„Leksykon bezpieki. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeństwa 1944-1956” (tom II) – recenzja i ocena
„Leksykon bezpieki. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeństwa 1944-1956” (tom II) – recenzja i ocena
Recenzowany leksykon zawiera artykuły prezentujące sylwetki osób służących w centrali resortu bezpieczeństwa w okresie stalinizmu, czyli w latach 1944–1956. Pod pojęciem owej centrali autorzy pojmują struktury, w których pracowali ludzie pełniący w tym okresie funkcję od zastępcy naczelnika wydziału, lub kierownika samodzielnej jednostki organizacyjnej do osoby zarządzającej całym resortem. W oparciu o dostępne dane źródłowe, autorzy sporządzili w tym celu wykaz około 750 osób, które można zaliczyć do tej grupy. Tom II, tak samo jak wcześniejszy tom I, dzieli się na 50 artykułów biograficznych poszczególnych osób od litery „A” do „K”.
Po lekturze tomu II widzę, że w dużej mierze potwierdzają się w nim te same prawidłowości odnośnie opisywanych osób, co w tomie I. Przede wszystkim liczba osób z opisywanego grona należących przed II wojną światową do Komunistycznej Partii Polski i organizacji jej podporządkowanych wynosi aż 18 (w pierwszym tomie liczba takich osób wynosiła 17). Podobnie wyglądają proporcje ilościowe w kwestii osób pochodzenia żydowskiego: takich osób jest 15, podczas gdy w tomie I było ich 18. Inaczej wyglądają za to proporcje ilościowe jeśli chodzi o grupę osób która była obywatelami ZSRR i została oddelegowana czasowo do pracy w polskiej bezpiece – o ile w tomie I takich osób było aż 6, to recenzowanym tomie znalazłem zaledwie tylko jedną taką osobę (Aleksander Dmitryjew 1910–? z pochodzenia Białorusin).
Chciałbym również zwrócić uwagę na fakt, że uderza duża ilość osób pochodzenia robotniczego – aż 24, na drugim miejscu mamy osoby pochodzące w różnych aspektach ze środowisk miejskich (charakteryzowanych jako burżuazyjne, inteligenckie, drobnomieszczańskie) – 20 osób, zaś osób pochodzących z chłopstwa było zaledwie 6. Tą sytuację można w bardzo prosty sposób wytłumaczyć faktem, że komunizm zwracał się w pierwszym szeregu do środowisk robotniczych, zamieszkujących z przyczyn oczywistych w mieście, dlatego też w okresie dwudziestolecia międzywojennego i II wojny światowej wpływy komunistyczne obejmowały przede wszystkim miasta, zaś wieś w o wiele mniejszym stopniu.
Sytuacja ta uległa zmianie po 1945 roku, gdy na skutek reformy rolnej i rozbudowy struktur partii komunistycznej na wsi (w wyniku przejęcia władzy) wpływy komunistyczne na wsi uległy zwiększeniu, aczkolwiek komuniści nigdy nie zdobyli silnej pozycji na polskiej wsi. Bardzo ciekawym aspektem, na który warto zwrócić uwagę jest niezwykle wysoka liczba osób, która miała w chwili przyjęcia do bezpieki wykształcenie zaledwie podstawowe lub zawodowe – takich osób było 18. Ta sytuacja jest jednak typowa dla stanu społeczeństwa polskiego w opisywanej epoce, należy bowiem pamiętać, że analfabetyzm w Polsce zniknął ostatecznie dopiero w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku, wcześniej zaś liczba osób w wykształceniem średnim lub wyższym była na o wiele niższym poziomie niż obecnie, zjawiskiem powszechnym było posiadanie zaledwie wykształcenia podstawowego lub nawet niższego (zaledwie 4–7 ukończonych klas szkoły podstawowej). Dotyczyło to zwłaszcza środowisk robotniczych, na których komuniści budowali swój mandat.
(Anty)bohaterowie książki dzielą się także pod względem przedmiotu swojej działalności, są to: obszar gospodarczy (najbardziej wpływowymi postaciami byli w nim m.in. Józef Kratko i Jan Górecki), kwestie wyznaniowe (m.in. Zenon Goroński i Maria Grzebyk), jednostki operacyjne i operacyjno-śledcze (m.in. Adam Bień i Adam Futerał), wywiad (m.in. Stefan Goroński i Maksymilian Darewski), wyspecjalizowane jednostki resortu (m.in. Teodor Duda, kierownik Wydziału Więzień i Obozów RBP i MBP, a później wicedyrektor Szefostwa Zaopatrzenia MBP), sprawy techniczne (np. Anatol Jegliński), aparat administracyjny (np. Stanisław Brzyski), pion gospodarczo-administracyjny (np. Karol Daszkiewicz).
Przygotowanie leksykonu biograficznego ludzi z kierownictwa bezpieki to nie tylko żmudna praca, ale przede wszystkim praca bardzo potrzebna. Skorzystają z niej nie tylko historycy, ale i studenci. To również zachęta do kontynuowania badań prozopograficznych nad kadrą kierowniczą aparatu represji, który odegrał kluczową rolę w zaprowadzaniu komunizmu w Polsce.
Kończąc swoje wywody chciałbym gorąco zachęcić do lektury II recenzowanej przeze mnie książki. Mam nadzieję, że książka ta stanie się impulsem to podjęcia bardzo szeroko zakrojonych badań nad wszystkimi trzema filarami ustroju komunistycznego w Polsce po 1945 roku (partią komunistyczną, bezpieką czyli policją polityczną i armią). W mojej opinii bowiem badania te wciąż znajdują się na dosyć niezadawalającym poziomie, pomimo upływu ponad 30 lat od końca okresu PRL, o czym świadczy chociażby fakt, iż poza biografią Mieczysława Rakowskiego, autorstwa Michała Przeperskiego, która ukazała się w zeszłym roku w przypadku żadnego z pozostałych I sekretarzy PZPR (Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Edward Ochab, Edward Gierek, Wojciech Jaruzelski) nie dysponujemy jego pełną ściśle naukową biografią. Z niecierpliwością zatem oczekuję zarówno na III jak i kolejne tomy „Leksykonu Bezpieki”!
