Narodziny ideologii bolszewickiej i jej rozwój do 1917 roku

Bolszewizm – zobacz też: Bolszewicy: dziecko zapomnianej polityki angielskiej

Młody Władimir Iljicz Uljanow (zdjęcie wykonane ok. 1887 roku) (domena publiczna)

O ideologii i partii bolszewickiej nie sposób mówić bez opisania młodości Władimira Iljicza Uljanowa – Lenina. On to bowiem był zarówno twórcą, jak i pierwszym przywódcą partii bolszewickiej. Od 1917 roku rządził Rosją, zaś od roku 1922 Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich – ZSRR. Pełnił tę funkcję aż do śmierci, która nastąpiła w 1924 roku.

Młodość i pierwsze zwroty w stronę radykalizmu

Lenin urodził się w Symbirsku 10 kwietnia (22 według kalendarza gregoriańskiego) 1870 roku. Jego ojciec, Ilja Uljanow, który zmarł w 1886 roku, był inspektorem oświaty w randze radcy stanu. Udało mu się uzyskać status szlachecki. Wyznawał poglądy liberalno–konserwatywne i wierzył, że w Rosji kluczem do postępu jest oświata. Był człowiekiem pracowitym, któremu udało się założyć kilkaset szkół. Matka Lenina, Maria, była córką lekarza żydowskiego pochodzenia. Małżeństwo rodziców Lenina było szczęśliwe oraz wierne religii prawosławnej. W 1887 roku, rok po śmierci ojca, rodzinę Uljanowów spotkała kolejna tragedia – najstarszy brat Władimira, Aleksander (ur. 1866), został skazany na śmierć za udział w spisku na życie cara Aleksandra III. Egzekucja brata nie miała jednak wpływu na stan emocjonalny młodego Lenina – ze wspomnień rodzinnych wynika, że między braćmi nie było silnej więzi, Aleksandra miała bardzo razić szorstkość Władimira.

Do momentu ukończenia gimnazjum (1887 rok) młody Władimir nie wykazywał zainteresowania polityką. Dzięki temu – mimo iż, był bratem człowieka zamieszanego w spisek przeciwko carowi – przyjęto go na wydział prawa na Uniwersytecie w Kazaniu (w przeciwnym wypadku carska policja uniemożliwiłaby mu już wtedy studiowanie).

Aleksander Uljanow (1866-1887) (domena publiczna)

Z powodu działalności swojego brata Lenin cieszył się na uniwersytecie szacunkiem wyznających radykalne, lewicowe poglądy polityczne kolegów. Po pewnym czasie zdecydował się na wstąpienie do jednego z kółek „Wolności Ludu” (ros. Narodnaja Wola). Na czele tego rewolucyjnego ugrupowania stał Łazar Bogoraz. W grudniu 1887 roku grupa Bogorazowa została rozbita. Za udział w niej Lenin został na krótko aresztowany, a następnie wydalony z uczelni. W trakcie śledztwa władze dowiedziały się o powiązaniach rodzinnych Lenina ze straconym niedawno Aleksandrem Uljanowem. Z tych dwóch powodów Lenin przez następne 3 lata nie mógł ponownie podjąć studiów – petycje jego oraz matki o ponowne przyjęcie na uczelnię były za każdym razem odrzucane. Przez cały ten czas był na utrzymaniu matki, pobierającej rentę wdowią po zmarłym mężu.

Car Aleksander II Romanow (1818-1881) zginął w zamachu bombowym dokonanym przez działacza organizacji Narodnaja Wola, Polaka – Ignacego Hryniewieckiego (domena publiczna)

W tym okresie rodzina Uljanowów spotkała się z ostracyzmem, ze strony wyższych sfer Symbirska – unikano z nimi kontaktów, aby nie zwracać na siebie uwagi policji. Ostatecznie jesienią 1888 roku Lenin i jego matka przenieśli się do Kazania. Te doświadczenia wywarły wpływ na mentalność młodego Władimira – stał się radykałem, przepełnionym nienawiścią do carskiego reżimu, który uniemożliwił mu dokończenie studiów oraz wykluczył jego rodzinę z życia społecznego.

Inspiracje

Radykalizm pozostał już na stałe jedną z charakterystycznych cech osobowości Lenina. W tym okresie poświęcał dużo czasu na lekturę. Szczególne wrażenie zrobiła na nim powieść Nikołaja Czernyszewskiego (1828-1889) „Co robić?” z 1862 roku. Główny bohater tej powieści, Rachmietow, był człowiekiem, który wyrzeka się wszystkich życiowych przyjemności i staje się surowym ascetą, poddaje samego siebie bezwzględnej dyscyplinie i bezinteresownie poświęca się „sprawie ludu”. W późniejszym okresie tryb życia Lenina był bardzo podobny do życia głównego bohatera powieści Czernyszewskiego. Duży wpływ miało na niego także dzieło Siergieja Nieczajewa (1847-1882) – „Katechizm rewolucjonisty” z 1869 roku, które propagowało tezy, że rewolucjonista musi być człowiekiem całkowicie podporządkowanym rewolucji, pozbawiającym samego siebie życia prywatnego, gotowym „zniszczyć każdego, który stoi mu na drodze”. Szczególnie złowieszczo brzmiał 15 punkt „Katechizmu”, który zakładał że:

Całe to podłe społeczeństwo powinno być podzielone na kilka kategorii. Kategoria pierwsza – bezapelacyjnie skazanych na śmierć. Niech zestawią towarzysze listę takich skazanych w kolejności ich względnej szkodliwości dla sprawy rewolucyjnej, tak aby numery wcześniejsze likwidowane były przed numerami dalszymi.

Oprócz tego należy wspomnieć także o Piotrze Tkaczowie (1844-1886), którego pisma zaszczepiły w Leninie przekonanie, że konieczne jest stworzenie elitarnej, konspiracyjnej, zdyscyplinowanej i scentralizowanej partii, której zadaniem będzie dokonanie rewolucji, ustanowienie dyktatury i rozpoczęcie budowy socjalizmu. Pewien wpływ wywarła na niego także tradycja rewolucji francuskiej (1789-1799) – gruntownie zapoznał się z funkcjonowaniem stronnictwa jakobinów, jak i z zasadami terroru rewolucyjnego (1793-1794). W tym okresie życia (1887-1890) Lenin był zwolennikiem „Wolności Ludu” i utrzymywał bliskie kontakty z członkami tej organizacji. W 1890 roku władze carskie wreszcie pozwoliły mu dokończyć przerwane studia prawnicze w trybie eksternistycznym, co też uczynił w listopadzie 1891 roku. Powoli zaczął skłaniać się ku marksizmowi – w 1889 roku przeczytał „Kapitał” Karola Marksa (1818-1883), zaś w latach 1892-1893 pisma Gieorgija Plechanowa (1856-1918), ówczesnego czołowego teoretyka marksizmu rosyjskiego.

Jesienią 1893 roku Lenin przeprowadził się do Petersburga i nawiązał kontakty z tamtejszymi zwolennikami marksizmu. Latem 1895 roku wyjechał za granicę i zetknął się tam z Plechanowem. Na przełomie 1895 i 1896 roku, po powrocie do Rosji, został aresztowany za podżeganie do strajków i skazany na trzy lata zesłania na Syberię (1897-1900). W tym okresie zawarł małżeństwo z Nadieżdą Krupską (1869-1939), również działaczką rewolucyjną.

Nadieżda Krupska z Leninem, jego kotem oraz amerykańskim dziennikarzem, rok 1920 (domena publiczna)

Narodziny bolszewizmu

Gieorgij Plechanow, pseudonim Wołgin (1856 – 1918) (domena publiczna)

Po powrocie z zesłania zaangażował się w działalność utworzonej w 1898 roku Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR). W 1902 roku wydał broszurę pod tytułem „Co robić?”, na wzór powieści Czernyszewskiego, w której apelował o utworzenie zdyscyplinowanej i scentralizowanej partii, złożonej z ludzi zajmujących się tylko i wyłącznie działalnością rewolucyjną, tzw. „zawodowych rewolucjonistów”, poświęconych idei obalenia caratu. Odrzucał koncepcję demokracji wewnątrzpartyjnej i lansował tzw. centralizm demokratyczny, który zakładał, iż wszelkie decyzje dotyczące partii miały zapadać w gremiach wybieralnych przez wszystkich członków, jednakże między zebraniami owych gremiów, zwierzchnicy partyjni mieli posiadać nieograniczoną władzę nad działalnością partii. W tym okresie Władimir Uljanow przyjął pseudonim „Lenin”, który zapożyczył od nazwy syberyjskiej rzeki Leny. Pierwszy raz nazwał się tak w korespondencji z Plechanowem, który sam podpisywał się jako „Wołgin”. Ich pseudonimy miały nawiązywać do przeciwnych nurtów rzek, które podkreślały różnicę poglądów między nimi.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Bolszewicki plakat propagandowy przedstawiający Lwa Trockiego jako świętego Jerzego zabijającego smoka z kapeluszem na głowie oraz napisem „kontrrewolucja” napisanym na jego ciele (1918). Ten motyw nawiązuje do popularnego motywu w religii prawosławnej (domena publiczna)

Na II zjeździe SDPRR, w lipcu 1903 roku w Brukseli, doszło do rozłamu w partii. Powodem był postulat Lenina o ograniczeniu członkostwa tylko dla ludzi, którzy działają w jednej z partyjnych organizacji, czemu sprzeciwił się Julij Martow, postulujący przyjmowanie do partii każdego, kto uznaje jej program i jest gotów podporządkować się jej przywództwu. Ponieważ w czasie jednego z głosowań frakcja Lenina uzyskała większość, zaczął on nazywać ją „bolszewicką” (ros. bolszinstwo – większość), natomiast swoich przeciwników, pod przewodnictwem Martowa nazwał „mienszewikami” (ros. menszinstwo – mniejszość). Z mienszewikami sympatyzował – do pewnego stopnia – w tym okresie Lew Trocki, który z ruchem bolszewickim związał się ostatecznie dopiero po „Rewolucji Lutowej” w 1917 roku.

W następnych latach drogi obu frakcji coraz bardziej się oddalały, aż w końcu w 1912 roku całkowicie się rozeszły. Ostatecznie bolszewicy przyjęli pogląd o konieczności dokonania w Rosji rewolucji, w celu ustanowienia tam socjalizmu. Mienszewicy zaś – w zgodzie z zasadami wyłożonymi przez Marksa – argumentowali, że Rosja nie jest w obecnym czasie gotowa na ustrój socjalistyczny, z powodu bardzo małej liczebności rosyjskiej klasy robotniczej, niezbędnej do utworzenia tego typu ustroju. Postulowali, że Rosja przez jakiś czas musi funkcjonować w systemie kapitalistycznym. Dopiero, gdy powstanie w niej liczna klasa robotnicza, wtedy także ustrój Rosji będzie mógł stać się socjalistyczny – na drodze ewolucyjnych zmian w kapitalizmie. W walce politycznej z mienszewikami Lenin nie cofał się przed żadnymi środkami – używał wobec nich oszczerstw, pomówień, intryg i wulgarnie napastliwego stylu polemiki.

Iosif Dżugaszwili, pseudonim Stalin, zdjęcie wykonane około 1902 roku (domena publiczna)

Bolszewicy i mienszewicy nie wywarli większego wpływu na przebieg rosyjskiej rewolucji z 1905 roku. Dopiero w momencie utworzenia Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych (grudzień 1905 roku) mienszewicy uzyskali pewien wpływ na tą rewolucję. Bolszewicy zaczęli w tym czasie uciekać się do metod o charakterze terrorystycznym, z których wystarczy wspomnieć napad na transport pieniężny w Tbilisi (stolicy Gruzji) z 1907 roku. Ta akcja miała na celu zdobycie funduszy na działalność partyjną. Kierował nią młody (28-letni wówczas) działacz bolszewicki – Józef Dżugaszwili ps. Stalin.

Warto zwrócić także uwagę na skład społeczny bolszewików i mienszewików do 1917 roku. Ci pierwsi przyciągali przeważnie chłopów (38% wobec 26% wśród mienszewików) oraz etnicznych Rosjan (78% wobec 34% wśród mienszewików), Żydzi stanowili wśród bolszewików zaledwie 10% członków (wśród mienszewików było ich 20%).

Ku rewolucji

W okresie 1905-1917 Lenin ostatecznie opracował rewolucyjny program. Wbrew dotychczasowemu poglądowi socjaldemokratów, wywodzącemu się od Marksa i Engelsa, który głosił, że chłopi (z wyjątkiem bezrolnego proletariatu wiejskiego) to „warstwa reakcyjna” – w przeciwieństwie do „postępowych” robotników. Lenin doszedł do wniosku, że chłopi są naturalnym, choć tymczasowym sojusznikiem robotników przemysłowych w dziele dokonania rewolucji. W tym celu należy im obiecać przekazanie w ich własność ziemi należącej do szlachty rosyjskiej (tzw. ziemi obszarniczej), a następnie po dokonaniu rewolucji, kiedy poparcie chłopów nie będzie już potrzebne, odebrać im całą ziemię – zarówno zdobytą przez nich na szlachcie, jak i posiadaną przez nich wcześniej – na rzecz państwa i przekazać im ją pod uprawę, wyłącznie jako jej użytkownikom. Co też później się stało. W sposób równie instrumentalny podszedł do kwestii narodowościowych. Opowiedział się za głoszeniem hasła „prawa do samostanowienia narodów” dla ludności nierosyjskiej państwa carskiego w początkowej fazie rewolucji w celu uzyskania ich poparcia w walce z ustrojem. Jednak po dokonanej rewolucji „proletariackie prawo do samostanowienia miało być ważniejsze od zasady samostanowienia narodów”, co oznaczało, że te narody mają ponownie zostać zintegrowane z państwem rosyjskim przemocą. Czego przykładem było stłumienie przez wojska bolszewickie ukraińskich dążeń do niepodległości (1918-1920) oraz marsz bolszewików na Warszawę w 1920 roku. W latach 1907-1917 bolszewicy posiadali także swoją frakcję w parlamencie rosyjskim, Dumie Państwowej, na której czele stał w latach 1912-1914 Polak, Roman Malinowski. Okazał się on współpracownikiem carskiej policji politycznej, Ochrany, za co został rozstrzelany przez władze polityczne w 1918 roku. W roku 1912 bolszewicy, założyli gazetę o nazwie „Prawda” – w okresie ZSRR był to czołowy dziennik państwowy.

Fotografia Lenina wykonana podczas jego pobytu w Szwajcarii, rok 1916 (domena publiczna)

Po wybuchu I wojny światowej Lenin zdecydował się osiąść w Szwajcarii. Opracował tam „Zadania rewolucyjnej socjaldemokracji w wojnie europejskiej”, w których zakładał, iż dla dobra rewolucji klęska Rosji w trwającej wojnie jest „najmniejszym złem”. Zaczął także głosić hasło, że dla dobra rewolucji socjalistycznej, socjaliści powinni dążyć nie do zakończenia wojny, lecz do przekształcenia jej w wojny domowe w swoich krajach, w celu dokonania rewolucji. Po obaleniu caratu, w wyniku „rewolucji lutowej” w 1917 roku, na początku kwietnia tego roku Lenin powrócił do Rosji. Dalszy rozwój doktryny bolszewickiej przypada już na okres rewolucji, dokonanej przez Lenina w Rosji, w latach 1917–1920. W tym czasie Lenin napisał jeszcze dwa ważne dzieła: „Imperializm jako najwyższe stadium ginącego kapitalizmu” (1917) oraz „Państwo i rewolucja” (1919). W pierwszym z nich zakładał, że rywalizacja między państwami kapitalistycznymi będzie trwać, dopóki owe kraje nie zostaną obalone przez rewolucję socjalistyczną. W drugim zaś, iż po rewolucji socjalistycznej państwo jako organizacja będzie stopniowo obumierać, w miarę, jak ludzie będą przyzwyczajać się do pokojowego współżycia między sobą dobrowolnie i bez żadnych nakazów.

Podsumowując proces tworzenia się ideologii bolszewickiej do roku 1917 nie da się ukryć, że proces jej powstawania był niesłychanie skomplikowany. Niewątpliwie Lenin stał się „heretykiem” wobec marksizmu, ponieważ zdecydował się wbrew niemu propagować rewolucję socjalistyczną i ostatecznie jej dokonać w zacofanym, chłopskim kraju, w którym robotnicy stanowili w tym okresie zaledwie kilka procent ludności, podczas gdy Marks i Engels zakładali, iż rewolucja taka ma się dokonać w państwach wysoko uprzemysłowionych, posiadających liczną klasę robotniczą. Na Lenina silny wpływ wywierali nie tylko Marks i Engels, ale także Nikołaj Czernyszewski, Siergiej Nieczajew, Piotr Takaczow i tradycja rosyjskiej „Narodnej Woli”. Z drugiej jednak strony, nie można przyjąć, że marksizm nie miał tak naprawdę nic wspólnego z leninizmem – Marks i Engels również wzywali do obalenia istniejącego ustroju społecznego za pomocą przemocy, co znalazło wyraz już w ich „Manifeście Komunistycznym” z 1848 roku:

Komuniści uważają za niegodne ukrywanie swych poglądów i zamiarów. Oświadczają oni otwarcie, że cele ich mogą być osiągnięte jedynie przez obalenie przemocą całego dotychczasowego ustroju społecznego. Niechaj drżą panujące klasy przed rewolucją komunistyczną.

Anty-bolszewicki plakat propagandowy Białych z przedstawieniem Lenina w czerwonej szacie, który składa ofiarę z Rosji pomnikowi Marksa (domena publiczna)

Także w 1848 roku, w swoim piśmie „Zwycięstwo kontrrewolucji w Wiedniu”, Marks stwierdził: „Jest tylko jedna droga, aby skrócić przedśmiertne męki starego społeczeństwa i skurcze porodowe nowego. Tą drogą jest rewolucyjny terror”. Marks postulował także za zniesieniem prywatnej własności środków produkcji, co ostatecznie zrobili w Związku Radzieckim Lenin i Stalin – pierwszy przyczyniając się do nacjonalizacji przemysłu, drugi na przełomie lat 20 i 30 XX wieku dokonując kolektywizacji rolnictwa. Z drugiej strony trzeba pamiętać o tym, że ruch marksistowski podzielił się ostatecznie po I wojnie na partie komunistyczne i socjaldemokratyczne. Te drugie przez cały XX wiek szanowały reguły demokracji parlamentarnej i nie uciekały się do przemocy w celu realizacji swojego programu politycznego.

Bibliografia

• Kołakowski Leszek, Główne nurty marksizmu, t. 1-3, Warszawa 2009.
• Figes Orlando, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924, Wrocław 2009.
• Pipes Richard, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994.
• Wołkogonow Dmitrij, Lenin, Warszawa, 2006.

Redakcja: Natalia Stawarz

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”