NEP, czyli Nowa Ekonomiczna Polityka: minimalna liberalizacja systemu sowieckiego

Okres NEP w państwie sowieckim, a więc lata 1921-1928, uważa się za okres względnej liberalizacji systemu w porównaniu z poprzedzającym go okresem „komunizmu wojennego” (lata 1918-1921), a także kolektywizacją i terrorem stalinowskim z lat 30. XX wieku. Jest to przekonanie tylko częściowo prawdziwe.

NEP Nowa Ekonomiczna Polityka początkiem liberalizacji systemu

W okresie NEP reżim sowiecki zgodził się na liberalizację systemu, ale tylko i wyłącznie w sferze ekonomicznej. Politycznie nie tylko nie doszło do przywrócenia, choćby tylko częściowych, swobód politycznych, ale kontynuowano też terror wymierzony w domniemanych i faktycznych przeciwników. W latach 1921-1923 bolszewicy zniszczyli ostatecznie konkurencyjne wobec nich partie lewicowe (mienszewików i eserowców), dokończyli budowę państwa policyjnego i usankcjonowali prawnie walkę z „elementami antysocjalistycznymi”. Rozpoczęto też eksterminację Cerkwi prawosławnej. List Lenina ze słowami „im większą ilość kontrrewolucyjnej burżuazji i kontrrewolucyjnego kleru uda nam się rozstrzelać tym lepiej” pochodzi z roku 1922, a więc właśnie z okresu NEP...

Nikołaj Bucharin, jeden z przywódców bolszewickich i ideolog NEP-u (domena publiczna).

Najlepiej bolszewickie podejście do NEP wyraził Lew Trocki w 1922 roku: „Jako partia rządząca możemy wpuścić spekulanta do gospodarki, ale nie wpuścimy go do polityki”. Nikołaj Bucharin, po śmierci Lenina oskarżony przez Stalina o tzw. odchylenia prawicowe i ostatecznie stracony w 1938 roku, powiedział z kolei: „Robimy ustępstwa ekonomiczne, aby uniknąć ustępstw politycznych”. Poza tym wszystkim trzeba stwierdzić, że od samego początku NEP miał być polityką tylko i wyłącznie tymczasową, co dobitnie stwierdził Grigorij Zinowiew, szef bolszewickiej III Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) w okresie 1919-1926. W grudniu 1921 roku na spotkaniu z członkami partii bolszewickiej stwierdził on: „Proszę was towarzysze, abyście jasno rozumieli, że Nowa Ekonomiczna Polityka jest tylko chwilowym ustępstwem, taktycznym odwrotem, oczyszczeniem przedpola do nowego i decydującego ataku świata pracy na pozycje międzynarodowego kapitalizmu”.

Lenin lubił porównywać NEP do traktatu brzeskiego, zawartego z Niemcami w 1918 roku, na mocy którego oddał im wszystkie ziemie zachodniej Rosji, zdobyte przez to państwo od XVII wieku. Wbrew temu, że pokój uważano za kapitulację bolszewików przed Niemcami, z jego strony był to tylko i wyłącznie „tymczasowy krok w tył”, który w żadnym wypadku nie miał trwać zawsze... Na jak długi okres Lenin planował więc utrzymywanie NEP? Trudno na to pytanie jednoznacznie odpowiedzieć, gdyż jego wypowiedzi na ten temat są sprzecznie. Z jednej strony bowiem w maju 1922 roku oświadczył, że owa polityka jest „na poważnie i na czas dłuższy”, z drugiej jednak w marcu tego samego roku na XI Zjeździe Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) stwierdził: „Cofaliśmy się przez rok. Obecnie powinniśmy powiedzieć: dość! To, co mieliśmy na celu, dokonując odwrotu, zostało osiągnięte”.

Trudno powiedzieć jak potoczyłyby się dalsze losy NEP, gdyby nie śmiertelna choroba Lenina. 9 marca 1923 roku doznał on rozległego udaru mózgu, w wyniku którego ostatecznie utracił zdolność mowy, co na dziesięć ostatnich miesięcy życia wyłączyło go z życia politycznego – zmarł 24 stycznia 1924 roku.

Potrzeba oddechu

Przez pierwsze lata swoich rządów (1918-1921) bolszewicy prowadzili politykę gospodarczą, którą później nazwali „komunizmem wojennym”. W uproszczeniu można stwierdzić, że składały się na niego następujące elementy: nacjonalizacja środków produkcji, upaństwowienie handlu, dążenie do eliminacji pieniądza i zastąpienie go kontrolowaną przez państwo prostą wymianą towarową, nałożenie na wieś obowiązku dostarczania miastom kontyngentów żywnościowych czy wprowadzenie przymusu pracy dla mężczyzn. Komunizm wojenny doprowadził gospodarkę rosyjską do katastrofy. Dochód narodowy brutto w Rosji w 1920 roku wynosił między 33 a 40 proc. stanu z 1913 roku, produkcja wielkoprzemysłowa spadła o 82 proc, wydajność pracy o 74 proc., a produkcja zbóż o 40 proc.

Michał Tuchaczewski, bolszewicki generał, głównodowodzący tłumieniem powstania tambowskiego i buntu kronsztadzkiego (domena publiczna).

Poziom życia robotników obniżył się o jedną trzecią, z kolei polityka wobec wsi doprowadziła do katastrofalnej klęski głodu – przed nadejściem wiosny 1921 roku głodowała już jedna czwarta chłopów bolszewickiej Rosji. Liczba ofiar jest trudna do ustalenia, Sowieckie Centralne Biuro Statystyczne szacowało ubytek ludności w latach 1920-1922 na 5,1 miliona, jednak jest to liczba zaniżona, gdyż w samej tylko guberni samarskiej umarło z głodu prawie 2 miliony ludzi. Z tej przyczyny w całym kraju zaczęły wybuchać bunty – największy, na którego czele stanął Aleksandr Antonow, miał miejsce w guberni tambowskiej w sierpniu 1920 roku. W celu jego stłumienia władze wysłały w maju 1921 roku 100 tysięcy żołnierzy pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. We współpracy z Władymirem Antonowem-Owsiejenką i przy pomocy terroru (masowe rozstrzeliwanie ludności, przesiedlanie całych wsi do okolicznych guberni) po roku walk Tuchaczewskiemu udało się stłumić powstanie, którego przywódca został zabity 24 czerwca 1922 roku. Warto wspomnieć przy tym, że Tuchaczewski dostał zgodę od władz sowieckich na użycie przeciwko buntownikom gazu trującego...

W lutym 1921 roku doszło także w Moskwie i Piotrogrodzie do demonstracji i strajków przeciwko władzom. Bolszewicy stłumili je poprzez nie dopuszczanie strajkujących robotników do fabryk i pozbawianie ich racji żywnościowych. W tym okresie doszło także do buntu załogi bazy morskiej w Kronsztadzie. Do tej pory tamtejsi marynarze stanowili jedną z głównych podpór bolszewików, a Trocki nazwał ich „dumą i chlubą rewolucji”. Kiedy dotarły do nich pogłoski, że wojsko strzela do strajkujących robotników Piotrogrodu, zdecydowali się oni na wysłanie do miasta swojej delegacji, która po powrocie zameldowała im, że robotnicy traktowani są tak samo, jak kiedyś w carskich więzieniach... Spowodowało to bunt marynarzy, którzy 2 marca 1921 roku utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, na czele którego stanął Stiepan Pietriczenko.

Oddziały Armii Czerwonej atakujące Kronsztad (domena publiczna).

Marynarze nie mieli złudzeń, że będą w stanie długo opierać się siłom Armii Czerwonej, liczyli jednak na to, że zdołają przeciągnąć na swoją stronę naród i wojsko i w ten sposób władza bolszewicka zostanie obalona. Bardzo szybko się zawiedli, gdyż rząd sowiecki podjął kroki, które uniemożliwiły szerzenie się buntu. Już 7 marca 1921 roku Lew Trocki wydał rozkaz do natarcia na Kronsztad (wojskami sowieckimi dowodził ponownie Tuchaczewski). Rankiem 18 marca Armia Czerwona opanowała miasto. Kilkuset jeńców zamordowano na miejscu, część razem z przywódcami buntu uciekła do Finlandii, resztę osadzono w najcięższym obozie koncentracyjnym na Morzu Białym, skąd mało kto wracał żywy.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Elementy kapitalizmu

Wszystkie opisane powyżej bunty przeciwko władzy bolszewickiej zmusiły ją do liberalizacji systemu ekonomicznego. W okresie walki z powstańcami z Kronsztadu, 15 marca 1921 roku Biuro Polityczne partii bolszewickiej zniosło obowiązkowe kontyngenty żywności, do których dostarczania zobowiązani byli chłopi (tzw. prodrazwiorstkę). Zamiast niej wprowadzono podatek w naturze (prodnałog), który sprowadzał się do obowiązku dostarczania przez chłopów ściśle określonych ilości zboża – w odróżnieniu od „prozdrazwiostki” państwo od tej pory nie konfiskowało chłopu nadwyżek zboża. Oprócz tego w tym samym roku nałożono na chłopów „prodnałog” także jeśli chodzi o inne artykuły żywnościowe. Chłop mógł swobodnie sprzedawać na wolnym rynku, nie musząc robić tego jak do tej pory nielegalnie.

W innych dziedzinach gospodarki zdecydowano się na zwrot poprzednim właścicielom przedsiębiorstw zatrudniających do 20 pracowników (wielkie przedsiębiorstwa pozostały w rękach państwa), zniesiono też przymus pracy, cofnięto zakaz strajków i do pewnego stopnia przywrócono autonomię związków zawodowych. Sprywatyzowano handel detaliczny, zezwolono na prywatny handel nieruchomościami, produkcję lekarstw, narzędzi rolniczych oraz działalność wydawniczą. Władze wyrzekły się ideału gospodarki pozbawionej pieniądza, zaprowadzając ład w budżecie państwa poprzez przyjęcie surowych zasad fiskalnych. W 1924 roku wprowadziły prawo zakazujące pokrywania deficytu za pomocą drukowania banknotów. Z uwagi na rachunek ekonomiczny zrezygnowano z szeroko zakrojonego systemu darmowych dóbr i usług, od tej pory robotnicy musieli wszystko co potrzebowali kupować na wolnym rynku. Usługi pocztowe i środki komunikacji stały się na powrót płatne.

Sowiecki banknot z okresu NEP-u, tzw. czerwoniec (domena publiczna).

Dzięki tym wszystkim środkom Rosja bolszewicka wyszła z gospodarczej zapaści, spowodowanej przez „komunizm wojenny”. Skorzystało na nich przede wszystkim rolnictwo. W 1922 roku nie brakowało już w kraju produktów rolnych, zaszła nawet konieczność eksportu nadwyżek. Zachęceni nowymi przepisami chłopi rozwinęli produkcję żywności – w 1925 roku obszar zasiewów był taki sam jak w 1913 roku. Także i przemysł w znacznym stopniu stanął na nogi i na powrót zaczął zaopatrywać ludność w potrzebne jej dobra konsumpcyjne.

Mimo tych wszystkich plusów ów „kapitalizm nepowski” był wadliwy. Przede wszystkim obawiano się inwestować w Rosji, ponieważ bolszewicy po przejęciu władzy odmówili spłat prywatnym firmom rosyjskich długów z okresu rządów carskich, a na dodatek znacjonalizowały majątek zagraniczny. Brak kapitału z zagranicy był zatem bardzo mocno w gospodarce sowieckiej odczuwalny. Także i rodzimi przedsiębiorcy, którzy pojawili się w tym okresie na nowo, mieli bardzo trudne warunki do robienia interesów, a na dodatek stale obawiali się powrotu do radykalnych metod walki z rynkiem okresu „komunizmu wojennego”. Jak miały to pokazać czasy stalinowskie, nie były to obawy bezpodstawne. Z tej przyczyny przedsiębiorcy ci, zwani „nepmanami”, z reguły nie decydowali się na inwestycje długoterminowe. Zamiast tego czym prędzej wydawali zarobione pieniądze, głównie na życie w luksusie, co wywoływało do nich niechęć nie tylko władz, ale także społeczeństwa.

Kontynuacja terroru

Nie chcąc dopuścić do tego, by liberalizacja ekonomiczna przerodziła się także w polityczną, reżim leninowski kontynuował politykę terroru i represji, którą prowadził w czasie wojny domowej. Warto wspomnieć, że już uchwalona w lipcu 1918 roku pierwsza konstytucja bolszewickiej Rosji wprowadzała kategorię tzw. liszeńców, czyli osób pozbawionych praw. Zaliczono do niej wszystkie osoby „wykorzystujące pracę najemną w celach zysku”, a także handlarzy, dawnych carskich urzędników oraz osoby duchowne. Liszeńcy byli obciążeni specjalnymi, wyjątkowo wysokimi podatkami. Konstytucja ta wprowadzała także dyskryminację chłopów, wprowadzając zasadę, że przy wyborach do organów władzy sowieckiej (rad), jeden głos robotniczy jest równy pięciu głosom chłopskim. Owe rady i tak nie miały jednak żadnego znaczenia, bowiem były ściśle podporządkowane partii bolszewickiej, a właściwie jej kierownictwu z Leninem na czele.

Lenin w 1921 roku (domena publiczna).

Warto też zwrócić uwagę na represjonowaniu przez Lenina innych rosyjskich partii lewicowych (mienszewików i eserowców). W okresie wojny domowej partie te były przez bolszewików tolerowane, gdyż pomagały one walczyć z armiami „białych generałów”, uważając ich władzę – z racji pokrewieństwa ideologicznego – za znacznie lepsze wyjście dla Rosji niż rządy prawicowych oficerów. Jednak po pokonaniu „białych” bolszewicy przystąpili do rozprawy z konkurencją polityczną na lewicy. W latach 1920-1921 tysiące mienszewików i eserowców znalazło się w bolszewickich więzieniach.

Z uwagi na powszechną popularność eserowców wśród chłopstwa, to właśnie ich przywódcom Lenin zdecydował się wytoczyć proces pokazowy. Po sfabrykowaniu dowodów przez sowiecką bezpiekę, 6 czerwca 1922 roku rozpoczął się proces, który od samego początku był czystą farsą. Oskarżonym zarzucono zdradę, terroryzm, prowadzenie zbrojnej walki z państwem sowieckim oraz organizację powstania tambowskiego. Wszyscy sędziowie należeli do partii bolszewickiej, a wielu świadkom obrony nie pozwolono zeznawać. 7 sierpnia tego samego roku ogłoszono wyrok śmierci dla czternastu oskarżonych, z czego trzech, którzy zdecydowali się na współpracę z władzami zostało uniewinnionych. Za radą Trockiego Lenin ogłosił zawieszenie wykonania wyroków śmierci na przywódcach eserowskich – miały one być wykonane w przypadku, jeśli partia będzie organizowała zamachy przeciwko władzy bolszewickiej. Lenin postanowił więc potraktować te osoby jako swego rodzaju „zakładników”. W styczniu 1924 roku, w momencie agonii Lenina, wyroki zostały zamienione na kary do pięciu lat więzienia. W późniejszym okresie Stalin wymordował większość dawnych członków partii eserowskiej i mienszewickiej.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Stworzona 20 grudnia 1917 roku bolszewicka bezpieka – Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, od skrótu nazwy w języku rosyjskim zwana „Czeka” – do 1922 roku zabiła wiele tysięcy osób. Szacunki w tej sprawie różnią się, ale najbardziej prawdopodobne mówią o 140-250 tysiącach ludzi. Z tego powodu była ona powszechnie znienawidzona, a jej opinię pogarszała jeszcze wielka podatność czekistów na korupcję. 6 lutego 1922 roku służba została przekształcona w Państwowy Zarząd Polityczny, od skrótu nazwy w języku rosyjskim zwany GPU. Była to tylko zmiana nazwy i nic więcej – na czele GPU tak jak poprzednio Czeki stanął Feliks Dzierżyński, którego zastępcą pozostał Jakow Peters. Także wszyscy pozostali funkcjonariusze zachowali swoje stanowiska – jak trafnie zostało to ujęte, „żaden czekista nie ruszył się z Łubianki” (moskiewskiej siedziby sowieckiej bezpieki od momentu jej powstania w 1917 roku).

Siedziba CzeKa i kolejnych mutacji radzieckiej bezpieki na Łubiance w Moskwie w 1991 roku (fot. Vladimir Fedorenko, RIA Novosti archive, image #142949, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Już 10 sierpnia 1922 roku dekret władz sowieckich upoważnił GPU do skazywania w trybie administracyjnym ludzi oskarżonych o „działalność kontrrewolucyjną” na deportację za granicę lub zesłanie do wyznaczonego miejsca w Rosji na 3 lata. 16 października tego samego roku GPU otrzymało prawo wymierzania kar bez sądu, a także rozstrzeliwania osób winnych zbrojnego rozboju lub bandytyzmu. W listopadzie upoważniono GPU do „zwalczania bandytyzmu” bez oglądania się na procedury prawne, z „rozstrzelaniem włącznie”. W styczniu 1923 roku prerogatywy GPU po raz kolejny rozszerzono. Miał on od tej pory prawo do zsyłania „osób, których obecność w danym miejscu (…) wydaje się, wnioskując z ich działalności, ich przeszłości, ich związków ze sferami kryminalnymi, niebezpieczna z punktu widzenia zachowania porządku rewolucyjnego”.

Sowiecki system obozów pracy przymusowej dla więźniów politycznych i kryminalnych, tzw. GUŁag, kojarzy się z czasami stalinowskimi, jednak narodził się on już w czasach rządów Lenina. W 1920 roku istniały 84 takie obozy, a w październiku 1923 było ich już 315. Trafili do nich, obok przestępców pospolitych, powstańcy chłopscy z guberni tambowskiej, marynarze kronsztadzcy oraz oficerowie pokonanych armii „białych”. W tym okresie wprowadzono także prawodawstwo w celu zwalczania „wrogów władzy ludowej”. Lenin w liście do ludowego komisarza sprawiedliwości Dmitrija Kurskiego napisał wprost jakie jego zadaniem jest zadanie sądownictwa sowieckiego: „Sąd nie powinien się uchylać od stosowania terroru; powinien natomiast uzasadnić i zalegalizować go pryncypialnie”.

Dmitrij Kurski (domena publiczna).

Dla realizacji tego celu, na podstawie dokładnych wskazówek Lenina, w sowieckim kodeksie karnym pojawiły się osławione artykuły 57 i 58, które weszły w życie w 1927 roku, na podstawie których sądy mogły zupełnie dowolnie skazywać ludzi oskarżonych o domniemaną działalność kontrrewolucyjną. Zostaną one później wykorzystane przez Stalina do masowych represji na ludności ZSRR... Warto zacytować brzmienie jednego z nich, art. 58:

Za kontrrewolucyjne uważa się wszelkie działania zmierzające do obalenia, podważenia lub osłabienia [władzy] [...] albo do podważenia i osłabienia [...] podstawowych ekonomicznych, politycznych, narodowych [zdobyczy państwa sowieckiego] [...] Propaganda lub agitacja, zawierające wezwania do obalenia, podważenia lub osłabienia władzy sowieckiej [...] oraz rozpowszechnianie, przygotowywanie lub przechowywanie literatury o takiej treści pociąga za sobą pozbawienia wolności ze ścisłą izolacją na okres nie mniej niż sześciu miesięcy […].

Na koniec trzeba także wspomnieć o sporach frakcyjnych wewnątrz partii bolszewickiej. Latem 1920 roku pojawiła się w niej tzw. Opozycja Robotnicza, na czele której stanęli Aleksandra Kołłontaj i jej ówczesny konkubent Aleksandr Szlapnikow. Fakcja ta postulowała zwiększenie liczby robotników w szeregach partii oraz zwiększenie roli związków zawodowych w funkcjonowaniu gospodarki. Był to klasyczny „spór w rodzinie”, członkowie „Opozycji Robotniczej” nie widzieli bowiem niczego złego w dyktatorskiej roli partii bolszewickiej w państwie, kierowaniu przez nią związkami zawodowymi oraz zakazie działalności partii bolszewickiej poza komunistyczną. Lenin jednak postanowił zdusić nawet tak umiarkowany sprzeciw wobec swojej polityki w szeregach swojej partii i na X Zjeździe (8–16 marca 1921 roku) zmusił frakcję do samorozwiązania.

Aleksandra Kołłontaj (domena publiczna).

Aby zapobiec na przyszłość pojawieniu się innych opozycyjnych grup w bolszewickich szeregach, na tym samym Zjeździe doprowadził do przyjęcia rezolucji „O jedności partii”, która zakazywała tworzenia w niej jakichkolwiek grup frakcyjnych. Za naruszenie dyscypliny i tworzenie frakcji politycznych w partii jej Komitet Centralny mógł odtąd wykluczać z niej konkretne osoby, którym te czyny zarzucono. Uchwała ta pozbawiała członków partii możliwości sprzeciwiania się jej władzom, ponieważ jednostkowy sprzeciw od tej pory mógł być bez trudu przez nie zbagatelizowany jako nieistotny, a organizowanie grupowego sprzeciwu było nielegalne właśnie jako tworzenie zakazanych frakcji. Najlepiej ujął to Lew Trocki: „Postanowienie to przeniosło ustrój polityczny panujący w państwie do wewnętrznych szeregów partii rządzącej”. Od tej pory także i partia zaczęła być zarządzana po dyktatorsku przez jej władze, tak samo jak państwo od 1917 roku. Sytuacja ta ogromnie ułatwiła Stalinowi przejęcie władzy oraz jej sprawowanie, gdyż mógł po przejęciu kierownictwa oskarżyć każdego, kto się z nim nie zgadzał, o zakazaną z inicjatywy Lenina „działalność frakcyjną w partii”.

Okres NEP w bolszewickiej Rosji w latach 20. XX wieku jest przykładem dobrych rezultatów polityki „kija i marchewki”. Dzięki liberalizacji ekonomicznej z jednoczesnym kontynuowaniem represji przeciwko swoim prawdziwym i domniemanym przeciwnikom, reżim bolszewicki w Rosji, a od 1922 roku w Związku Sowieckim zdołał wyjść z katastrofalnej sytuacji w jakiej znalazł się na początku 1921 roku z powodu swojej wcześniejszej utopijnej polityki ekonomicznej. Ostatecznie komuniści utrwalili swoją władzę w kraju aż do przełomu lat 80. i 90. XX wieku. W późniejszym okresie NEP (liberalizacja ale tylko i wyłącznie ekonomiczna) został skopiowany przez komunistyczne Chiny po śmierci Mao Zedonga w 1976 roku, dzięki czemu komunistyczny reżim w tym kraju trwa tam niestety do dnia dzisiejszego...

Bibliografia:

• Figes Orlando, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009.
• Pipes Richard, Rewolucja rosyjska, PWN, Warszawa 1994.
• Pipes Richard, Rosja bolszewików, Magnum, Warszawa 2005.
• Service Robert, Lenin, Iskry, Warszawa 2003.
• Smaga Józef, Rosja w XX wieku, Znak, Kraków 2000.
• Wołkogonow Dmitrij, Lenin, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2006.
• Wołkogonow Dmitrij, Trocki, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2008.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”: