Polska baletnica i bolszewicy: walka o willę Matyldy Krzesińskiej

Matylda Krzesińska (1872–1971), niezrównana primabalerina assoluta w Teatrach Cesarskich Petersburga, pochodziła z rodziny o polskich korzeniach. Była najmłodszą córką polskiego tancerza baletowego, Feliksa Krzesińskiego, który zdobył renomę dzięki swoim wybitnym umiejętnościom mazurka. Jej matka, Julia Dymińska, urodzona w Warszawie, również była tancerką, występującą w petersburskim balecie cesarskim.

Po ukończeniu Cesarskiej Szkoły Teatralnej Matylda została przyjęta do zespołu Teatru Maryjskiego, gdzie z ogromnym powodzeniem występowała aż do rewolucji – łącznie przez 27 lat. Ten fakt świadczy o jej talencie, sukcesie u publiczności i wytrzymałości – większość artystów baletu przechodziło na emeryturę po 20 latach służby w teatrze.

Matylda Krzesińska i pewne zauroczenie

Spotkanie Krzesińskiej z najbardziej wpływowym z jej wielbicieli miało miejsce 20 marca 1890 roku, podczas spektaklu końcowego w Teatrze Krasnosielskim, na którym tradycyjnie obecna była rodzina cesarska. Wspominając te chwile, tancerka relacjonowała, jak ówczesny car Aleksander III podał jej rękę, mówiąc: „Bądź ozdobą i chlubą naszego baletu!”. Nieco później, podczas kolacji, car posadził młodą artystkę między sobą a następcą tronu, Mikołajem, żartobliwie nakazując: „Tylko nie flirtuj zbyt mocno”.

Mimo że na pierwszy rzut oka młody Mikołaj nie okazywał szczególnego zainteresowania Matyldą, ona nie dawała za wygraną. Doskonale znała trasy, którymi przyszły car spacerował i starała się, aby często dochodziło do „przypadkowych” spotkań. Ta strategia przyniosła pozytywny skutek – carewicz Mikołaj regularnie odwiedzał Matyldę Krzesińską podczas przerw w spektaklach. Platoniczna faza ich romansu nie spieszyła się przekształcić w namiętność – następca tronu był zajęty wojskowymi ćwiczeniami, następnie wyjechał w podróż dookoła świata, a potem z rodzicami do Danii. Dopiero półtora roku po ich pierwszym spotkaniu mieli okazję spotkać się sam na sam.

Ich romans trwał aż do 1894 roku, kiedy Mikołaj II zdecydował się na ślub z Alicją z Hesji-Darmstadt. W swoim pożegnalnym liście do byłej kochanki Mikołaj napisał: „Cokolwiek by mi się w życiu przydarzyło, spotkanie z Tobą na zawsze pozostanie najjaśniejszym wspomnieniem mojej młodości”.

Matylda Krzesińska i prezent od cara

Mimo zakończenia romansu, Matylda Krzesińska dalej utrzymywała przyjacielskie stosunki z carem. W tym czasie miała również romantyczne relacje z wielkimi książętami, Sergiuszem Michajłowiczem i Andrzejem Władimirowiczem. W 1902 roku Mikołaj dał jej w prezencie willę, dla której Matylda Krzesińska sama wybrała lokalizację – na rogu prospektu Kronwierskiego i ulicy Wielkiej Dworiańskiej, w pobliżu Twierdzy Pietropawłowskiej.

Ten wybór podkreślał jej wyjątkową pozycję w Petersburgu. Kiedy Matylda Krzesińska (będąca katoliczką) wyraziła niezadowolenie z planów budowy meczetu w bliskim sąsiedztwie jej willi, Wielki Książę Sergiusz podjął interwencję w tej sprawie. Na jego polecenie wzniesiono dodatkowy budynek, który stanowił fizyczną barierę pomiędzy willą Krzesińskiej a nowym meczetem.

Historia willi Matyldy Krzesińskiej jest pełna dramatycznych wydarzeń, które wpływały na jej losy. Najbardziej burzliwy okres w jej historii wiąże się z czasem, kiedy to w Rosji zapanowała rewolucja. Na początku willa była miejscem spotkań dla elity artystycznej i intelektualnej Petersburga – miejscem, gdzie Matylda mogła realizować swoje ambicje i pasje artystyczne, dbając jednocześnie o wystrój i aranżację domu:

Wystrój pokojów wybrałam sama. Salon miał być w stylu Ludwika XVI, a o wyglądzie reszty pokoi miał zadbać architekt, wybierałam z opcji przez niego zaproponowanych te, które mi się najbardziej podobały. Sypialnię i garderobę wybrałam w stylu angielskim, z białymi meblami i kretonem na ścianach. Niektóre pokoje, jadalnia i salon obok, były w stylu modern.

Wszystkie stylowe meble i te przeznaczone do moich pokoi oraz pokoi mojego syna zamówiłam u Melcera, słynnego w Petersburgu fabrykanta, a resztę wnętrz, w tym pokoje służących, zamówiłam w wielkiej firmie Platonowa.

Wszystkie przedmioty z brązu do Sali empire i salonu w stylu Ludwika XVI jak to: żyrandole, kandelabry, klamki do drzwi i okien, zasuwki, a także dywany i tapicerki zamówiłam w Paryżu. Ściany salonu były tapicerowany żółtym jedwabiem.

Polecamy e-booka Konrada Ruzika „Oblicza leninizmu”

Matylda Krzesińska i walka o willę

Szczęśliwe czasy nie trwały długo. Ze względu na dogodne położenie willa Krzesińskiej okazała się być atrakcyjna dla bolszewików. Znajdowała się blisko Pałacu Zimowego i centrum miasta, a także dzielnicy Wyborgskiej, zamieszkiwanej przeważnie przez robotników.

Wybuch rewolucji w 1917 roku doprowadził do dramatycznych zmian w życiu Matyldy. Baletnica została poinformowana o pogarszającej się sytuacji w mieście i doradzono jej, aby zabrała ze sobą wszystkie wartościowe przedmioty i uciekała. Wkrótce potem jej dom został splądrowany, a część swojej biżuterii Matylda znalazła później w gabinecie naczelnika miasta. 11 marca 1917 roku członkowie Piotrogradzkiego Komitetu Bolszewików oraz Centralnego Komitetu Bolszewików zajęli willę.

Matylda Krzesińska nie zrezygnowała i podjęła walkę o odzyskanie swojego domu. Mimo iż adwokat Polki wygrał sprawę i sąd nakazał Komitetowi Bolszewickiemu opuszczenie willi, budynek formalnie wciąż należał do Organizacji Wojskowej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, która odmówiła wykonania nakazu sądowego.

3 kwietnia 1917 roku do stolicy z Niemiec przybył Włodzimierz Lenin. Po przyjeździe pancernym samochodem do niegdyś należącej do Matyldy Krzesińskiej willi wygłosił przemówienie do zgromadzonych tłumów. Ten moment, kiedy Lenin przemawiał z balkonu, stał się później jednym z najbardziej rozpoznawalnych motywów w bolszewickiej sztuce malarskiej. Lenin urządził w willi swój gabinet i pracował tam przez kolejne 92 dni aż do momentu swojej ucieczki do Razliwu. 

W czasie kryzysu lipcowego willa została zajęta przez I Oddział Kolarzy V Armii Floty Północnej, którzy przybyli do stolicy na pomoc bolszewikom. Adwokat Matyldy wielokrotnie zwracał się do sądu w sprawie odzyskania willi, jednak sama baletnica opuściła Petersburg w czerwcu 1917 roku. Zmarła we Francji w wieku 99 lat.

Kolarze pozostali w willi aż do Rewolucji Październikowej, kiedy budynek trafił do Rady Piotrogrodzkiej. W kolejnych latach dawna willa kochanki cara pełniła różne funkcje, m.in. była siedzibą Proletkultu, Domu Edukacji Politycznej Dzielnicy Piotrogradzkiej, sierocińca dla dzieci umysłowo chorych, Instytutu Odżywiania Społecznego oraz stołówki dietetycznej tegoż Instytutu. W latach 1931–1935 zorganizowało tam swoją siedzibę Stowarzyszenie Starych Bolszewików.

W 1938 roku rezydencja, niegdyś nazywana willą Krzesińskiej, przekształcona została w siedzibę Muzeum Sergieja Kirowa, poświęconego zamordowanemu 1 grudnia 1934 roku Pierwszemu Sekretarzowi Komitetu Miejskiego. Po zakończeniu działań wojennych, w 1956 roku, Muzeum Kirowa zostało przeniesione, a w miejscu dawnego domu Matyldy Krzesińskiej otworzono Muzeum Rewolucji Październikowej. Obecnie ten zabytkowy budynek gości wystawy Muzeum Historii Politycznej. Matylda Krzesińska nigdy nie powróciła do Rosji, ale w miejskim leksykonie budynek ten wciąż funkcjonuje jako willa Krzesińskiej.

Matylda i „Matylda”

W 2017 roku miała miejsce premiera filmu „Matylda”, w reżyserii Aleksieja Uczyciela. Dzieło, poświęcone postaci Matyldy Krzesińskiej oraz jej związku z Mikołajem II, wywołało burzliwe reakcje. W tytułowej roli wystąpiła polska aktorka, Michalina Olszańska. Z powodu scen o wyraźnie erotycznym charakterze film spotkał się z ostrą krytyką ze strony rosyjskich konserwatystów, którzy określili go mianem „antyrosyjskiego” oraz „antyreligijnego” jeszcze przed jego oficjalnym debiutem kinowym.

Zastępca dyrektora Muzeum Historii Politycznej podaje, iż kontrowersje wokół filmu „Matylda” sprowokowały pewne osoby do rozrzucenia we wnętrzu dawnej willi Krzesińskiej ulotek z hasłem „Stop Matylda”. Ulotki te przechowywane są obecnie w magazynach muzeum. Plany przyszłościowe zakładają wykorzystanie tych artefaktów na wystawie stałej.

Z biegiem lat willa Krzesińskiej przetrwała liczne burze historyczne, zmieniając swoje przeznaczenie, ale nigdy nie straciła swojej wyjątkowej tożsamości. Tak jak jej pierwotna właścicielka, Matylda Krzesińska, willa adaptowała się do zmieniających się czasów i okoliczności, dzięki czemu nadal dumnie stoi na ulicach Petersburga, będąc świadkiem historii, która nieustannie się rozwija. Dzisiaj, jako Muzeum Historii Politycznej, kontynuuje ona swoją misję edukacji i przypomina o skomplikowanym dziedzictwie Rosji.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Bibliografia

• Kulegin Aleksei, Dieło ob osobniakie. Kak bolszewiki „upłotnial” Matildu Kszesinskuju, Petersburg, 2012.
• Kszesinskaja, Matilda, Wospominanija, Moskwa 2004.
• Istorija muzeja, [dostępu: 8.05.2020].
• Film „Matilda” i obszczestwiennaja rieakcyja na niego. Dosje, [dostęp: 2.11.2019].

Redakcja: Natalia Stawarz