Michaił Gorbaczow – mąż opatrznościowy czy grabarz ZSRR?
Pierwsza połowa lat 80. przyniosła koniec detente na skutek radzieckiej interwencji w Afganistanie i objęciu urzędu prezydenta USA przez Ronalda Reagana. Zdecydowana polityka przeciwstawiania się „imperium zła” i zintensyfikowanie wyścigu zbrojeń przez USA nie wróżyło dobrze Związkowi Radzieckiemu. Era Breżniewa oznaczała utrwalenie i skostnienie struktur, które zaczynały przejawiać coraz więcej patologii. Chronicznie niewydolna gospodarka potrzebowała natychmiastowych reform, jednak na Kremlu rządziła gerontokracja zdająca się nie dostrzegać kumulujących się problemów. Ostatnie lata rządów Leonida Breżniewa, potem czasy Jurija Andropowa i Konstantina Czernienki, to wymowny symbol głębokiego kryzysu Kraju Rad kierowanego przez niedołężnych starców umierających chwilę po przejęciu władzy (jak na realia ZSRR Andropow i Czernienko rządzili niezwykle krótko). W Moskwie wręcz żartowano, że trzeba będzie wykupić abonament na cmentarzu przy Murze Kremlowskim.
Michaił Gorbaczow – zobacz też:
Skąd wziął się Michaił Gorbaczow?
Tymczasem już w 4 godziny po podaniu informacji o śmierci Czernienki I sekretarzem KC KPZR został Michaił Gorbaczow, pozostając na tym stanowisku do 1991 r. Różnił się od swoich poprzedników nie tylko wiekiem (w momencie objęcia władzy miał 54 lata, podczas gdy średnia w Sekretariacie i Biurze Politycznym wynosiła 66 lat!), a może przede wszystkim postawą. Otwarty, serdeczny i komunikatywny, nie pasował do zgorzkniałych i ekscentrycznych władców Kremla. Już od pierwszej wizyty w Londynie powoli stawał się „medialną gwiazdą” na Zachodzie, co w przyszłości przerodziło się w „gorbomanię”. To wtedy Margaret Thatcher powiedziała, że „to człowiek, z którym można robić interesy”.
Odmienny bagaż doświadczeń (nie był splamiony okresem stalinizmu tak jak większość „moskiewskiej wierchuszki”) wpłynął na późniejsze decyzje Gorbaczowa. Ponoć idea reform pojawiła się u niego w okresie studiów na Uniwersytecie Moskiewskim. Równie istotne wydają się być zagraniczne wizyty i znajomość realiów skolektywizowanego rolnictwa.
Dzięki zagranicznym podróżom w składzie delegacji partyjnych (Francja, Włochy, RFN), przyszły gensek uświadomił sobie fasadowość radzieckiej propagandy dzielącej kapitalistyczny Zachód na wyzyskiwanych i wyzyskiwaczy. Zobaczył, że ci pierwsi żyją na o wiele wyższym poziomie niż masy pracujące w bloku komunistycznym. Te podróże skłoniły go do refleksji, z której narodziła się świadomość konieczności podjęcia reform w Związku Radzieckim.
Utwierdzać musiało go w tym doświadczenie zdobyte na stanowisku I sekretarza Stawropolskiego Komitetu Obwodowego, a później sekretarza KC do spraw rolnictwa. W tym okresie zmagał się z nieudolnością skolektywizowanego rolnictwa, spotęgowanego nieurodzajem lat 70. i 80. Paradoksalnie kraj, w którym 1/5 ludności pracowała w tym sektorze, nie był w stanie wyżywić swoich obywateli. Zmuszało to przywódców sowieckich do wydawania rocznie miliardów dolarów w dewizach na import zboża! To pewnie jeden z czynników, który obok niemożności konkurowania z Zachodem zrodził pomysł na częściową liberalizację gospodarki.
Wracając do wyjątkowości nowego I sekretarza, warto przytoczyć słowa jego biografa Andrieja Graczowa:
W procesie kształtowania się myśli politycznej Gorbaczowa ważną rolę odegrało to, że większą część aktywnego życia spędził na prowincji, poza Moskwą (dzięki temu zachował zdrowe zasady moralne). A szybki przebieg kariery pozwolił mu zachować bezpośredniość uczuć i zdrowy rozsądek, nie dając czasu na skostnienie i cynizm.
Ta jakże trafna uwaga wskazuje, że mimo chłopskiego pochodzenia i komsomolskiej kariery, nie był on wzorcowym produktem systemu – nie trzymał się sztywno dogmatów i potrafił dostrzec błędy swoich poprzedników. Wiele racji ma Zbigniew Brzeziński:
W systemie, w którym za rewizjonizm, czyli odstępstwo od podstawowych zasad doktryny partyjnej drogo się płaciło (o czym przekonali się: Tito, Imre Nagy, Aleksander Dubczek), czołowym rewizjonistą został Michaił Gorbaczow.
Dlaczego rewizjonistą? Bo podstawowy cel przyświecający Gorbaczowowi i jego zwolennikom (wśród nich znaleźli się m.in. Aleksander Jakowlew oraz Eduard Szewardnadze), czyli pierestrojka (przebudowa systemu komunistycznego poprzez modernizację gospodarki, zwiększenie swobód obywatelskich, walkę z korupcją i zakończenie okresu zamrożenia stosunków z Zachodem) wymagał wyparcia się spuścizny poprzedników. Paradoks dziejowy polegał na tym, że nie można było odbudować światowego prestiżu komunizmu bez wyrzeczenia się całej komunistycznej przeszłości. To trochę tak, jak próba prostowania koła. Nic dziwnego, że mimo szczerych chęci Gorbaczowa, wyszło jak wyszło.
Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!
Sekretarz mineralny
Pierwsze niepowodzenie to próba walki z alkoholizmem, który był przyczyną spadku średniej długości życia, przestępczości i niskiej wydajności pracy. Podniesienie cen wódki nastręczyło tylko dodatkowych problemów, tzn. spowodowało wzrost produkcji samogonu i w konsekwencji niedobór cukru i konieczność jego reglamentacji. Spadek dystrybucji alkoholu był przyczyną niebagatelnych strat dla skarbu państwa, a frustracja społeczeństwa tylko wzrosła. Zresztą nie od dziś wiadomo, że wprowadzenie prohibicji nie wiąże się z pozytywnymi rezultatami, o czym przekonali się Amerykanie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Przeczytaj również:
Walka z alkoholizmem przyniosła I sekretarzowi miano „sekretarza mineralnego”. Co ciekawe, sam Gorbaczow nie był smakoszem mocnych trunków i według jednej z relacji podczas spotkania w gronie członków Biura Politycznego wolał sięgnąć po sok gruszkowy, od czego szybko go odwiedziono.
Głasnost
Najważniejszym punktem zmian było wprowadzenie jawności w dyskusjach zarówno nad przeszłością jak i aktualnymi problemami. Wprowadzając głasnost grupa reformatorów chciała zjednać sobie inteligencję, zwłaszcza do walki z twardogłową biurokracją, hamującą wszelkie przejawy zmian, które zagrażałyby jej pozycji. Rozprzestrzenienie się wolności słowa sprzężone z niepowodzeniami na tle gospodarczym i ujawnianie kolejnych zbrodni systemu, spowodowało rosnącą frustrację i nie przysporzyło Gorbaczowowi poparcia, odnosząc odwrotny skutek.
Zapoczątkowane przez pierestrojkę przemiany oraz zgoda Kremla na upadek reżimów satelickich w Europie Środkowo-Wschodniej wywołały odżycie ruchów narodowowyzwoleńczych w republikach radzieckich. Wraz z rozkładem gospodarki, błędami rządu i partyjnymi intrygami, zbliżał się koniec socjalistycznego imperium.
Grabarz wielkiego mocarstwa czy prorok socjalizmu z ludzką twarzą?
Gorbaczow oskarżany jest w Rosji o odpowiedzialność za rozpad Związku Radzieckiego. Po pierwsze sam oskarżony wielokrotnie podkreślał, że nie było to jego intencją. Wręcz przeciwnie – chciał je zreformować i uzdrowić. Po drugie, wydaje się, że tak czy inaczej ZSRR rozpadłby się w ciągu najbliższych lat, bo system komunistyczny jako ustrój był niezdolny do ewolucji. Pierestrojka tylko przyspieszyła jego agonię. To, że wtedy nikt nie podejrzewał, że „imperium zła” rozpadnie się jak domek z kart, to inna kwestia.
Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:
Książka dostępna również jako audiobook!
Bibliografia:
- Brzeziński Zbigniew, Wielkie bankructwo. Narodziny i śmierć komunizmu w XX wieku, Instytut Literacki, 1990.
- Graczow Andriej, Gorbaczow, Iskry, 2003.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
