Mohammad Reza Pahlavi – król królów

Kim tak naprawdę był Mohammad Reza Pahlawi?

jpg Mohammad Reza Pahlawi, szachinszach Iranu (domena publiczna).

Reza Khan, ojciec Mohammada Rezy Pahlaviego, był pułkownikiem kozackim, który przejął władzę w pogrążonym w chaosie państwie. W 1926 r., koronując się na szacha, wybrał miano Pahlawi nawiązujące do jednego z języków, którymi mówiono w starożytnej Persji. Tym samym rozpoczęło się trwające blisko 55 lat panowanie dynastii Pahlavich w Iranie.

Reza Khan wprowadził rządy typowe dla orientalnych despotyzmów. Oparł się na armii, prowadząc jednocześnie politykę centralizacji i modernizacji kraju, którą później będzie kontynuował jego syn. W czasie II wojny światowej poparł hitlerowskie Niemcy, co wywołało obawy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych m.in. o naftę znajdującą się na terytorium Iranu. W takich warunkach w sierpniu 1941 r. Brytyjczycy i Rosjanie wysłali tam swoje wojska, doprowadzając do detronizacji Rezy Khana i osadzając jednocześnie na tronie jego wówczas 22-letniego syna.

Młodość i życie prywatne

Mimo że Reza Khan sam nie miał wykształcenia, zadbał o edukację syna. Stworzył dla niego specjalną szkołę wojskową, po której ukończeniu kontynuował naukę w Szwajcarii. Ryszard Kapuściński tak opisuje ten okres życia Mohamada Rezy:

Młody szach jest człowiekiem, którego w tamtym okresie bardziej interesują zabawy i sport niż polityka. Gra w piłkę nożną, lata swoim prywatnym samolotem, urządza bale maskowe, rozwodzi się i żeni, jeździ do Szwajcarii na narty.

jpg Irańska rodzina królewska w 1967 r. (domena publiczna).

Również z woli ojca ożenił się w 1939 r. z księżniczką egipską Fauzią bint Faud, córką króla Faruka, z którą 20 lat później rozwiódł się pod pretekstem braku męskiego potomka. Później szachinszach był jeszcze żonaty dwukrotnie. Drugie małżeństwo z piękną Sorayą Bachtiari też okazało się niewypałem ze względu na bezpłodność małżonki. Co ciekawe, uroda Sorayi stała się inspiracją dla założycieli polskiej marki kosmetycznej o tej samej nazwie.

Mohammad Reza Pahlavi – zobacz też:

• Huszang Asadi: w Iranie walczą ze sobą nowoczesność i fundamentalizm
• Kronikarz XX wieku
• Mossad kontra irański program atomowy

Trzecia żona, Farah Pahlavi, córka oficera armii i studentka architektury, pozostała miłością szachinszacha do końca życia. Stała się symbolem zrównania kobiet w prawach politycznych z mężczyznami – wyrazem tego było koronowanie jej 1967 r. na władczynię szachbanu – pierwszą i ostatnią w ciągu dwu i pół tysiąca lat perskiej historii.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Pierwsze lata rządów

Pierwsze dziesięć lat rządów syn Rezy Khana pozostawał w cieniu. Do czasu zakończenia wojny Iran nie był samodzielny (do 1946 r. stacjonowały na jego terenie wojska brytyjskie i radzieckie). Świadczy o tym fakt, że konferencja w Teheranie odbyła się bez zgody i wiedzy szacha, który prawdopodobnie dowiedział się o niej jako jeden z ostatnich. Po wojnie, na fali nastrojów antybrytyjskich i antyamerykańskich, większa część społeczeństwa poparła Mohammada Mosaddegha kierującego Frontem Narodowym. Na początku lat 50. jako premier częściowo znacjonalizował on przemysł naftowy. Stworzyło to poważne zagrożenie dla interesów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Tajemnicą poliszynela jest to, że odsunięcie od władzy Mossadegha w 1953 r. odbyło się przy pomocy CIA.

Dzięki rozbiciu Frontu Narodowego Pahlavi uzyskał pełnię władzy w kraju. Inna rzecz, że stało się to dzięki interwencji USA, które zyskały w Iranie sprzyjające warunki dla zwiększenia swoich wpływów (zdobyły prawo do eksploatacji 40% złóż irańskiej ropy i możliwość zbudowania stacji nasłuchu elektronicznego wzdłuż granicy z ZSRR). Dla USA Iran stał się „żandarmem Zatoki”, któremu w latach 1953-1963 udzielono pożyczki na 500 mln dolarów i rozpoczęto intensywną współpracę wojskową. Jednak powszechne przekonanie, że szachinszach jest pionkiem Stanów Zjednoczonych spowodowało, że do końca rządów kwestia społecznej legitymizacji jego władzy nie pozostała rozwiązana.

Biała rewolucja i upadek szacha

Uznanie i autorytet społeczny szacha miała umocnić tzw. „biała rewolucja”. W 1962 r. monarcha rozpoczął realizację projektu gruntownej modernizacji kraju, opartej na trzech filarach: reformie rolnej (w ramach której 2,5 mln chłopów uzyskało ziemię, a już wcześniej, chcąc pozyskać ich poparcie, rozdzielono wśród nich dobra koronne władcy), przyznaniu praw wyborczych kobietom i walce z analfabetyzmem. Biała rewolucja spotkała się z niezwykle gwałtownym sprzeciwem duchowieństwa islamskiego, które postrzegało ją jako śmiertelne zagrożenie dla religii. Na przywódcę islamskiej opozycji zaczął stopniowo wyrastać ajatollah Ruhollah Chomeini. Pahlaviemu udało się zwalczyć opór opozycji i zmusić do wyjazdu Chomeiniego. Był to powrót do polityki autorytarnej modernizacji ojca opartej na wojsku i policji. Słynne służby bezpieczeństwa SAVAK odegrały w tym niebagatelną rolę, stosując brutalne praktyki. W więzieniach Isfahanu wrzucano ludzi do dużych worków, w których kotłowały się oszalałe z głodu dzikie kocury albo jadowite węże – pisał o nich Kapuściński.

Wzrost dochodów z ropy naftowej (związany z boomem lat 70.) pozwolił na znaczne zwiększenie poziomu życia. Jednak z drugiej strony modernizacja objęła głównie miasta, a wieś wciąż pozostawała niedoinwestowana. Przemianom narzucanym z zewnątrz – emancypacji kobiet i promowaniu konsumpcyjnego, zachodniego modelu życia – oparła się tradycyjna klasa średnia i wieś, gdzie panował model patriarchalny.

jpg Powrót ajatollaha Chomeiniego z wygnania, 1 lutego 1979 r. (fot. sajed.ir, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Co więcej, cały boom gospodarczy nie miał odpowiedniej infrastruktury. Iran nie mógł wchłonąć ogromnej ilości towarów, które nabył i importował, bo nie miał m.in. portów do ich rozładowania czy techników, którzy obsługiwaliby zakupiony od Amerykanów najnowocześniejszy sprzęt wojskowy.

Przegrzanie gospodarki, doprowadzona do absurdalnych rozmiarów korupcja, brak poparcia wsi, klasy średniej i elit intelektualnych (związane ze stosowanie niedemokratycznych praktyk) i w końcu przyłączenie się do ruchu kontestacyjnego politycznych sił religijnych na czele z Chomeinim, było początkiem końca rządów Pahlaviego. W momencie, kiedy po stronie opozycji znalazły się wszystkie klasy społeczne, a armia odmówiła posłuszeństwa szachowi, stracił on kontrolę nad sytuacją. Znajdując się w beznadziejnych okolicznościach, opuścił Iran w styczniu 1979 r. wraz z żoną Farach Divą. Oficjalnie udał się na wakacje, do kraju już nigdy nie powrócił. Nowe władze żądały głowy szacha, próbując wyegzekwować wydanie go, co zakończyło się zajęciem amerykańskiej ambasady w Teheranie.

Mohammad Reza Pahlawi zmarł w 1980 r. w Kairze, gdzie został pochowany.

Bibliografia:

• Kapuściński Ryszard, Szachinszach, Czytelnik, Warszawa 1988;
• Abrahamian Ervand, Historia współczesnego Iranu, Książka i Wiedza, Warszawa 2011;
• Audycja biograficzna w Polskim Radiu z cyklu „Postacie XX wieku” na temat życia i działalności Mohammada Reza Pahlawi'ego, ostatniego szacha Iranu. Gościem red. Stanisława Szofa prof. Władysław Góralski, Polskie Radio, 15.01.1995 [w:] Mohammad Reza Pahlawi – ostatni król królów, polskieradio.pl, dostęp: 25.10.2014.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/