Przemysław raciborski († 1306)
Ten tekst jest fragmentem książki Jerzego Sperki „Książęta i księżne raciborscy (1290/1291-1521)”.
Przemysław był najmłodszym synem księcia Władysława opolsko-raciborskiego i Eufemii, księżniczki wielkopolskiej, córki Władysława Odonica. Współcześnie nazywany był Przemysłem, dopiero dokumenty zachowane w kopiach oraz późniejsze źródła historiograficzne podają formę Przemysław, która upowszechniła się od XIV wieku. Imię odziedziczył najpewniej po wuju, księciu wielkopolskim Przemyśle I. Miał trzech braci – Mieszka, Kazimierza, Bolesława, oraz siostrę, nieznaną nam z imienia, żonę Henryka IV Probusa, księcia wrocławskiego. Najczęściej przyjmuje się za ustaleniami Kazimierza Jasińskiego, że Przemysław urodził się pomiędzy 1258 a 12 czerwca 1268 roku. Biorąc jednak pod uwagę, że w chwili śmierci ojca (1281) nie wydzielono mu dzielnicy, co jednoznacznie wskazuje, że był wtedy jeszcze niepełnoletni, a usamodzielnił się w końcu 1290 roku (o czym dalej), należy przypuszczać, że datę jego urodzin powinniśmy lokować tuż przed 12 czerwca 1268 roku. Wtedy bowiem obejmując rządy w księstwie raciborskim byłby w wieku około dwudziestu dwóch, co byłoby normą, a nie trzydziestu dwóch lat, gdy cofać datę urodzin do 1258 roku.
Po śmierci księcia Władysława w 1281 roku księstwo opolsko-raciborskie początkowo uległo podziałowi na trzy części, gdyż najstarszy brat Mieszko, przejmując zgodnie ze zwyczajem opiekę nad najmłodszym Przemysławem i jego częścią, sprawował władzę nad Raciborzem, Cieszynem i Oświęcimiem. Drugi pod względem starszeństwa Kazimierz przejął Bytom i Koźle, natomiast Bolesław otrzymał Opole.
W okresie wspólnych rządów Mieszka i Przemysława, książęta wystawiając dokumenty używali naprzemiennie tytulatury opolskiej, raciborskiej i oświęcimskiej. Z zachowanych siedmiu dokumentów, trzy z nich wystawił Mieszko, trzy – obaj bracia wspólnie, a jeden – Przemysław. Ten ostatni,, tytułując się księciem opolskim i panem Oświęcimia (dux Opolinensis et dominus Osswencim), przekazał w 1284 roku cystersom z Mogiły 16 łanów w lesie koło wsi Łączany w zamian za sześć łanów w Spytkowicach. Zapewne dokumentów wystawionych przez Przemysława było więcej, o czym świadczy np. wzmianka w akcie komesa Adama (późniejszego podskarbiego oświęcimskiego), który, zlecając lokację na prawie niemieckim wsi na obszarze między Oświęcimiem, Włosienicą i Grojcem, podał, że teren ten otrzymał z nadania Przemysława, księcia oświęcimskiego (Dei gratia ducis Osuecimensis). Przemysław występuje jako pan Oświęcimia jeszcze na falsyfikacie wystawionym przez brata Mieszka, księcia opolskiego i pana na Raciborzu, dotyczącym kościoła parafialnego w Mikołowie z datą 23 marca 1287 roku. Te trzy przykłady wskazują jednoznacznie, że Przemysław wykonywał w tym czasie władzę na terytorium oświęcimskim i najpewniej był przewidywany na przyszłego władcę tej części księstwa. Świadczy o tym także zachowana pieczęć (przy dokumencie z 23 marca 1287 roku), na której książę posługuje się tytulaturą księcia opolskiego i pana Oświęcimia. Wkrótce jednak sprawa ta stała się nieaktualna, ponieważ przeprowadzony podział inaczej wyznaczał dzielnice braci.
Jak ustalił Marek L. Wójcik, doszło do niego po 10 maja 1290 roku, kiedy to Mieszko tytułował się jeszcze księciem raciborskim, a przed 7 stycznia 1291 roku, kiedy – zawierając sojusz z władcą czeskim Wacławem II – występował już samodzielnie, bez współrządzącego z nim Przemysława. Zapewne więc do podziału doszło jesienią 1290 roku, bowiem 10 listopada tego roku Przemysław po raz pierwszy wystąpił z tytulaturą raciborską – dux Opoliensis dominus in Ratibor. Wkrótce miała przyjąć ona formę skróconą, ograniczoną już tylko do Raciborza (dux Ratiboriensis). W wyniku podziału Mieszko zatrzymał dla siebie Cieszyn i Oświęcim, natomiast Przemysław przejął Racibórz. Powstałe księstwo raciborskie ciągnęło się od Raciborza przez Wodzisław, Rybnik, Żory, Mikołów, Pszczynę aż do Mysłowic i zajmowało powierzchnię około 2400 km2. Graniczyło ono od południa z księstwem cieszyńskim, a wkrótce także miało posiadać wspólną granicę z tym oświęcimskim, wyodrębnionym z tego ostatniego, od południowego zachodu – z opawskim, na północy – z bytomsko-kozielskim. Granica wschodnia opierała się natomiast o rzekę Przemszę, która oddzielała je od księstwa krakowskiego, a potem od odrodzonego Królestwa Polskiego.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Jerzego Sperki „Książęta i księżne raciborscy (1290/1291-1521)” bezpośrednio pod tym linkiem!
Wspólne rządy Mieszka i Przemysława, w trakcie których ton nadawał starszy z braci, trwały prawie dziewięć lat. W tym czasie młody książę był świadkiem ostrego konfliktu między biskupem wrocławskim Tomaszem II a księciem wrocławskim Henrykiem Probusem, w który to spór wplątali się książęta opolscy. Po tym, jak biskup wrocławski ekskomunikował w 1284 roku Henryka Probusa, już rok później musiał uciekać przed nim z Otmuchowa i schronił się w Raciborzu, gdzie przebywał przez prawie dwa lata. Wsparcie uzyskał bowiem od trzech książąt: Mieszka i Przemka raciborsko-oświęcimskich oraz Kazimierza bytomskiego. Z braterskiego sojuszu wyłamał się tylko Bolesław opolski, który wszedł w sojusz z Henrykiem Probusem. Przemek był niewątpliwie świadkiem oblężenia Raciborza jesienią 1287 roku przez księcia Henryka wrocławskiego, a następnie spektakularnego pogodzenia się zwaśnionych dostojników, do którego doszło w kościele pw. św. Mikołaja w Starej Wsi pod Raciborzem. Biskup Tomasz II, odwdzięczając się książętom za udzieloną pomoc, ale także jako ekspiację za prowadzony spór, w 1288 roku ufundował przy kaplicy zamkowej w Raciborzu kolegiatę pw. św. Tomasza Kantauryjskiego (z Canterbury) i uposażył ją dziesięcinami ze stołu biskupiego.
Ledwo zakończył się konflikt między księciem wrocławskim i biskupem Tomaszem, a już pojawiły się kolejne problemy i to na o wiele większą skalę, w które książęta opolscy, w tym dorastający Przemysław, zostali wciągnięci. Henryk IV Probus zaangażował się bowiem w opanowanie Krakowa, o który zaczął rywalizować z księciem kujawskim Władysławem Łokietkiem. Zbiegło się to jednak z planami władcy czeskiego Wacława II zmierzającymi do podporządkowania sobie księstw górnośląskich, zwłaszcza po tym, jak Kazimierz bytomski w styczniu 1289 roku złożył mu hołd lenny w obawie przez zagrożeniem ze strony Henryka Probusa. W tym samym roku, zapewne latem, wojska ruskie pod wodzą sprzymierzonego z Łokietkiem księcia Lwa Daniłowicza halickiego splądrowały Śląsk. W trakcie wyprawy książę ruski spotkał się z władcą czeskim w połowie sierpnia 1289 roku w Opawie, gdzie zawarli sojusz. Zapewne w tę sytuację wpisuje się najazd na Racibórz, o którym pośrednio dowiadujemy się z dokumentu księcia Przemysława z listopada 1290 roku. Nadawał w nim mieszczanom las nieopodal miasta, jako nagrodę za dzielne odparcie wrogów. Z kolei późna lokalna tradycja datowała obronę miasta na 16 stycznia 1290 roku.
Historycy przypuszczają, że najeźdźcami byli Czesi wspomagani przez Rusinów, a celem było podporządkowanie Mieszka i Przemysława Wacławowi czeskiemu. Wszystko wskazuje na to, że naciski władcy czeskiego odniosły w części skutek, ponieważ Mieszko cieszyński i Bolesław opolski wkrótce udali się do Ołomuńca, gdzie 17 stycznia 1291 roku uznali – w obecności brata Kazimierza bytomskiego – zwierzchnictwo Wacława II, zobowiązując się jednocześnie do wpuszczenia w razie potrze[1]by do swoich grodów wojsk czeskich, ten zaś złożył obietnicę obrony książąt. Nieobecność na zjeździe ołomunieckim Przemysława raciborskiego i brak jego deklaracji w stosunku do Wacława sugerowałyby, że książę nie podporządkował się – przynajmniej początkowo – władcy czeskiemu. Jak wspomniałem, wydarzenia te zbiegły się z początkiem samodzielnych rządów Przemysława w księstwie raciborskim.
Zainteresował Cię ten fragment? Koniecznie zamów książkę Jerzego Sperki „Książęta i księżne raciborscy (1290/1291-1521)” bezpośrednio pod tym linkiem!
W tym czasie, najpewniej w 1290 lub najpóźniej na początku 1291 roku, Przemysław poślubił Annę, córkę Konrada II mazowieckiego, pana na Czersku. Małżeństwo miało oczywiście podtekst polityczny z wątkiem czeskim w tle. Mianowicie jeszcze na przełomie 1289 i 1290 roku, po pogodzeniu się książąt mazowieckich Konrada II czerskiego i Bolesława płockiego doszło do ich zbliżenia politycznego z Wacławem II, czego wyrazem było małżeństwo tego drugiego z siostrą władcy czeskiego Kunegundą w 1291 roku. Wszystko to działo się już po śmierci Henryka Probusa (23 czerwca 1290), wycofaniu się z rywalizacji o Kraków Bolesława płockiego i opuszczeniu Sandomierza przez Konrada II czerskiego. Rywalem Wacława w zabiegach o Małopolskę został książę kujawski Władysław Łokietek, władcy czeskiemu zależało zatem na sojuszu z książętami mazowieckimi, ale także na pozyskaniu Przemysława raciborskiego, co – jak się wydaje – zakończyło się sukcesem poprzez jego małżeństwo z księżniczką mazowiecką.
W połowie sierpnia 1292 roku Wacław II ruszył z wyprawą przeciw Władysławowi Łokietkowi. Kronika zbrasławska podaje, że w jej trakcie, kiedy władca czeski przebywał na obszarze księstwa opolskiego, przybyli do niego czterej bracia, książęta: opolski, raciborski, bytomski i cieszyński, i złożyli mu hołd, przyjmując swe księstwa w lenno. Historycy podzieli się w ocenach, część przyjmuje przekaz o złożeniu hołdów, a część, podważając wiarygodność źródła, kwestionuje go. Czy zatem Przemysław raciborski stał się lennikiem Wacława II, czy też nie? Niestety nie da się na to pytanie jednoznacznie odpowiedzieć z powodu skąpych źródeł, pozostają jedynie hipotezy.
Przemysław jako lennik Wacława powinien wziąć udział w kontynuowanej wyprawie przeciw Łokietkowi (choć też mógł z niej zostać zwolniony), ale źródła nie potwierdzają jego udziału. Jednak takiego potwierdzenia nie mamy także w stosunku do Mieszka cieszyńskiego. W wyprawie wzięli natomiast udział Bolesław opolski i Kazimierz bytomski, którzy (wraz Mikołajem I opawskim i Bolesławem mazowieckim) byli świadkami kapitulacji Władysława Łokietka w końcu września 1292 roku pod Sieradzem. W wystawionych wtedy dokumentach ugody, datowanych na 9 i 13 października, określali oni Wacława czeskiego jako swojego pana (dominus noster rex). Takie określenie sugerowałoby, że Bolesław opolski był lennikiem Wacława II (w stosunku do Kazimierza bytomskiego sprawa była oczywista, ponieważ ten złożył hołd jeszcze w 1289 roku). To z kolei – biorąc pod uwagę także wcześniejsze uwagi dotyczące zawarcia małżeństwa przez Przemysława – dawałoby możliwość takiej samej interpretacji w stosunku do księcia raciborskiego.
W okresie późniejszym źródła nie wymieniają księcia raciborskiego imiennie wśród uczestników koronacji królewskiej Wacława II w 1297 roku w Pradze (wzięli w niej udział: Bolko świdnicki, Henryk głogowski i Bolko opolski), a także w koronacji na króla Polski w Gnieźnie w 1300 roku (uczestniczyli w niej: książę cieszyński, opolski, kujawski). Możliwie jednak, że osoba Przemysława kryje się w bezimiennym określeniu pozostałych książąt – jako „inni”. Przez następne kilka lat źródła nie odnotowują udziału Przemysława raciborskiego w wydarzeniach politycznych. Trudno jednak powiedzieć, czy wynikało to z jego niewielkiego znaczenia, czy raczej spowodowane było narastającymi kłopotami zdrowotnymi.
Książę najpewniej nie dożył nawet czterdziestu lat, złożony chorobą zmarł bowiem 7 maja 1306 roku. Pogrzeb odbył się następnego dnia, kiedy to wypadało wspomnienie św. Stanisława, którego książę darzył wielką czcią. Informacje te – akceptowane przez historyków – podał Jan Długosz, dodając, że bracia zmarłego – Kazimierz i Mieszko, oraz panowie raciborscy, początkowo sprzeciwiali się temu terminowi, chcąc urządzić pogrzeb w innym dniu, ale ostatecznie zmienili zdanie. Księcia pochowano w kościele dominikanów pw. św. Jakuba w Raciborzu. Do naszych czasów nie zachowały się bardziej szczegółowe informacje o miejscu spoczynku, a tym bardziej nagrobek książęcy.
