Księżna Julianna twerska: matka króla Jagiełły w kręgu międzynarodowej polityki

Ślub Julianny i Olgierda, miniatura z XVI-wiecznej kroniki (domena publiczna).

Żony przedstawicieli dynastii Giedyminowiczów nie odgrywały zazwyczaj żadnej istotnej roli politycznej, a ich jedynym celem było zapewnienie małżonkom męskiego potomka. Większość żon synów wielkiego księcia Giedymina to postaci zupełnie anonimowe, gdyż w źródłach nie zachowały się nawet ich imiona. Wyjątkiem są tu małżonki wielkich książąt litewskich Olgierda i Kiejstuta – Julianna i Biruta. Postać Biruty przetrwała przede wszystkim w licznych podaniach i legendach, lecz ślady politycznego zaangażowania Julianny zostały odnotowane w dokumentach krzyżackich i moskiewskich. Po śmierci męża księżniczka twerska, która urodziła mężowi szesnaścioro dzieci, aktywnie wspierała syna Jagiełłę w działalności politycznej. Chciała, aby zawarł związek małżeński z księżniczką moskiewską i przyjął prawosławie, a do unii krewskiej podchodziła co najmniej sceptycznie.

Księżna Julianna twerska: prawosławna potomkini Piastów

Księżniczka twerska Julianna urodziła się najprawdopodobniej między 1330 a 1335 roku, gdyż żoną wielkiego księcia litewskiego Olgierda została w pierwszych miesiącach 1350 roku i już rok po ślubie urodziła mu pierwsze dziecko. Była córką wielkiego księcia twerskiego Aleksandra i księżniczki halickiej Anastazji. Niemiecki badacz Hansmartin Decker-Hauff ustalił, że matka Julianny była najprawdopodobniej córką księcia halickiego Jerzego I Lwowica ze związku z księżniczką kujawską Eufemią, siostrą Władysława I Łokietka, zatem w żyłach matki Jagiełły płynęła piastowska krew. Jako potomkini Rurykowiczów po mieczu i kądzieli Julianna została wychowana w religii prawosławnej, której wyznawczynią pozostała również po ślubie z wielkim księciem Litwy Olgierdem. Miała sześciu braci, między innymi księcia twerskiego Michała II, oraz siostrę Marię, która wyszła za mąż za wielkiego księcia moskiewskiego Siemiona Dumnego. Julianna wcześnie straciła ojca, który 29 października 1339 roku został poćwiartowany w Saraju z rozkazu chana Ozbega.

Na początku 1350 roku owdowiały wielki książę litewski Olgierd wysłał poselstwo do wielkiego księcia moskiewskiego Siemiona Dumnego z propozycją pokoju, który miał zostać umocniony małżeństwem Olgierda z jego szwagierką Julianną. Stosunki między państwami od kilku lat były zaognione, gdyż Siemon udzielił schronienia bratu Olgierda Jawnucie, gdy ten został pozbawiony przez braci władzy w Wielkim Księstwie Litewskim. Władca Moskwy wyraził zgodę na układ i najprawdopodobniej w marcu 1350 roku księżniczka twerska przybyła na teren Litwy. Przy okazji warto wspomnieć, że w 1329 roku ojciec Julianny Aleksander otrzymał od wielkiego księcia litewskiego Giedymina (ojca Olgierda) schronienie w czasie konfliktu z księciem moskiewskim Iwanem Kalitą.

Olgierd Giedyminowic, przedstawienie XVI-wieczne (domena publiczna).

Powszechnie uważa się, że Julianna to druga żoną Olgierda – pierwszą była Anna, być może księżniczka witebska (dawniej błędnie twierdzono na podstawie Rodowodu książąt litewskich, że nazywała się Maria i była córką księcia witebskiego Jarosława Wasilewicza). Pogląd bałkanisty Tadeusza Wasilewskiego, jakoby Olgierd był trzykrotnie żonaty, został w przekonujący sposób obalony przez Jana Tęgowskiego. Wątpliwości budziła też data ślubu władcy Litwy z księżniczką twerską. Dawniejsza historiografia (m.in. genealog Józef Puzyna) datowała ten mariaż na 1349 rok. Z kolei Tadeusz Wasilewski uznał, że w 1350 roku doszło jedynie do zaręczyn pary, zaś zawarcie związku małżeńskiego przesuwał na lato 1352 roku. Propozycja Wasilewskiego nie została jednak przyjęta przez innych badaczy (odrzucili ją m.in. Jan Tęgowski i Jarosław Nikodem). Mimo różnicy wieku Olgierd i Julianna stworzyli udane małżeństwo, które przetrwało wspólnie prawie trzydzieści lat.

Małżeńskie obowiązki

W okresie małżeństwa z Olgierdem wielka księżna Julianna nie angażowała się w żaden sposób w politykę. Jedynie w 1370 roku, kiedy wielki książę moskiewski Dymitr Doński najechał na ziemie jej brata, księcia twerskiego Michała II Aleksandrowicza, wpłynęła ona na męża, aby udzielił mu militarnego wsparcia. Małżeństwo Julianny z Olgierdem sprawiło zresztą, że Księstwo twerskie wielokrotnie wspierało wielkiego księcia litewskiego w walkach z sąsiadami. Wzorem innych kobiet epoki średniowiecza, księżna Julianna Olgierdowa pełniła jednak co najwyżej rolę cichej doradczyni i pozostawała w cieniu swego męża.

Tradycja przypisuje jej jednak działalność fundatorską. To właśnie decyzją księżniczki twerskiej wybudowana ok. 1340 roku drewniana cerkiew w Wilnie, znajdująca się na miejscu dzisiejszej cerkwi św. Mikołaja, została zastąpiona budowlą z cegły. Ona też miała wpłynąć na męża, aby ufundował sobór Przeczystej Bogurodzicy w Wilnie. Za rok powstania soboru uważa się jednak 1346, zaś Julianna została wielką księżną dopiero cztery lata później. Należy więc przypuszczać, że albo sobór został wybudowany dopiero w latach 50., albo jego budowa nie była w żaden sposób związana z małżeństwem Olgierda z Julianną. Księżna mogła mieć też wpływ na ustanowienie pochodzącego z Tweru mnicha Romana metropolitą Litwy i Wołynia w 1354 roku. Zdaniem części badaczy (m.in. Kazimierza Chodynickiego i Antoniego Mironowicza) był on bowiem bliskim krewnym Julianny. Chociaż wielki książę Olgierd wykazywał się dużą tolerancją dla wyznawców prawosławia, sam nigdy nie zrezygnował z pogaństwa. Informacje, jakoby za namową żony przyjął chrzest w obrządku prawosławnym, pochodzą z późnych i bałamutnych kronik ([Kronika Bychowca] i [Latopis Hustyński]), zatem nie zasługują na zaufanie.

Świdrygiełło, syn Julianny i Olgierda, wielki książę litewski, przedstawienie XVI-wieczne (aut. Alexander Guagnini, domena publiczna).

W latach 1351–1377 księżniczka twerska urodziła mężowi szesnaścioro dzieci, zatem co rok lub dwa lata zachodziła w ciążę. Najstarszym dzieckiem pary była najprawdopodobniej urodzona ok. 1351 roku Kenna Joanna, żona księcia słupskiego Kazimierza zwanego Kaźkiem (Tadeusz Wasilewski uważał ją za córkę brata Olgierda, Kiejstuta). Jagiełło, późniejszy król Polski Władysław II, był zapewne drugim z kolei potomkiem i urodził się ok. 1352 roku, chociaż część badaczy, jak choćby Tadeusz Wasilewski i Jan Tęgowski, uważa, że przyszedł na świat dopiero dziesięć lat później. Pozostałymi synami Julianny i Olgierda byli: książę trocki i połocki Skirgiełło Iwan, książę Nowogrodu Siewierskiego Korybut Dymitr, książęta mścisławscy Lingwen Siemion i Korygiełło Kazimierz, książę kierniowski Wigunt Aleksander, wielki książę litewski w latach 1430–1432 Świdrygiełło Bolesław oraz zmarły w dzieciństwie Minigiełło. Z córek poza wymienioną już Kenną: Eufrozyna została żoną wielkiego księcia riazańskiego Olega, Teodora kniazia Światosława Karaczewskiego, Helena księcia moskiewskiego Włodzimierza, Maria bojara litewskiego Wojdyły, a po jego śmierci księcia horodeckiego Dawida, Aleksandra księcia mazowieckiego Siemowita IV, Katarzyna księcia meklemburskiego Jana II, a Jadwiga księcia oświęcimskiego Jana III.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Modlący się Władysław Jagiełło, fragment fresku z Kaplicy Świętej Trójcy w Lublinie, 1418 rok (domena publiczna).

Piszący w drugiej połowie XV wieku Jan Długosz w swojej kronice tak wypowiadał się o synach Olgierda i Julianny: „Wszyscy byli urodziwymi młodzieńcami. Ich matka wychowała ich według obyczajów greckich, wpajając im zasady wyznania greckiego”. Relacja kronikarza nie zasługuje jednak na wiarę, gdyż mylił się on choćby co do liczby i imion synów wielkiego księcia litewskiego z drugiego małżeństwa, a poza tym pisał swoje dzieło sto lat po śmierci księcia Olgierda. Dzieci pary nosiły imiona litewskie i były wychowywane w pogaństwie, a chrzest w obrządku katolickim przyjęły w większości dopiero przy okazji chrystianizacji Litwy. Z synów jedynie Skirgiełło, Korybut i Lingwen przyjęli prawosławie, lecz było to związane z przejęciem przez nich władzy na terenie Rusi, a nie motywowane namową matki.

Krzyżacy i moskiewska księżniczka

Wielki książę litewski Olgierd zmarł w maju 1377 roku po dłuższej chorobie, a władzę w Wielkim Księstwie Litewskim przejął jego syn Jagiełło, według przekazów kronikarskich będący ulubieńcem monarchy. Julianna wspierała syna w pierwszych latach rządów, a były one naznaczone między innymi intrygami ze strony zakonu krzyżackiego. Krzyżacy dążyli do wywołania sporu między Jagiełłą a stryjem, księciem trockim Kiejstutem, wykorzystując w tym celu właśnie księżną-matkę. W kierowanych do niej listach przedstawiali Kiejstuta jako podłego i chciwego władcę, który miał zamiar podporządkować sobie całą Litwę. Ostrzegali przy tym księżną-matkę, znając jej matczyne przywiązanie do Jagiełły:

Ów wściekły pies Kiejstut, nie tylko przeciw chrześcijaństwu, ale i przeciw Litwie złośliwe knuje zamysły. W szczególności zaś dysze niegodziwy (jak to już poprzednio donosiliśmy Waszej Miłości) żądzą owładnięcia państwa litewskiego, przemyśliwając codziennie, jakim by sposobem zgubił waszego przesławnego syna Jagiełłę i wydarł mu wszystkich poddanych i wszystkie zamki, i posiadł państwo całe.

Starego księcia, który od 1345 roku współrządził z Olgierdem Wielkim Księstwem Litewskim, łatwo można było oskarżyć o zamiar wyeliminowania bratanka i skupienia pełni władzy w swoich rękach. Cała intryga miała doprowadzić do tego, że młody książę, zaniepokojony knowaniami stryja i pragnący umocnić swoją pozycję polityczną, przyjąłby katolicki chrzest. Jagiełło nie dał się jednak zwieść i 29 września 1379 roku w Trokach wraz ze stryjem zawarł 10-letni rozejm z Krzyżakami, by ukrócić ich intrygi. Fakt wykorzystania Julianny w knowaniach zakonników świadczy jednak o tym, że była ona uważana za kobietę wpływową i zaangażowaną w sprawy Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1930 roku badacz Stanisław Zakrzewski przy okazji referatu o genezie unii krewskiej nazwał nawet księżniczkę twerską „kobietą niepoślednich zdolności”, chociaż obecnie historycy (m.in. Jarosław Nikodem) podkreślają, że nie należy zanadto przeceniać jej roli.

Książę litewski Kiejstut (Leonard Chodźko, XIX wiek, domena publiczna).

Obawy zakonu krzyżackiego względem Kiejstuta ostatecznie się sprawdziły. Latem 1381 roku stary książę faktycznie wystąpił przeciw Jagielle i jego braciom. W październiku 1381 roku opanował ziemie bratanka i uwięził go wraz z matką, bratem Korybutem i dworem. Dopiero za obietnicę lojalności względem stryja Jagiełło odzyskał wolność, lecz wkrótce postanowił ostatecznie się z nim rozprawić. W lipcu 1382 roku pod Brazołą zakon zagwarantował synowi Julianny neutralność polityczną przez starciem z Kiejstutem. W dokumencie rozejmu pojawiło się imię wielkiej księżnej, lecz nie ma pewności, czy odgrywała ona jakąś rolę w rokowaniach, czy był to jedynie wyraz szacunku zakonu do matki Jagiełły. W sierpniu 1382 roku Jagiełło uwięził Kiejstuta w Krewie, gdzie 15 sierpnia 1382 roku zmarł on nagłą i tajemniczą śmiercią – mówiono, że popełnił samobójstwo, lecz krążyły również plotki, że został zamordowany z polecenia bratanka. Stefan Maria Kuczyński w biografii Władysława II Jagiełły sugeruje nawet, że w śmierć Kiejstuta mogła być zamieszana sama księżna Julianna. Nie ma jednak żadnych dowodów, które potwierdzałyby tę odważną tezę.

Po śmierci Kiejstuta pretensje do tronu wielkoksiążęcego przejął jego syn Witold, z którym Jagiełło od 1382 do 1384 roku toczył wojnę domową. W odpowiedzi na pomoc w pokonaniu stryja Jagiełło postanowił zawrzeć z Krzyżakami tzw. traktat dubiski. W dokumencie tym z 31 października 1382 roku zapisano, że został on zawarty „za radą i zgodą naszej kochanej matki Julianny”. Litwa odstępowała w nim Krzyżakom Żmudź aż po Dubissę, jak również wyrażała wolę przyjęcia katolickiego chrztu. Ratyfikacja traktatu była jednak stale odwlekana, a jego postanowienia łamane przez Jagiełłę, przez co wkrótce Krzyżacy stanęli po stronie Witolda. Według Annalisty Toruńskiego sama księżna Julianna nagle zmieniła front polityczny i zaczęła skłaniać syna do zerwania umowy z zakonem jako zagrażającej niezależności Litwy. Jadwiga Krzyżaniakowa i Jerzy Ochmański sugerują w biografii Jagiełły, że mogło się to wiązać z niechęcią księżnej-matki do przyjęcia przez syna katolicyzmu.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Julianna podejmowała też działania w imieniu syna. W 1384 roku to właśnie ona uczestniczyła w rozmowach, mających na celu doprowadzenie do ożenku Jagiełły z córką wielkiego księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego, Zofią. Jako przedstawicielka dynastii Rurykowiczów i wyznawczyni prawosławia była odpowiednią osobą do pośrednictwa w układach z Moskwą. Niewątpliwie patrzyła na ten mariaż z dużym entuzjazmem. Jednym z warunków poślubienia Zofii było bowiem przyjęcie przez wielkiego księcia litewskiego prawosławnego chrztu. Informację na temat tych małżeńskich planów Jagiełły i roli, jaką odegrała w nich Julianna, przekazała zapiska z archiwum carskiego z 1626 roku. Ujawnienie tego dokumentu kilkadziesiąt lat temu obaliło pogląd niektórych dawniejszych badaczy, że Jagiełło przed 1385 roku był wyznawcą prawosławia i nosił imię Jakub (Jakow). Do małżeństwa wielkiego księcia z Zofią ostatecznie jednak nie doszło. 14 sierpnia 1385 roku syn Julianny zawarł w Krewie unię, w której zobowiązał się między innymi do poślubienia króla Polski Jadwigi Andegaweńskiej i przyjęcia katolickiego chrztu.

Śmierć Julianny, miniatura z XVI-wiecznej kroniki (domena publiczna).

W okresie międzywojennym Stanisław Zakrzewski wysunął tezę, że inicjatorką unii krewskiej była po stronie węgierskiej matka królowej Jadwigi Elżbieta Bośniaczka, zaś po stronie litewskiej księżna-matka Julianna. Przeważa jednak pogląd, że nie odgrywała ona w polsko-litewskich rozmowach żadnej istotnej roli. Prawdopodobnie nie była szczególną zwolenniczką aliansu Litwy z Polską i przyjęcia przez nią katolicyzmu. Widziała swojego syna raczej jako sojusznika Moskwy i wyznawcę prawosławia. Nigdy nie odwiedziła Polski za jego panowania i nie poznała też zapewne swojej synowej.

Święta księżna

Wkrótce po przyjęciu przez Jagiełłę chrztu i objęciu przez niego polskiego tronu Julianna twerska wycofała się do monasteru pieczerskiego w Kijowie, gdzie przyjęła imię Maryna (Marina). Informacja na temat jej pobytu w kijowskim klasztorze zawarta została między innymi w Latopisie nikonowskim. Według innej wersji wielka księżna spędziła resztę życia w ufundowanym przez siebie po śmierci męża monasterze Świętego Ducha w Witebsku. Zmarła 17 marca 1391 roku (dawniej badacze podawali 1392 jako rok jej śmierci). Na inskrypcję z datą dzienną zgonu księżnej natrafiono w marcu 2012 roku w czasie remontu monasteru Przemienienia Pańskiego w Połocku. Udało się ją odczytać białoruskiej badaczce Innie Kaleczic. Zapiska brzmiała: „W marcu, w dzień św. Aleksieja [17 marca – przyp. aut.], zmarła wielka księżna Uliana”.

Pamięć o matce króla Polski Władysława II Jagiełły jest nadal żywa zarówno w Polsce, jak i na Litwie i Ukrainie. 5 grudnia 2018 roku wielka księżna Julianna Olgierdowa została kanonizowana przez Ukraińską Autokefaliczną Cerkiew Prawosławną, a jej wspomnienie wyznaczono na 17 marca. W uzasadnieniu tej decyzji podkreślano między innymi zaangażowanie Julianny w krzewienie prawosławia na terenie dzisiejszej Ukrainy (wówczas będącej częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego) oraz jej aktywną działalność fundatorską. Z kolei we wrześniu 2019 roku jej postać, grana przez aktorką Dorotę Naruszewicz, pojawi się w trzecim sezonie serialu TVP Korona królów.

Bibliografia:

• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 10: 1370–1405, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Górny Marek, Władysław Jagiełło – potomkiem Piastów, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 1 (1991), s. 85–90.
• Kaleczic Inna, Istoricheskiye lichnosti v graffiti Polotskoy Spaso-Preobrazhenskoy tserkvi [w:] Национальный Полоцкий историко-культурный музей-заповедник [dostęp: 15 lipca 2019 roku] <[http://polotsk.museum.by/files/freski/LinkedDocuments/Kalechic.pdf]>.
• Kiaupa Zigmantas, Kiaupienė Jūratė, Kuncevičius Albinas, Historia Litwy od czasów najdawniejszych do 1795 roku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
• Krzyżaniakowa Jadwiga, Ochmański Jerzy, Władysław II Jagiełło, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2006.
• Kuczyński Stefan Maria, Król Jagiełło (ok. 1351–1434), Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1987.
• Mažeika Rasa, Was Grand Prince Algirdas a Greek Orthodox Christian?, „Lituanus. Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences” 1984, nr 4, <[http://www.lituanus.org/1987/87_4_05.htm]>.
• Nikodem Jarosław, Data urodzenia Jagiełły. Uwagi o starszeństwie synów Olgierda i Julianny, „Genealogia. Studia i Materiały historyczne”, t. 12 (2000), s. 23–50.
• Nikodem Jarosław, Elżbieta–Julianna–Jadwiga. Przyczynek do genezy związku polsko-litewskiego [w:] Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, pod red. Dariusza A. Sikorskiego i Andrzeja M. Wyrwy, Wydawnictwo DiG, Poznań–Warszawa 2006, s. 459–482.
• Nikodem Jarosław, Jadwiga, król Polski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009.
• Nikodem Jarosław, Litwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2018.
• Nikodem Jarosław, Ponownie o dacie urodzenia Jagiełły, „Genealogia. Studia i Materiały historyczne”, t. 16 (2004), s. 143–158.
• Osiński Krzysztof, Pozycja Julianny Twerskiej w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1377–1382. Próba charakterystyki problemu [w:] „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny” 2013, nr 1, s. 80–87 <[https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/6085/1/PPES12013_KO.pdf]>.
• Potašenko Grigorijus, Multinational Lithuania. History of Ethnic Minorities, Sviesa, Kowno 2008.
• Sahanowicz Hienadź, Historia Białorusi. Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2001.
• Szajnocha Karol, Jadwiga i Jagiełło 1374–1413. Opowiadanie historyczne. T. I–II, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.
• Szajnocha Karol, Jadwiga i Jagiełło 1374–1413. Opowiadanie historyczne. T. III–IV, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.
• Tęgowski Jan, Data urodzenia Jagiełły oraz data chrztu prawosławnego jego starszych braci, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 15 (2003), s. 137–144.
• Tęgowski Jan, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Wydawnictwo Historyczne, Poznań–Wrocław 1999.
• Wasilewski Tadeusz, Daty urodzin Jagiełły i Witolda. Przyczynek do genealogii Giedyminowiczów, „Przegląd Wschodni”, t. 1, z. 1, 1991, s. 15–34.
• Wdowiszewski Zygmunt, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
• Zakrzewski Stanisław, Wypadki z lat 1382–1386 w związku z genezą Unii [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 1, Polskie Towarzystwo Historyczne, Lwów 1930, 345–354.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego pt. „Wielcy polskiego średniowiecza”: