Menelik II: cesarz, który odparł włoską inwazję i zmodernizował Etiopię

Pierwszym cesarzem Etiopii miał być rządzący w X wieku p.n.e. Menelik, syn legendarnej królowej Saby i biblijnego króla Salomona. Po prawie trzech tysiącach lat, na przełomie XIX i XX stulecia, kolejny władca z dynastii salomońskiej przyjął imię Menelik. Zmodernizował swój kraj, odparł włoską inwazję i założył Addis Abebę. Zbudowane przez niego pałace należą do największych atrakcji etiopskiej stolicy. Menelik II uważany jest za najwybitniejszego cesarza w historii Etiopii. Wizerunek monarchy jest dziś powielany na licznych pamiątkach ze swojej ojczyzny i jest wszechobecny w przestrzeni publicznej, choćby na budynkach szkół i na środkach transportu zbiorowego. Jak wyglądało życie i panowanie Menelika II?

Jak były cesarski zakładnik sięgnął po koronę Etiopii?

Sahle Marjam urodził się 17 sierpnia 1844 roku w Ankober, w jednej ze stolic państwa Szeua. W 1855 roku armia Szeua została pobita przez wojska wojowniczego cesarza Teodora II, który zapoczątkował proces centralizacji Etiopii. Sahle Marjam, syn władcy Szeua, został wzięty do niewoli jako zakładnik gwarantujący lojalność pokonanego.

Według etiopskiej tradycji przyszły wielki władca od lat młodzieńczych wyróżniał się zdolnościami wojskowymi oraz wykazywał się m.in. zwyciężając w trakcie rywalizacji konnych. Początkowo był dobrze traktowany na dworze, poślubił nawet córkę cesarza. Kiedy jednak państwo Szeua zaczęło się buntować, książę został uwięziony. Przez cały czas miał jednak wokół siebie najbliższych towarzyszy z ojczystego księstwa. Wreszcie w 1865 roku zdecydował się na ucieczkę, która miała tak rozgniewać Teodora II, że ten najpierw kazał obcinać więźniom ręce i nogi, a następnie kadłubkowe ciała wrzucać w przepaść.

Sahle Marjam, jako prawowity następca tronu, przyjął tytuł nygusa (historyczny tytuł władców Etiopii) Szeua i odparł uderzenie wojsk cesarskich. W ciągu pierwszych kilku lat rządów umocnił swoją pozycję. Konkurentów traktował brutalnie i bezwzględnie. Księcia Bezzabyha, uwięzionego podczas rozmów pokojowych, kazał rozstrzelać i spalić. W 1878 roku jego tytuł został zatwierdzony przez kolejnego cesarza Jana IV, który koronował go własną koroną i miał powiedzieć: „Koronuje mojego syna Menelika (Sahle Marjam przyjął po objęciu władzy w Szeua imię Menelik – dop. aut.) nygusem Szeua i należy go czcić tak, jak i mnie”.

Państwo Menelika było w tym czasie za słabe, aby włączyć się do walki o hegemonię w Abisynii. Do władzy Menelik zmierzał więc powoli. Budował swoją pozycję uznając początkowo autorytet cesarza. Nawiązywał zagraniczne kontakty, sprowadzał specjalistów. Badacze podkreślają zgodność przekazów określających władcę jako „człowieka bardzo zdolnego, o szerokich horyzontach myślowych, polityka energicznego i zręcznego, a jednocześnie bezwzględnego, który posługując się dla osiągnięcia swych celów najczęściej środkami dyplomatycznymi, potrafił jednocześnie używać siły zbrojnej, kiedy tylko uznał to za konieczne”.   

Nie konfliktując się z cesarzem, władca Szeua uzyskał jego akceptację dla rozszerzania granic państwa w kierunku południowym. Jan IV, wywodzący się ze stanowiącej kolebkę etiopskiej państwowości prowincji Tigraj, skupiony był na kierunku północnym i ekspansji w stronę morza, co siłą rzeczy antagonizowało Etiopię z Włochami, które zainteresowane były ziemiami położonymi na brzegu Morza Czerwonego. Menelik, aż do momentu sięgnięcia po pełnię władzy w Abisynii, prowadził zręczną politykę wzmacniania swojego księstwa i jednocześnie długo utrzymywał dobre stosunki z Włochami. 2 maja 1883 roku miał miejsce ślub Menelika i Taitu z wojowniczego państwa w centralnej Etiopii. Małżeństwo z piękną i mądrą księżniczką dodatkowo wzmocniło pozycję władcy Szeua, który pozyskał nie tylko lojalne i bitne oddziały wojskowe, ale także bezcenną doradczynię na swoim dworze.

Ostateczna „gra o tron” rozpoczęła się wraz z początkiem wojny etiopsko-włoskiej. Menelik stale rozbudowywał swoją armię. Po rozejmie z Włochami i zabezpieczeniu spraw na północy, również dysponujący silną armią Jan IV mógł wyruszyć w kierunku Szeua w celu podporządkowania sobie rosnącego w siłę byłego zakładnika Teodora II. Ostatecznie jednak zdecydował się wyprawić przeciwko mahdystom, w starciach z którymi 10 marca 1889 roku odniósł śmiertelną ranę. W odpowiedzi Menelik niezwłocznie ogłosił objęcie władzy cesarskiej w Etiopii. Choć na łożu śmierci Jan IV wyznaczył syna na następcę, możnowładcy złożyli hołd samozwańcowi i uznali jego władzę.

3 listopada 1889 roku odbyła się uroczysta koronacja Menelika na cesarza Etiopii. Wcześniej, w połowie lat 80. XIX wieku, władca jako prezent dla swojej ukochanej żony założył Addis Abebę, co oznacza Nowy Kwiat. Początkowo miasto funkcjonowała na stokach góry Entoto, gdzie można dziś zobaczyć pierwszy pałac monarchy i skąd można podziwiać widok na ponad trzymilionową stolicę kraju. Ostatecznie, z uwagi na klimat oraz trudności z dostarczeniem wody, miasto przeniesiono kilkaset metrów niżej na wysokość około 2400 m n.p.m. W 1910 roku w Addis Abebie mieszkało około stu tysięcy mieszkańców.

Menelik II i wojna włosko-etiopska

Zmiana władzy stała się asumptem do zwiększenia włoskiej aktywności na północy kraju. Europejczycy mieli nadzieję wymusić ustępstwa terytorialne na swoim sojuszniku Meneliku. Tak też się stało. 2 maja 1889 roku podpisano traktat w Uccialli (Uyczalie). Proklamowano wieczny pokój i przyjaźń między stronami. Ustalono nowy przebieg granic. Cesarz odstąpił szereg terytoriów, które w dużej mierze należały do przeciwników jego cesarskiej władzy. Najważniejszy, z uwagi na późniejsze wydarzenia, okazał się artykuł siedemnasty traktatu: „Jego Wysokość Cesarz Etiopii może uciekać się do usług rządu Jego Wysokości Króla Włoch w zakresie wszystkich spraw, które posiada z innymi państwami i rządami”. We włoskim tłumaczeniu wyraz „może” został zastąpiony słowem „zgadza się”, co de facto oznaczało ustanowienie protektoratu i przekazanie polityki zagranicznej Etiopii w ręce włoskie.

Menelik II protestował przeciwko niekorzystnej dla swojego kraju interpretacji. Wysyłał do Rzymu listy protestacyjne, próbował uzyskać wsparcie angielskiej królowej Wiktorii, Francji i Rosji. Był to jednak szczytowy okres europejskiego kolonializmu. W 1885 roku w Berlinie mocarstwa dokonały podziału Afryki: ustalono granice i strefy wpływów. Sytuacja międzynarodowa nie sprzyjała etiopskiej polityce. Mimo to 10 kwietnia 1891 roku cesarz wystosował do wszystkich państw europejskich memorandum, w którym informował o granicach Abisynii. Tym dyplomatycznym ruchem odpowiedział na posunięcie Włoch, które nie dość, że coraz częściej przekraczały graniczną rzekę, to rok wcześniej ustanowiły swoją nową kolonię, dając jej nazwę „Erytrea”.

Włosi z jednej strony przygotowywali się do konfliktu zbrojnego, z drugiej długo liczyli na przekonanie władcy Etiopii do protektoratu. Przez pewien czas próbowano również przeciwko cesarzowi rozgrywać Mengeszę, syna Jana IV i władcę Tigraju. Wreszcie Menelik II, niegodzący się na wasalizację swojego państwa, w lutym 1893 roku uznał traktat w Uccialli za nieważny. Wkrótce na dworze cesarza zjawił się Mengesza i na znak podporządkowania się władzy centralnej miał przywiązany do szyi kamień.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Wobec nieugiętej postawy etiopskiego monarchy i kolejnych nacisków ze strony Włoch wojna stała się nieunikniona. Rozpoczęła się w grudniu 1894 roku. Z punktu widzenia Etiopii kluczowe było utrzymanie jedności kraju. Jednemu z nygusów, który próbował kontaktować się z najeźdźcami, Menelik przekazał następującą wiadomość: „ciebie nie byłoby mi żal, ale martwię się o twój kraj, w którym znajduje się mnóstwo kościołów i który zapewne przyjdzie mi wkrótce obrócić w popiół”. Był przygotowany do wojny. Zakupił odpowiednią ilość broni, mobilizował rodaków, stłumił bunty mniejszych księstw, zebrał około stutysięczną armię, cały czas zabiegał o kontakty i poparcie za granicą. Do poddanych zwrócił się następującymi słowami:

Zza morza nadszedł wróg, wtargnął w nasze granice i dąży do unicestwienia naszej wiary i naszej ojczyzny. Cierpliwie i długo prowadziłem pertraktacje, chcąc oszczędzić nasz kraj, który tak wielkie poniósł straty w ostatnich latach. Lecz wróg idzie naprzód i działając podstępnie zagraża całemu krajowi. Pragnę wystąpić w obronie ojczyzny i mam nadzieję, że z pomocą Boga zwyciężę wroga. Niech więc każdy, u kogo znajdzie się dość siły, wyrusza ze mną, a ci, którzy są zbyt słabi, aby walczyć, niech się modlą za zwycięstwo naszego oręża.

Tymczasem Włosi ewidentnie zlekceważyli Etiopczyków i spodziewali się łatwego zwycięstwa.

Najważniejsza bitwa w historii Etiopii miała miejsce 1 marca 1896 roku pod Aduą (północna Etiopia, Tigraj). Włoska klęska odbiła się szerokim echem w całej Europie. 26 października 1896 roku w Addis Abebie podpisano traktat pokojowy kończący wojnę. Włochy „absolutnie i bez żadnych zastrzeżeń” uznały niepodległość Etiopii.

Menelik nie kontynuował ofensywy w kierunku Erytrei, nie dobił przeciwnika i zdecydował wycofać się na południe. Czy obawiał się niepowodzenia i dlatego zakończył kampanię w momencie zwycięstwa? Czy też nie chciał zbytnio wzmacniać Tigraju (rozszerzając go o nadmorskie ziemie), który nadal stanowił poważne zagrożenie dla jego władzy? Andrzej Bartnicki i Joanna Mantel-Niećko przychylają się do tej drugiej opcji. Autorzy polskiej syntezy dziejów Etiopii podkreślają także fundamentalne znaczenie dwóch czynników dla sukcesu Menelika i obrony suwerenności jego państwa na przełomie XIX i XX wieku: rywalizacja w Rogu Afryki pomiędzy, posiadającymi sprzeczne interesy, Włochami, Wielką Brytanią i Francją uniemożliwiała aneksję Etiopii przez jedno z mocarstw, które się wzajemnie szachowały, dodatkowo cesarz prowadził aktywną politykę zagraniczną i zręcznie lawirował pomiędzy stronami, nie dopuszczając do uzyskania przewagi przez żadne z europejskich państw.  

Menelik II: umocnienie władzy i reformy państwa

Jeszcze przed sięgnięciem po pełnię władzy Menelik zamienił państwo Szeua z prowincji położonej na rubieżach Etiopii w region znajdujący się w samym centrum państwa. Ekspansję terytorialną – w kierunku południowym, wschodnim i zachodnim – rozpoczął już w latach 60. XIX wieku. Zjednoczenie Etiopii w dzisiejszych granicach jest zasługą właśnie polityki Menelika II, który stworzył przeciwwagę dla Tigraju i dominacji północy. Wielkie podboje zakończyły się w 1898 roku. Oczywiście niektóre księstwa zachowały pewien stopień niezależności, ale już w pierwszej połowie następnego stulecia zostały włączone w skład cesarstwa. Wkrótce okazało się także, że uprawiana na południu kawa stała się jednym z głównych produktów eksportowych.

Cesarz był zręcznym politykiem i starał się ułożyć poprawne stosunki z lokalnymi władcami. Bywał bezwzględny, ale przede wszystkim zależało mu na stworzeniu jednolitego i scentralizowanego organizmu państwowego skupionego pod jego rządami. Oprócz wojny z Włochami nie dowodził kampaniami wewnętrznymi w Etiopii. Potrafił natomiast docenić swoich zwycięskich i lojalnych wodzów. Nadaniami ziemskimi stworzył w kraju nową arystokrację, która stała się ważnym elementem politycznej gry.

Intensyfikacja kontaktów z państwami europejskimi stała się impulsem do modernizacji państwa i wprowadzenia reform wykorzystujących zdobycze zachodniej cywilizacji. Menelik nie zapominał o potrzebach wojskowych, stąd wprowadził powszechny, pierwszy w historii kraju, podatek na rzecz armii i ściągał daniny od podbitych krain, ale jednocześnie pamiętał o konieczności usprawnienia administracji powiększającego się cesarstwa. Po przeniesieniu centrum politycznego do Addis Abeby zdecydował się na kolejne kroki zmierzające do unowocześnienia państwa: założono pocztę i wprowadzono pierwsze telefony (1893 rok), w 1894 roku rozpoczęto (ukończono w 1917 roku) budowę połączenia kolejowego nowej stolicy z Somali Francuskim (Dżibuti), zreformowano system monetarny (1894 rok), założono pierwszy bank (1906 rok) i wreszcie w 1909 roku utworzono Etiopską Organizację Rozwoju Handlu i Rolnictwa. 

Jeden z podróżników wizytujących w Addis Abebie miał się wyrazić, że gdyby Menelik nie był wielkim cesarzem, to z pewnością byłby wielkim inżynierem. To właśnie jemu Etiopia zawdzięcza zastosowanie po raz pierwszy wielu wynalazków znanych w świecie zachodnim. Wybudowano wodociąg, założono pierwszą nowoczesną szkołę i szpital. Zbudowano fabrykę amunicji, drukarnię, rozwijało się także piśmiennictwo, zakazano handlu niewolnikami. Język amharski (obecnie oficjalny język Etiopii) zaczął wypierać od dawna nieużywany w mowie język gyzz (używany w starożytnym królestwie Aksum, Tigraj). Był to niewątpliwe jeden ze środków wiodących do unifikacji kraju.

W 1907 roku cesarz powołał pierwszy w historii kraju rząd. I choć w praktyce znaczenie ministrów było niewielkie, reformy zainicjowane przez Menelika stanowiły ważny krok do przemian zacofanego względem zachodniego świata etiopskiego systemu politycznego i społeczeństwa.

Latem 1908 roku sześćdziesięcioczteroletni Menelik II poważnie zachorował i od tego momentu, aż do swojej śmierci w grudniu 1913 roku, podobno dotknięty paraliżem, nie był w stanie sam zarządzać państwem. W tym okresie wzrosła rola cesarzowej Taitu, jednak kolejny władca został wybrany decyzją umierającego cesarza. Wobec braku męskiego potomka cesarz na następcę wskazał swojego wnuka Lydż Ijasu (1895-1935). Ten zaś, obalony w 1916 roku, został zapamiętany jako chyba najgorszy monarcha w dziejach kraju.

Bibliografia

Bartnicki Andrzej, Mantel-Niećko Joanna, Historia Etiopii, Ossolineum 1987.

Bułatowicz Aleksander, Z wojskami Menelika II. Zapiski z podróży do Etiopii, Dialog, Warszawa 2000.

Harold Marcus, The Life and Times of Menelik II: Ethiopia 1844-1913, Nowy Jork 1995.

Pankhurst Sylvia, Z kraju królowej Saby, PIW, Warszawa 1977.

Redakcja: Mateusz Balcerkiewicz

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!