego na angielski przez: Paul G. Bozsoky i Christophe Goudey.
• George Webster, The little cube that changed the world, [in:] CNN, 11 października 2012 [dostęp: 12 lipca 2013], <[http://edition.cnn.com/2012/10/10/tech/rubiks-cube-inventor]>.
• David Joyner, Adventures in Group Theory: Rubik’s Cube, Merlin’s Machine, and Other Mathematical Toys, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2002.
• John Nadler, Squaring Up to the Rubik’s Cube, „Time”, 9 października 2007 [dostęp: 12 lipca 2013], <[http://www.time.com/time/arts/article/0,8599,1669535,00.html]>.

Redakcja: Roman Sidorski