Platon: twórca zachodniej szkoły filozoficznej
Cyceron uważał, że Sokrates „ściągnął filozofię z nieba na ziemię, do miast, a nawet do domów i zmusił, ażeby badała życie i obyczaje oraz to, co dobre i złe”. Ale to dopiero jego uczeń Platon usystematyzował, rozpowszechnił i rozwinął dokonania nauczyciela, stąd to właśnie młodszy z mędrców uważany jest często za najwybitniejszego myśliciela starożytności. Angielski uczony Alfred North Whitehead z pewną przesadą stwierdził nawet, że cała „europejska tradycja filozoficzna” tak naprawdę stanowi „szereg przypisów do Platona”. Nie ulega jednak wątpliwości, że twórca kierunku nazwanego platonizmem miał decydujący wpływ, na ukształtowanie zachodniej tradycji intelektualnej i myśli politycznej. Jak wyglądało życie i filozoficzny dorobek Platona?
Platon: między Atenami a Syrakuzami
Myśliciel, który do historii wszedł jako Platon (czyli „szeroki”, „barczysty”), urodził się w Atenach ok. 424 roku przed Chrystusem i po dziadku nosił imię Arystokles. Pochodził z arystokratycznego rodu, wśród jego przodków byli m.in. król Kadros i prawodawca Solon. Platon najpierw był uczniem Kratylosa, pozostającego pod wpływem filozofii Heraklita z Efezu, a następnie, mając około dwudziestu lat, został uczniem Sokratesa, przy którym kształcił się osiem lat. To właśnie jego uczynił później głównym bohaterem swoich dzieł.
Intelektualny przełom w V stuleciu przed Chrystusem związany był z rozkwitem greckiej kultury. Według Andrzeja Nowaka mieliśmy wówczas do czynienia z „poczuciem triumfu cywilizacji, która pokonała idący z Azji najazd wielkiego imperium”, badacz zwrócił także uwagę, że wówczas „pojawił się tak ważny dla nas akcent dumy z obrony wolności”. W konsekwencji na ateńskiej agorze toczono burzliwe dyskusje, wymieniano się argumentami, które były podstawą podejmowanych decyzji politycznych. I wreszcie to w tym świecie „zaczęto zastanawiać się nad wolnością działania, którego celem może być zorganizowanie dobrego życia we wspólnocie z innymi ludźmi”. Pierwszy był Sokrates, który zaraził swoją myślą wielu młodych ludzi i stworzył coś na kształt „szkoły dobrego myślenia i dobrego życia”. W 399 roku przed Chrystusem, za rzekomą obrazę greckich bóstw, został jednak skazany i otruty za pomocą cykuty. Jego główna myśl przetrwała i miała decydujący wpływ na filozoficzną koncepcję Platona. Według Sokratesa człowiek powinien dbać nie tylko o pieniądze, ale przede wszystkim „o sławę, o cześć, o rozum i prawdę, i o duszę, żeby była jak najlepsza” (Platon, Obrona Sokratesa).
Platon wykazywał się aktywnością na różnych płaszczyznach. Diogenes Laertios wyliczał, że startował on na igrzyskach jako zapaśnik, a poza filozofią zajmował się również malarstwem i poezją. Przez całe życie był człowiekiem majętnym. Autor dzieła Żywoty i poglądy słynnych filozofów przytacza opowieść, jakoby Sokratesowi pewnego dnia przyśniło się, że:
Trzymał na kolanach młodego łabędzia, któremu natychmiast wyrosły skrzydła i który z prześlicznym śpiewem wzbił się w powietrze.
Następnego dnia przedstawiono mu Platona…
Platon po śmierci swojego mistrza uciekał przed prześladowaniami. Najpierw udał się do Megary w Attyce, a następnie do Cytry i Egiptu oraz do Włoch, gdzie zetknął się z pitagorejczykami. Przebywał m.in. na dworze Dionizosa I w Syrakuzach (Sycylia). Szybko jednak popadł z nim w konflikt i został sprzedany jako niewolnik. Według Diogenesa filozof miał powiedzieć władcy, że nie jest dobre, to co jemu samemu przynosi korzyść, jeśli jednocześnie sam nie odznacza się cnotą. W odpowiedzi Dionizos stwierdził, że Platon „mówi jak starzec”, na co myśliciel rzekł: „A ty jak tyran”. Słowa te mogły przesądzić o dalszych losach filozofa.
Po wykupieniu przez Annikerisa z Cyreny, Platon wrócił do rodzinnego miasta, gdzie w 387 roku p.n.e., w gaju poświęconym herosowi Akademosowi, założył Akademię. Unieśmiertelnionej na fresku Rafaela szkole poświęcił całe życie. W latach sześćdziesiątych IV wieku przed Chrystusem filozof bez powodzenia próbował w Syrakuzach (najbogatszej greckiej kolonii rządzonej wówczas przez Dionizosa II), wcielić w życie wypracowane przez siebie zasady państwa idealnego. Zmarł, przekroczywszy osiemdziesiąty rok życia, ok. 348 roku przed Chrystusem w Atenach, mieście gdzie przez kilkaset lat funkcjonowała założona przez niego szkoła.
Platon: dialogi w obronie Sokratesa
W Akademii Platońskiej rozmawiano m.in. o polityce, filozofii, matematyce, astronomii i naukach przyrodniczych. I to właśnie rozmowa stała się dla uczonego optymalną formą przekazu myśli dla potomnych. Platon był autorem trzydziestu pięciu dialogów, w których jego głównym rozmówcą był Sokrates. Podejmował w nich szereg tematów, od kwestii cnoty i jej poznania, przez odwagę, pobożność, roztropność i miłość, aż do polityki i filozofii przyrody. Jego zdaniem za pomocą dialogu można dojść do wniosków, które stanowią obiektywną prawdę:
Dokonuje się to przez analizę i syntezę pojęć, ale także przez tworzenie hipotez, które po sprawdzeniu zostają zaakceptowane lub odrzucone. Osoby występujące w platońskich dialogach świadomie zajmują zatem przeciwne pozycje, aby tezę sprawdzić przez jej antytezę.
Platon wymieniany jest jako jeden z ojców dialektyki – sztuki rozumowania i dyskusji polegającej na dochodzeniu do prawdy poprzez ujawnianie sprzeczności tkwiących w pojęciach i sądach. Uważał ją za „najwyższą filozoficzną metodę” i wykorzystywał w wielu pismach, m.in. rozważając ideę dobra.
Dialogi i listy tworzą razem trzydzieści sześć pism autorstwa Platona, które w I wieku naszej ery zostały podzielone przez Trasyllosa na dziewięć tetralogii. W pierwszym okresie, wychodząc powoli spod wpływu myśli Sokratesa, filozof z rodu Solona skupiał się głównie na zagadnieniach etycznych.
Platon prowadził także niezwykle ważne badania nad teorią bytu. Opracował wówczas teorię wiecznych idei. Jego zdaniem idee są wzorami rzeczy, idee istnieją, zaś rzeczy stają się. Rzeczywistość należy zatem rozumieć jako odbicie świata idei. Koncepcję tę określa się mianem idealizmu obiektywnego:
Mimo różnych postaci much, ryb i koni, wszystkie te istoty rozpoznajemy jako zwierzęta; pozwala to wnioskować, że istnieje jeden wspólny prawzór, <zwierzę>, który obejmuje wszystkie zwierzęta i określa ich istotę. Tak więc istnieje idea zwierzęcia, i dopiero ona czyni różne organizmy zwierzętami.
W swoich późniejszych pracach Platon rozszerzył zakres rozważań także na filozofię przyrody i państwa.
Wśród najważniejszych dzieł w formie dialogów należy wymienić Ucztę, Fedon, czyli traktat o nieśmiertelności duszy oraz Obronę Sokratesa. Ich interpretację utrudnia jednak m.in. obszerne przywoływanie poglądów innych myślicieli, zwłaszcza jego mistrza – Sokratesa, a także późniejsze uporządkowanie dzieł czy brak pewności odnośnie ich chronologii. Należy przy tym podkreślić, że Platon nie tworzył traktatów typowo naukowych, posługiwał się bowiem obrazami i mitami, które miały dopełnić dialektyczny proces rozumowania. Literackie zabiegi filozofa sprawiają, że kolejne pokolenia badaczy od lat tworzą rozmaite interpretacje jego pism i próbują zrekonstruować platońską myśl.
Polecamy e-book pod red. Magdaleny Mikrut-Majeranek „Poradnik młodego humanisty. Studia bez tajemnic”
Najbardziej znanym spośród użytych przez Platona obrazów jest mit jaskini (znany z dialogu Państwo): w ciemnej pieczarze znajdują się ludzie przykuci do skały, którzy początkowo nie widzą nic poza wnętrzem jaskini, a cienie uważają za jedyną rzeczywistość. Mit można interpretować na kilku płaszczyznach. Zerwanie z kajdan może być rozumiane m.in. jako zmierzanie jednostki ku słońcu (źródłu światła) i nawrócenie duszy. Według Platona ciało i dusza są rozdzielne. Dusza panuje nad ciałem i jest nieśmiertelna. Teza ta, przejęta z pitagoreizmu, zakłada, że istotą duszy jest żywotność, wobec czego ta nie może zawierać w sobie pierwiastków śmiertelnych. W Fedonie jest mowa, że „do tego, co boskie i nieśmiertelne, i dla myśli tylko dostępne, i jedną tylko postać mające, i nierozkładalne, i zawsze samo w sobie jednakie, najpodobniejsza jest dusza”. Badacze podkreślają, że chrześcijaństwo w pierwszych wiekach swojego istnienia czerpało z klasycznej filozofii, wykorzystując m.in. koncepcję duszy i demiurga – platońskiego „boga”, budowniczego świata.
Platon i jego myśl polityczna
Barczysty filozof łączył naukę Heraklita, Pitagorasa i Sokratesa. W doktrynie politycznej kontynuował myśl tego ostatniego. Swoją koncepcję przedstawił w kilku dialogach, przede w wszystkim w Państwie, Polityce oraz Prawie. Jego zdaniem każdy obywatel „powinien zajmować się czymś jednym, tym, do czego by miał największe dyspozycje wrodzone”. Platon był przekonany o niejako naturalnej nierówności pomiędzy ludźmi, stąd bliskie mu były „arystokratyczne koncepcje polityczne” i krytyka demokracji. Choć jego poglądy ewaluowały, niechęć do władzy ludu była elementem trwałym. Jego zdaniem w takim ustroju człowiek
(...) żyje z dnia na dzień, folgując w ten sposób każdemu pożądaniu, jakie się nadarzy. Raz się upija i upaja się muzyką fletów, to znowu pije tylko wodę i odchudza się, to znów zapala się do gimnastyki, a bywa, że w ogóle nic nie robi i o nic nie dba, a potem niby to zajmuje się filozofią. Często bierze się do polityki, porywa się z miejsca i mówi byle co, i to samo robi. Jak czasem zacznie zazdrościć jakimś wojskowym, to rzuca się w tę stronę, a jak tym, co robią pieniądze, to znowu w tamtą. Ani jakiegoś porządku, ani konieczności nie ma w jego życiu, ani nad nim.
Platon krytykuje zatem społeczeństwo demokratyczne za to, że oddala się od prawdy, cnoty i ładu moralnego, a skupia się na pragnieniach i wartościach wyimaginowanych, przez co nieuchronnie chyli się ku upadkowi. Konsekwencją pożądania jest wg Platona zbiorowe szaleństwo, które przechodzi w tyranię.
Filozof Leo Strauss w przystępny sposób przedstawił platońską klasyfikację ustrojów:
Rządy prawa są bardziej pożądane niż bezprawna władza głupców […]. Praworządna demokracja jest gorsza od praworządnej władzy nielicznych (arystokracji) i praworządnej władzy jednego (monarchii). Demokracja oparta na bezprawiu jest jednak lepsza od bezprawnych rządów nielicznych (oligarchii) i bezprawnych rządów jednego (tyranii). Bezprawie nie odnosi się tu do całkowitego braku wszelkich praw i zwyczajów. Oznacza nagminne łamanie przez rząd prawa, a w szczególności praw mających na celu ograniczenie jego władzy.
Platon jako ustroje „preferował” arystokrację i monarchię, ale w jego myślach więcej miejsca zajmowały ustroje „gorsze” – timokracja, oligarchia, demokracja i tyrania. Filozof nawiązywał przy tym do doświadczeń swoich czasów – zmilitaryzowanej Sparty, demokratycznych Aten i syrakuzańskiej tyranii. Timokracja, a więc rządy najdzielniejszych wojowników, zmieniała się pod wpływem mniej wartościowych jednostek (za jakich Platon uważał niewolników i kobiety), honor ustępował miejsca chciwości i kształtowała się oparta na statusie majątkowym oligarchia. Ten z kolei ustrój zawsze prowadził do polaryzacji i pogłębiania się różnic, a największą grupę społeczną stanowili w nim ubodzy. Demokracja pojawia się wtedy, gdy „ubodzy zwyciężą i bogatych pozabijają, drugich wygnają z kraju, a pozostałych dopuszczą na równych prawach do udziału w ustroju i rządach”. Wolność i źli przywódcy prowadzą tę formę do upadku. Z ludu nieuchronnie wyrasta tyran, a absolutna wolność szybko zamienia się w absolutną niewolę.
Jaki byłby więc ustrój idealny według Platona? Państwo rządzone przez filozofów. Według ucznia Sokratesa państwa są tworami, w których tylko „miłośnicy mądrości” mogą zaprowadzić idee sprawiedliwości, która realizowana jest przez poddział pracy. Może się to dokonać albo przez przejęcie przez filozofów władzy królewskiej, albo gdy „tak zwani królowie i władcy zaczną się w mądrości kochać, uczciwie i należycie”. Idealne państwo powinno być społecznie zróżnicowane i oparte na hierarchii. Na szczycie mieli znajdować się mędrcy i wojownicy, którzy powinni żyć bez rodzin i własności prywatnej. Zdaniem Platona miało to służyć uzupełnianiu struktur społecznych przez osoby spoza rodzin elit, co miało zminimalizować ryzyko nepotyzmu. Strażnicy stojący na czele państwa „od innych powinni dostawać wikt, pensje za straż i wydawać wszystko wspólnie”. Zanim jednak mędrcy osiągną odpowiedni wiek i zostaną dopuszczeni do władzy, muszą wcześniej posiąść wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne. Wychowanie, selekcja i kształcenie powinno odbywać się do osiągnięcia przez mężczyznę odpowiedniego wieku. Wykształcenie elementarne, poprzez poezję, muzykę i gimnastykę, powinno trwać do dwudziestego roku życia. Następnie przez dziesięć lat powinno kształcić się w dziedzinie matematyki, astronomii i teorii harmonii. Po ukończeniu trzydziestu lat zaczynała się pięcioletnia nauka filozofii. Ostatnim etapem, przed objęciem właściwych rządów w wieku pięćdziesięciu lat, powinna być praktyczna służba dla państwa przez okres piętnastu lat.
Poglądy Platona zmieniały się w kolejnych dialogach. Koncepcja przedstawiona w Prawach znacznie różniła się od tej opisanej w Państwie. Utopijne pomysły ustąpiły miejsca władzy totalitarnej – społeczeństwo miało być poddane surowej dyscyplinie i wyizolowane od innych państw. Nad całością pieczę miał sprawować kilkupoziomowy system organów regulujących życie obywateli. Jednostka mogła opuszczać państwo dopiero po ukończeniu czterdziestego roku życia i wyłącznie w sprawie urzędowej. Ideał Platona opierał się na cenzurze i dyscyplinie, które miały zapewnić jedność organizmu państwowego.
Według Leszka Kołakowskiego, „gdy rozważamy jakąś ważną kwestię w metafizyce, w teorii poznania i wiedzy, w sprawach moralności lub teorii etycznej, często także w ogólnych sprawach polityki, a również w dialektyce (czyli w sztuce uczonej konwersacji), w retoryce i zwracamy uwagę na historyczne losy naszych pytań, prawie niechybnie do Platona dojdziemy”. W dalszej części wykładu polski filozof stwierdził, że państwo idealne według ateńskiego myśliciela to „wymysł koszmarny” i „okropna utopia”. Zaznaczył jednak, że choć nie wszystkie idee ucznia Sokratesa są wciąż żywe, to wiele z jego pomysłów jest nadal dyskutowanych i analizowanych przez współczesnych uczonych.
Koncepcje Platona pozostają w ścisłym związku z historią ówczesnej Grecji. Był to czas kryzysu miast-państw (polis) i poszukiwań nowych rozwiązań, zarówno w polityce jak i w filozofii. Choć nie udało mu się zreformować rządów w Syrakuzach, wpływ założyciela Akademii na kształtowanie się europejskiej myśli politycznej i szerzej, całej zachodniej tradycji filozoficznej był ogromny.
Bibliografia:
- Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, PIW, Warszawa 1984.
- Dubel Lech, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, LexisNexis, Warszawa 2005.
- Kołakowski Leszek, O Platonie, „Tygodnik Powszechny”, dostęp: 21.11.2021.
- Kunzmann Peter, Burkard Franz-Peter, Wiedmann Franz, Atlas filozofii, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
- Nowak Andrzej, Między nieładem a niewolą. Krótka historia myśli politycznej, Biały Kruk, Kraków 2020.
- Platon [w:] Mała encyklopedia kultury antycznej, red. Piszczek Zdzisław, PWN, Warszawa 1988.
- Platon [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, (dostęp: 20.11.2021).
redakcja: Jakub Jagodziński
