Robert Spałek – „Na licencji Moskwy. Wokół Gomułki, Bermana i innych 1943–1970” – recenzja i ocena
Robert Spałek – „Na licencji Moskwy. Wokół Gomułki, Bermana i innych 1943–1970” – recenzja i ocena
Dr Robert Spałek jest absolwentem Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego oraz pracownikiem Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Warszawie. Jego książka „Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w partii komunistycznej w Polsce 1948–1956” została uhonorowana Nagrodą Klio. Poza nią dr Spałek ma także na swoim koncie liczne artykuły naukowe.
Tematem jego najnowszej książki „Na licencji Moskwy. Wokół Gomułki, Bermana i innych. (1943–1970)” jest funkcjonowanie kierownictwa PPR/PZPR z pierwszego ćwierćwiecza istnienia PRL do roku 1970. W tym okresie, składało się ono z przedwojennych komunistów. Dopiero wydarzenia Marca ’68, a później Grudnia ’70 doprowadziły PZPR do potężnych zmian kadrowych, które ostatecznie zakończyły rządy w PRL „środowiska kapepowskiego”.
Jak podaje autor we wstępie, większość rozdziałów jego książki została już opublikowana w czasopismach naukowych i pracach zbiorowych, ale na użytek tego wydawnictwa wszystkie zostały gruntownie przeredagowane, uzupełnione nowymi partiami tekstu, a także zespolone w jednolitą narrację. Autor zapewnia także, że jego nowa publikacja nie jest reminiscencją czy streszczeniem wspomnianej pracy „Komuniści przeciw komunistom”, ale porusza inne tematy lub rozszerza poboczne wątki tam sygnalizowane.
Co nowego zatem wnosi do naszej wiedzy o „kapepowskim okresie PRL” Robert Spałek? Przede wszystkim muszę pochwalić autora za obraną w stosunku do komunizmu metodę badawczą, która jest mi bardzo bliska. Najlepiej streścić ją w stwierdzeniu, że „Komunizm jako system polityczny i ideologię trzeba zrozumieć, ale UWAGA! zrozumieć, to nie znaczy usprawiedliwić”. Autor we wstępie pisze bowiem, że historyk nie powinien być „prokuratorem”, który ulega własnym emocjom w stosunku do obszaru swojego badania. Winien natomiast starać się poznać badanych przez siebie bohaterów, ich światopogląd, racje i motywy działania. Ale zaraz potem z naciskiem podkreśla, że historykowi nie wolno być także „adwokatem” ludzi, których działalność bada, gdyż w ten sposób grozi nam usprawiedliwianie zbrodni przeszłości, popadanie w relatywizm moralny oraz rozmywanie klasycznie pojętej hierarchii dobra i zła. Jak to trafnie ujął: „Racje i uwarunkowania antybohaterów należy poznawać po to, by spróbować je obiektywnie pojąć, bez antykomunistycznego dogmatyzmu i schematycznych uproszczeń, ale przecież nie po to, by kogokolwiek rozgrzeszać” (s. 12).
Idąc tym tropem Spałek zauważa, że rządzący w pierwszym ćwierćwieczu PRL polscy komuniści dzielili się na dwie rywalizujące ze sobą grupy: tzw. „frakcję moskiewską”, składającą się z ludzi szkolonych w Moskwie w czasie II wojny światowej, na której czele stał Jakub Berman, oraz „frakcję krajową”, która okres wojny spędziła na terenie Polski okupowanej przez Niemcy, którym przewodził Władysław Gomułka.
Pierwsza z owych grup rządziła Polską w okresie stalinowskim (1948–1956). Wbrew powszechnemu przekonaniu, nie były to jednoosobowe rządy Bolesława Bieruta, ale** rządy nieformalnego triumwiratu, który tworzyli: Bierut, Berman i Hilary Minc.** To oni odpowiadają osobiście za zbrodniczy terror komunistyczny wobec społeczeństwa polskiego tego okresu ponieważ osobiście nadzorowali i kształtowali machinę terroru m.in. wydawali polecenia komunistycznej bezpiece, co do kierunku represji wobec różnych grup społecznych. Swojej polityki nie zmienili także po śmierci Stalina (5 marca 1953 roku), kiedy to zdecydowali m.in. o aresztowaniu Prymasa Wyszyńskiego (stało się to w nocy z 25 na 26 września 1953 roku). Ostateczną decyzję w tej sprawie podjął osobiście Bolesław Bierut. Dopiero śmierć Bieruta (12 marca 1956 roku) oraz przemiany polityczne na fali Października ’56 doprowadziły do odsunięcia tej grupy od władzy i zakończenia okresu najgorszego komunistycznego terroru w Polsce. Spałek podkreśla, że także i po Październiku ’56 reżim komunistyczny w Polsce był nadal systemem opresyjnym, niedemokratycznym i gotowym do stosowania selektywnej lub masowej przemocy. Jak stwierdza dobitnie autor: „Upadający z powodów gospodarczych i politycznych reżim dopiero pod koniec swego istnienia w 1989 r. pozbył się ambicji totalitarnych” (s. 533).
Bardzo przekonujący jest zarysowany w książce portret Władysława Gomułki. Był on tak samo jak jego główny antagonista Bierut, komunistą radykalnym, bardzo chętnym do stosowania terroru w walce „z wrogami socjalizmu”, ale chciał aby o skali i metodach prowadzonych represji decydowała PPR/PZPR, a nie ZSRS, tak jak to się działo szczególnie w latach 1944–1970. Także i po epoce stalinowskiej, Gomułka nie wahał się przed represjami w stosunku do różnych grup społecznych, o czym świadczy jego walka z Kościołem katolickim (szczególnie w latach 1965-1966), represje w stosunku do uczestników Marca ’68, czy krwawa pacyfikacja masowych protestów w Grudniu ’70.
Z kolei na temat jego stosunku do Polski, który niektórzy apologeci PRL do dziś określają mianem „patriotycznego” autor ocenił, że na swój sposób Gomułka odczuwał przywiązanie do ojczystego kraju: „Nie lekceważył patriotycznych i historycznych przekonań, nie odcinał się od świadomości i okrojonej tożsamości narodowej, choć oczywiście wszystkie pojęcia z tego obszaru (np. naród, historia, patriotyzm) reinterpretował i przystosowywał do logiki i narracji komunistycznej (rewolucyjnej, kontrtradycyjnej). Odniesień patriotyczno-narodowych Gomułka używał więc instrumentalnie, manipulował nimi, ale i autentycznie uważał je za najważniejsze spoiwo społeczne w Polsce, którym mógł posługiwać się on sam i jego partia w celu utrzymania i legitymizowania władzy” (s. 383–384). Dążył także do tego, żeby władza komunistyczna w Polsce była traktowana przez Sowietów na zasadzie równego partnerstwa, a nie na zasadzie pełnego podporządkowania im i wykonywania na ślepo ich poleceń we wszystkich dziedzinach życia politycznego i społecznego, którą to zasadę aprobował Bierut i jego współpracownicy. Trzeba jednak pamiętać, że Gomułka zawsze był w pełni lojalny wobec Moskwy i nigdy nawet przez chwilę nie chciał prowadzić wrogiej wobec niej polityki.
Spałek także w przekonujący sposób odpowiada na pytanie: „Co to znaczy być prawdziwym komunistą?”, która to kwestia do dzisiaj budzi gorące dyskusje. Warto zacytować w tym miejscu stosowny fragment książki: „Nie mam wątpliwości, że następca Gomułki – Gierek, tak jak i tytułowy bohater tej książki, to zdeklarowany komunista, a więc przeciwnik kapitalizmu, zwolennik centralnego planowania, etatyzmu, upaństwowienia gospodarki i przemysłu, ateizacji społeczeństwa” (s. 374). Za ten passus powinniśmy być autorowi wdzięczni, ponieważ do tej pory funkcjonuje w szerokich kręgach społecznych stereotyp komunisty jako „szlachetnego idealisty”, co jest pojęciem pustym, fałszywym i nic nie mówiącym.
Kończąc moje rozważania na temat książki „Na licencji Moskwy. Wokół Gomułki, Bermana i innych (1943-1970)” pozostaje mi tylko wyrazić nadzieję, że tego typu książek na temat PRL będzie w najbliższym czasie powstawać jak najwięcej. Gorąco zachęcam do lektury!
