Od dyktatury do demokracji – transformacja ustrojowa Hiszpanii po śmierci Franco
Juan Carlos Burbon jeszcze jako królewicz hiszpański, 1971 rok (domena publiczna). Po śmierci generała Franco (20 listopada 1975 roku) na mocy wcześniejszej decyzji dyktatora z 1947 roku przywrócono w Hiszpanii monarchię, zniesioną w 1931 roku. Władcą został Juan Carlos I, wnuk ostatniego króla Hiszpanii, Alfonsa XIII Burbona (1886-1931). Początkowo utrzymał on na stanowisku ostatniego premiera doby frankistowskiej Ariasa Navarro. Jednak na początku 1976 roku zaczęli pojawiać się w Madrycie przywódcy sił opozycyjnych wobec panującego systemu, z którymi rząd zaczął prowadzić rozmowy na temat przyszłych reform politycznych. W tym czasie w kraju nasiliły się także niepokoje społeczne, co władze odebrały jako sygnał, że Hiszpanie oczekują po śmierci Franco radykalnych reform politycznych. Król zdecydował się zatem w lipcu 1976 na zdymisjonowanie premiera Navarro i powierzenie stanowiska premiera innemu politykowi z obozu frankistowskiego – Adolfo Suarezowi.
Frankiści na czele przemian
Jego rząd ogłosił amnestię dla więźniów politycznych i wprowadził przepisy umożliwiające tworzenie legalnych partii politycznych. W listopadzie 1976 roku Suarez nakłonił frankistowski parlament, Kortezy, do uchwalenia ustawy zakładającej przeprowadzenie w kraju demokratycznych wyborów parlamentarnych na podstawie ordynacji proporcjonalnej. Jej założenia zostały zatwierdzone przez referendum z 15 grudnia 1976 roku, w którym poparło ją 94% społeczeństwa.
W tym samym roku rząd wykonał także ważny gest w stronę Kościoła katolickiego – na mocy umowy o nominacjach biskupich w Hiszpanii, zawartej ze Stolicą Apostolską w dniu 28 lipca 1976 roku, król zrzekł się swojego prawa wywierania wpływu na wybór biskupów, przekazując decyzje w tej sprawie wyłącznie papieżowi. Usunęło to główną kość niezgody między Hiszpanią a Papiestwem, gdyż generał Franco aż do końca swojego życia upierał się, że wywieranie wpływu na wybór biskupów w Hiszpanii stanowi tradycyjną prerogatywę hiszpańskich monarchów, w związku z czym Stolica Apostolska musiała w konkordacie z 1953 roku iść w tej sprawie na ustępstwa, z czym jednak nigdy de facto się nie pogodziła.
Wiosną 1977 roku rozwiązano w Hiszpanii dotychczasową partię władzy – Ruch Narodowy (wcześniej noszącą nazwę Falanga Hiszpańska). W tym samym czasie zalegalizowano także główne partie opozycyjne wobec frankizmu – Hiszpańską Socjalistyczną Partię Robotniczą (PSOE) w dniu 18 lutego 1977 roku i Komunistyczną Partię Hiszpanii (PCE) dnia 9 kwietnia 1977 roku. Datę legalizacji tej ostatniej wybrano celowo na okres Świąt Wielkanocnych w celu złagodzenia oporu armii w tej sprawie (dominowały w niej ciągle nastroje frankistowskie). Pomimo to, Rada Najwyższa Sił Zbrojnych skrytykowała posunięcie władz, a kilku generałów podało się w związku z tym do dymisji, ostatecznie jednak armia nie zdecydowała się wtedy na radykalniejsze posunięcie.
Adolfo Suarez, lider Unii Centrum Demokratycznego i premier Hiszpanii czasu transformacji ustrojowej (fot. Ministry of the Presidency. Government of Spain). Pierwsze wolne wybory w Hiszpanii od 1936 roku odbyły się 15 czerwca 1977 roku. Zwyciężyła w nich partia stworzona przez premiera Suareza, nosząca nazwę Unii Centrum Demokratycznego (UCD). Na drugim miejscu, z poparciem 29%, była PSOE, na czele której stał wtedy Felipe Gonzalez. Daleko w tyle za nimi pozostali komuniści, którzy uzyskali 9% głosów, i Sojusz Ludowy, który tworzyli frankiści przeciwni likwidacji dotychczasowego systemu politycznego, z poparciem 8%.
Ostateczny demontaż systemu
Nowy parlament w dniu 30 października 1978 roku uchwalił konstytucję, która obowiązuje w Hiszpanii do dnia dzisiejszego. 6 grudnia tego samego roku została ona zatwierdzona w referendum, a 27 grudnia podpisał ją król. Konstytucja ograniczyła władzę królewską do funkcji reprezentacyjnych i zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi. Władzę ustawodawczą miały sprawować wybierane co 4 lata Kortezy, z zastrzeżeniem, że izba niższa – Kongres Deputowanych – ma być wyłaniana w wyborach proporcjonalnych, a izba wyższa – Senat – w wyborach większościowych. Konstytucja utrzymała unitarny charakter państwa, ale podzieliła je na siedemnaście wspólnot autonomicznych, przyznając im prawo posiadania regionalnego rządu i parlamentu. Niestety, to rozwiązanie nie zadowoliło baskijskiej organizacji ETA, walczącej o niepodległość Kraju Basków, która nasiliła w tym okresie ataki terrorystyczne.
Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!
Trzy miesiące po zatwierdzeniu Konstytucji, 1 marca 1979 roku, odbyły się w kraju nowe wybory parlamentarne, w których ponownie zwyciężyła partia premiera Suareza, czyli UCD, zdobywając 168 mandatów w 350 osobowej izbie niższej Kortezów. Druga w kolejności była PSOE, która uzyskała 121 mandaty. Głównym osiągnięciem rządu Suareza w tym okresie było ostateczne uregulowanie relacji Państwo-Kościół w Hiszpanii – 3 stycznia 1979 roku Hiszpania i Stolica Apostolska zawarły między sobą cztery umowy: dotyczącą kwestii prawnych, spraw nauczania i zagadnień kulturalnych, tematu posługi religijnej w siłach zbrojnych oraz służby wojskowej duchownych i kleryków a także problemów ekonomicznych. Na ich mocy Hiszpania przestała być państwem wyznaniowym, zaś Kościół katolicki zrezygnował z dotychczas uprzywilejowanej pozycji. Proces ten ostatecznie zamknęło uchwalenie w 1980 roku ustawy o wolności religijnej, która zrównała w prawach wszystkie wyznania religijne na terytorium Hiszpanii.
Dziury po kulach w siedzibie Kongresu Deputowanych, pamiątka po wojskowym zamachu stanu z 23 lutego 1981 roku (fot. Benjamín Núñez González, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International) Mniej szczęścia miał rząd w kwestii uregulowania problemu żądań autonomii, jakie wysuwały niektóre regiony Hiszpanii: Kraj Basków, Katalonia, Galicja i Andaluzja. Co prawda zgodzono się na rozpisanie w tych regionach referendów w tej sprawie – w październiku 1979 roku dla Katalonii i Kraju Basków, zaś w grudniu 1980 roku dla Galicji i Andaluzji – w wyniku których musiano potem przyznać im szeroko zakrojoną niezależność. Nie rozwiązało to jednak problemu, gdyż baskijska ETA nadal kontynuowała swoje akcje terrorystyczne, doprowadzając razem z marksistowską Grupą Oporu Antyfaszystowskiego do destabilizacji ładu społecznego. Nie mogąc poradzić sobie z tą sytuacją premier Adolfo Suarez podał się do dymisji 29 stycznia 1981 roku. Na stanowisku premiera oraz przewodniczącego UCD zastąpił go Leopoldo Calvo-Sotelo. 23 lutego 1981 roku doszło w Hiszpanii do próby wojskowego zamachu stanu, którą podjęła grupa prawicowych oficerów na czele z ppłk. Antonio Tejero Moliną. Jednak wskutek wezwań króla Juana Carlosa I do obrony ładu konstytucyjnego, braku poparcia ze strony reszty armii oraz manifestacji w obronie demokracji pucz Moliny zakończył się niepowodzeniem.
Okres przejściowy – rząd Leopoldo Calvo-Sotelo
Okres rządów Sotelo charakteryzował się stagnacją ekonomiczną oraz polaryzacją społeczeństwa, w wyniku której wzrosła popularność zarówno opozycyjnej lewicy (PSOE), jak i opozycyjnej prawicy (grupujący dawnych frankistów Sojusz Ludowy). Co ciekawe, to właśnie wtedy przyznano Hiszpanom prawo do cywilnego rozwodu (1981 rok). Ważnym osiągnięciem rządu Calvo-Sotelo było też przystąpienie Hiszpanii w dniu 30 maja 1982 roku do NATO (jednak tylko do części politycznej Sojuszu, nie zaś wojskowej). W dniu 2 lutego 1982 roku podpisano także umowę z USA, przedłużające ważność układu o przyjaźni i współpracy z 1970 roku.
Felipe González, lider PSOE, od 1982 do 1996 roku pierwszy lewicowy premier Hiszpanii od czasu hiszpańskiej wojny domowej (fot. Ministry of the Presidency. Government of Spain). W wyniku wyborów parlamentarnych z 28 października 1982 roku władzę w Hiszpanii przejęła lewicowa PSOE, która uzyskała większość w Kongresie Deputowanych – 202 miejsca na 350. Drugie miejsce uzyskał Sojusz Ludowy – 107 mandatów. Dotychczasowa partia rządząca, czyli UCD, zdobyła zaledwie 13 mandatów. Od tego czasu nastąpiła jej marginalizacja na hiszpańskiej prawicy na rzecz Sojuszu Ludowego, który dominuje tam do dnia dzisiejszego, w 1989 roku zmieniając nazwę na Partię Ludową (PP). To właśnie wydarzenie, czyli pokojowe przekazanie władzy w wyniku wolnych wyborów przez wywodzącą się z okresu frankizmu UCD partii opozycyjnej wobec dawnego systemu, czyli PSOE, uznać należy za zakończenie procesu ewolucji Hiszpanii od autorytarnego frankizmu do demokracji parlamentarnej.
Choć może się to wydawać dziwne, to jednak faktem jest, że demontażu frankizmu w Hiszpanii i zastąpienia go przez ustrój demokratyczny dokonała nie opozycyjna w stosunku do generała Franco lewica, ale politycy wywodzący się z otoczenia zmarłego dyktatora. Gdy lewicowa PSOE przejmowała władzę w Hiszpanii w 1982 roku, wszystkie najważniejsze reformy w tym celu zostały już przeprowadzone, na czele z uchwaleniem obowiązującej do dnia dzisiejszego Konstytucji z 1978 roku.
Bibliografia:
- Machcewicz Paweł, Miłkowski Tadeusz, Historia Hiszpanii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998.
- Tunon de Lara Manuel, Barruque Julio Valdeon, Ortiz Antonio Dominiguez, Historia Hiszpanii, Universitas, Kraków 2012.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
