Nieślubne dzieci Kazimierza Wielkiego i ich tajemnicze matki

Nieślubne dzieci Kazimierza Wielkiego to tylko jeden z rozdziałów historii królewskich bękartów w Polsce. Dowiedz się więcej o innych potomkach władców z nieprawego łoża.

Prawdopodobny wizerunek króla Kazimierza III Wielkiego na zworniku Sali Rycerskiej Kamienicy Hetmańskiej w Krakowie (fot. Maciej Szczepańczy, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

3 listopada 1370 roku, a więc dwa dni przed śmiercią, Kazimierz III Wielki spisał testament, w którym zapisywał swoje majętności członkom najbliższej rodziny i zaufanym możnowładcom. Wśród osób wymienionych z testamencie monarchy pojawili się również jego dwaj synowie naturalni Niemierza i Jan Bogusza (Bogucza), którym zapisał między innymi wsie Kutów, Puznicz (Jurznie) i Drugnię. Ostatnią z wsi odnajdujemy w województwie świętokrzyskim, pozostałe dwie badacze utożsamiają z Chomętowem i Pierzchnicą. Nieślubni synowie króla nigdy nie otrzymali jednak należnych im ziem. Jak pisał kronikarz Janko z Czarnkowa, następca Kazimierza III, Ludwik I z dynastii Andegawenów po przybyciu do Polski początkowo chciał utrzymać wszystkie zapisy testamentowe w mocy, lecz za namową zaufanych osób polecił arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, biskupowi krakowskiemu i innym krakowskim dostojnikom zbadać ważność testamentu. Ostatecznie utrzymano w mocy wszystkie zapisy oprócz obszernego legatu na rzecz królewskiego wnuka Kaźka słupskiego i nadania na rzecz nieprawych potomków monarchy.

Pozbawieni spuścizny po ojcu nieślubni potomkowie Kazimierza III Wielkiego są jednymi z bardziej tajemniczych postaci dynastii piastowskiej. Badacze od lat spierają się ilu ich było, kim były ich matki i gdzie szukać śladów ich działalności po śmierci króla.

Jan, syn królewski, Niemierza i Pełka herbu Mięszaniec

Oprócz wspomnianego testamentu Kazimierza III Wielkiego i cytującej go kroniki Janka z Czarnkowa informacje na temat nieślubnych dzieci króla możemy czerpać jeszcze z trzech źródeł: zapiski miejskiej z 11 lutego 1383 roku, pisanej w latach 1455–1480 kroniki Jana Długosza i Herbów rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego z 1583 roku. O ile wiarygodność pierwszego ze źródeł jako współczesnego nie może budzić żadnych zastrzeżeń, o tyle do przekazów Długosza i Paprockiego większość historyków podchodzi z rezerwą.

Według znajdującej się w księgach i rachunkach miasta Krakowa zapiski z 11 lutego 1383 roku Jan nazywany „synem królewskim” został dotkliwie poturbowany po stwierdzeniu, że jest w posiadaniu skradzionych rzeczy z domu krakowskiego mieszczanina Mikołaja Dambno (Dambrow). W zapisce tej pada również nazwisko kasztelana bieckiego Paszka Złodzieja, cieszącego się niegdyś zaufaniem króla Kazimierza III i obdarowanego przez niego w testamencie wsiami Niekłań i Mieczda. Przypuszcza się więc, że Paszko mógł pełnić funkcję opiekuna nieślubnego syna władcy. Z zapisu z 1383 roku wynika, że nieprawy Kazimierzowic był oficjalnie uznawany za królewskiego syna, jednocześnie jednak nie cieszył się z tego powodu szczególnymi względami i obracał się w kręgu krakowskiego mieszczaństwa.

Jan Długosz (aut. Walery Eljasz-Radzikowski, domena publiczna).

W kronice Jana Długosza informacje o nieślubnych dzieciach Kazimierza III pojawiają się po raz pierwszy pod rokiem 1356, kiedy kronikarz pisze o romansie monarchy z Krystyną Rokiczaną, a następnie z Żydówką Esterą. Według tego przekazu, pierwszy z synów Kazimierza i Estery Niemierza został za panowania króla Władysława II Jagiełły zamordowany przez mieszczan w Koprzywnicy w czasie konfliktu wynikłego przy wybieraniu podwód (koni wierzchowych). Drugi o imieniu Pełka miał umrzeć przedwcześnie naturalną śmiercią. Wiarygodność informacji o matce chłopców budzi dyskusje wśród historyków, jednak wiadomość o okolicznościach śmierci Niemierzy uznawana jest za zaczerpniętą z zaginionego źródła lub opartą na żywej tradycji.

Badacze (m.in. Stosław Łaguna, Janusz Bieniak i Kazimierz Jasiński) mają jednak wątpliwości co do istnienia Pełki, uważając że Długosz mógł po prostu pomylić imię – napisał Pełka zamiast Jan. Przyjmując istnienie Pełki, musimy przyjąć, że zmarł on przed 3 listopada 1370 roku, gdyż nie został wymieniony w testamencie swojego ojca. Niemierza zmarł zaś po 4 marca 1386 roku, gdyż wtedy Jagiełło został koronowany na polskiego króla. Z przekazu Długosza wynika, że pozostawał w służbie monarchy, lecz zajmował podrzędne stanowisko.

Najpóźniejsze z trzech źródeł, przekaz Bartosza Paprockiego z 1583 roku sugeruje jednak, że przynajmniej Niemierza i Pełka należeli do stanu szlacheckiego i pieczętowali się herbem Mięszaniec, opisywanym jako „pół orła białego i dwie róże białe w polu czerwonem”. Klejnot ten miał nadać im Kazimierz III jako swym synom spłodzonym z Żydówką o imieniu Hester. „Wszakoż ci co im herby nadano, nie zostawiwszy potomstwa, poginęli. W tem wieku niemasz, ktoby go używał” – konkluduje Paprocki. Informacje o imionach i pochodzeniu synów Kazimierza autor mógł zaczerpnąć z kroniki Długosza, jednak źródło wiadomości o herbie pozostaje nieznane.

Herb Mięszaniec, który mieli nosić synowie króla Kazimierza (aut. Anisimo, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0).

Nazwa mięszaniec nawiązująca być może do mieszanego pochodzenia synów króla (w połowie królewskiego, w połowie zapewne rycerskiego lub mieszczańskiego) oraz podział herbu na dwie części, w tym jedną z piastowskim orłem, daje informacji Paprockiego pewną dozę prawdopodobieństwa jako opartej na żywej tradycji heraldycznej. Obecność królewskich synów w stanie mieszczańskim po śmierci Kazimierza można tłumaczyć tym, że Ludwik wraz z ważnością legatów podważył również nadany im przez poprzednika herb. Należy jednak podkreślić, że do informacji Paprockiego jako późnych trzeba podchodzić z dużym dystansem. Chyba jednak słusznie stwierdził, że synowie Kazimierza zmarli bezpotomnie.

Matka: Cudka, Esterka, a może... Bogucza?

Tożsamość matki lub co bardziej prawdopodobne matek synów Kazimierza Wielkiego budzi od wielu lat kontrowersje wśród badaczy. Najstarsza wiadomość na temat matki Niemierzy i Pełki pojawia się w kronice Jana Długosza. Historyk pisze bowiem: „(...) wziął sobie za nałożnicę kobietę żydowskiego pochodzenia Esterę, z powodu jej niezwykłej urody. Miał z nią nawet dwu synów: Niemierzę i Pełkę”. W podobny sposób określa ich pochodzenie wspomniany wyżej Paprocki. Długosz wyznacza jednak związek króla z Esterą na okres po rozstaniu Kazimierza z trzecią żoną Krystyną Rokiczaną, czyli po 1356 roku. Tymczasem nieślubne dzieci władcy przychodziły na świat najprawdopodobniej w okresie jego kryzysu małżeńskiego z drugą żoną Adelajdą na przełomie lat 40. i 50. XIV wieku.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

XIX-wieczne wyobrażenie Estery (domena publiczna).

Dyskusyjna jest również sprawa historyczności Estery, która zdaniem części badaczy jest wytworem fantazji Długosza. Miał on bowiem przypisywać jej wpływom przywileje Kazimierza Wielkiego dla Żydów, gdy tymczasem król potwierdził tylko i rozszerzył na całe Królestwo przywileje Żydów wielkopolskich nadane im już w 1264 roku przez księcia Bolesława Pobożnego. Zastanawiający jest też brak przekazów o związku króla z Żydówką w źródłach XIV-wiecznych, a niewątpliwie musiał on budzić kontrowersje. Nie można też odrzucić możliwości, że faktycznie król miał kochankę imieniem Estera, matkę Niemierzy i Pełki, która wcale nie musiała mieć żydowskiego pochodzenia. Starotestamentowe imiona występowały bowiem również wśród polskich chrześcijanek.

Jeśli chodzi o matkę Jana, historycy próbowali doszukiwać się jej imienia w zagadkowym określeniu „Jan Bogucza” z królewskiego testamentu. Nazwa Bogucza, którą Oswald Balzer uznał za nazwę wsi Bogucice w powiecie stopnickim, obecnie jest uznawana za drugie imię syna Kazimierza. Ernest Świeżawski uznał jednak to określenie za imię żeńskie – Bogucza (Bogudza) miała być kochanką królewską i matką Jana. Mniemanie to pozostaje jednak odosobnione. Próbowano też łączyć nieślubne dzieci Kazimierza z występującymi w jego otoczeniu rodami rycerskimi Nowodworskich i Gołeckich. XIX-wieczni badacze Joachim Lelewel i Edward Raczyński zidentyfikowali Niemierzę i Jana Kazimierzowiców z Niemierzą i Janem z Nowego Dworu, dodając też do listy nieślubnych potomków króla ich brata Abrahama i czyniąc tę trójkę synami władcy ze związku z Esterą (co miało sugerować imię Abraham). Tę identyfikację podważył przekonywająco w 1895 roku Oswald Balzer jako opartą jedynie na zbieżności imion.

Sam Balzer w Genealogii Piastów wysunął z kolei własną hipotezę, jakoby Niemierza, Pełka i Jan byli synami Kazimierza i kasztelanki sieciechowskiej Cudki, żony Niemierzy z Gołczy. Oparł ją przede wszystkim na trzech przesłankach: bliskości wsi Chomętów, Pierzchnica i Drugnia z dobrami rodowymi Gołeckich, zbieżności imion Niemierza i Pełka z imionami synów Cudki i Niemierzy oraz dokumencie z 1352 roku, w którym Cudka otrzymała od Kazimierza 107 grzywien na polecenie Ludwika Wittelsbacha (zięcia króla). Dar ten miał być dowodem na utrzymywanie przez Cudkę bliskich stosunków z polskim monarchą.

Teorię Balzera obalił już dwa lata później Stosław Łaguna. Badacz na podstawie nieznanych autorowi Genealogii Piastów dokumentów ustalił, że Cudka otrzymała wspomnianą kwotę w imieniu swojego zmarłego męża za pośrednictwo w doprowadzeniu do skutku małżeństwa Wittelsbacha z córką króla Kazimierza Kunegundą. Zauważył też, że wsie wymienione w testamencie wcale nie leżały tak blisko dóbr rodowych Gołeckich, a imiona Niemierza i Pełka były w XIV wieku obecne w wielu polskich rodzinach rycerskich. Warto też nadmienić, że Niemierza i Cudka nie mieli syna Jana, a ich synowie przyszli na świat najpóźniej na początku lat 40. XIV wieku, gdy tymczasem nieślubni synowie Kazimierza rodzili się co najmniej kilka lat później. Ponadto Pełka Kazimierzowic miał według Długosza umrzeć we wczesnej młodości, a tymczasem Pełka z Gałowa zmarł w wieku dojrzałym (żył co najmniej 30 lat) i pozostawił po sobie dwóch synów. Matka, a raczej matki dzieci Kazimierza III Wielkiego pozostają zatem nieznane.

Czy dzieci było więcej?

Kazimierz Wielki u Esterki (aut. Władysław Łuszczkiewicz, 1870, domena publiczna).

Wśród badaczy panuje powszechna zgoda, że Kazimierz III Wielki miał dwóch nieślubnych synów Niemierzę i Jana oraz najprawdopodobniej trzeciego młodo zmarłego Pełkę. XIX-wieczni historycy (m.in. Lelewel i Raczyński), błędnie interpretując zapis testamentowy monarchy, dopisywali do listy jego nieślubnych synów obdarowanych w testamencie zaufanych dworzan: Paszka Złodzieja, Jaśka Żerawskiego i jakiegoś Jana (innego od Jana Boguczy). Balzer słusznie wykazał jednak, że są oni w ostatniej woli króla wyraźnie oddzieleni od synów władcy. Jeżeli nawet dzieci było więcej, przy obecnym stanie badań nie jest możliwa ich identyfikacja.

Jan Długosz przekazał w swojej kronice również informację na temat córek monarchy, pochodzących rzekomo z jego związku z Żydówką Esterą. „Jest też rzeczą ohydną i godną potępienia, że córki zrodzone z tej Żydówki, Estery, król pozwolił wychować w religii żydowskiej” – grzmiał dziejopis. Chociaż związek Kazimierza z Żydówką jest kwestionowany przez historyków, wydaje się bardzo prawdopodobne, że ewentualne nieślubne córki władcy pozostawały pod opieką swoich matek, a król nie interesował się zbytnio ich losem. Jak już wcześniej stwierdziliśmy, nieślubni synowie Kazimierza III Wielkiego najprawdopodobniej nie pozostawili po sobie potomstwa i wymarli za panowania króla Władysława II Jagiełły.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bibliografia:

• Źródła:
• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 9: 1300–1370, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Jan z Czarnkowa, Kronika Janka z Czarnkowa, Związkowa Drukarnia we Lwowie, Lwów 1907.
• Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego, Wydawnictwo Biblioteki Polskiej, Kraków 1858.
• Opracowania:
• Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
• Bieniak Janusz, Wyrozumski Jerzy, Niemierza z Gołczy h. Mądrostki zwany Mądrostka (ok. 1305–1350) [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp: 31 stycznia 2018 roku] <[http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/niemierza-z-golczy-h-madrostki]>.
• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań-Wrocław 2001.
• Łaguna Stosław, Rodowód Piastów, „Kwartalnik Historyczny”, r. XI, 1897, s. 746-784.
• Śliwiński Józef, Mariaże Kazimierza Wielkiego. Studium z zakresu obyczajowości i etyki dworu królewskiego w Polsce XIV wieku, Wydawnictwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1987.
• Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.