Kobiety średniowiecza (3): Zofia – siostrzenica cesarzowej Teodory

Po wejściu na absolutny szczyt bizantyńskiego społeczeństwa, cesarzowa Teodora zadbała o swoich krewnych. Jej siostra Komito została żoną Sittasa, znanego dowódcy wojskowego. Z tego małżeństwa pochodziła Zofia, która urodziła się przypuszczalnie około 530 roku. Wcześnie straciła ojca, który zginął w walkach na pograniczu armeńskim w roku 538. Związek Komito i Sittasa nie był jedynym zaaranżowanym przez cesarzową Teodorę. Jej wnuk Anastazjusz ożenił się z córką Belizariusza, chyba najsłynniejszego bizantyńskiego dowódcy wszechczasów, pogromcy Wandalów i Ostrogotów. Z kolei Zofia, gdy osiągnęła odpowiedni wiek, została żoną Justyna, syna Wigilancji, siostry cesarza Justyniana I.

Cesarzowa Teodora, siostra Zofii (mozaika z Rawenny)

Do małżeństwa doszło przypuszczalnie jeszcze za życia cesarzowej, czyli najpóźniej w 548 roku. Zofia i Justyn mieli dwoje dzieci: córkę Arabię, urodzoną około 550 roku, i zmarłego w dzieciństwie syna Justusa. Niewiele więcej można powiedzieć o losach naszej bohaterki w tym czasie. Pochodziła z monofizyckiej rodziny i mimo przyjęcia chalcedońskiego wyznania wiary nadal utrzymywała kontakty z monofizytami. Warto nadmienić, że monofizytką była sama Teodora.

Początkowo nie zanosiło się, że Zofia pójdzie w ślady ciotki i zostanie cesarzową. Jej mąż nie wyróżniał się spośród licznych krewniaków cesarza Justyniana, którego następcą miał być jego kuzyn Germanus. Ten jednak zmarł w 550 roku i od tego czasu kwestia sukcesji pozostawała nierozstrzygnięta. Jako potencjalnych następców cesarza wymieniano zwykle dwie osoby: męża Zofii i Justyna, najstarszego syna Germanusa. Obaj Justynowie żyli ze sobą w pozornej zgodzie, ale prawda miała wyjść na jaw dopiero po śmierci starego cesarza.

Na szczycie

Justynian zmarł w nocy z 14 na 15 listopada 565 roku w wieku około 82 lat. Według Kallinika (Callinicusa), jedynego dostojnika obecnego przy umierającym władcy, wyznaczył on na swojego następcę Justyna, męża Zofii. Czy tak było naprawdę? Nie wiadomo. Fakty są takie, że następnego dnia został on Justynem II, a Zofia stała się kolejną cesarzową bizantyńską.

Moneta, przedstawiająca Zofię i Justyna II (fot. DrFO.Jr.Tn)

Pozostała kwestia niedoszłego władcy – Justyna, syna Germanusa. Zesłano go na wygnanie do Aleksandrii, gdzie został zasztyletowany w 566 roku. Według hiszpańskiego kronikarza Jana z Binclair, który spędził jakiś czas w Konstantynopolu, osobą odpowiedzialną za to zabójstwo była cesarzowa. Inny historyk, Ewagriusz Scholastyk, przekazał relację, że głowę Justyna, syna Germanusa, dostarczono do Konstynatynopola, gdzie cesarska para z satysfakcją ją deptała i kopała. Trudno ocenić, ile jest prawdy w tej ostatniej relacji. W każdym razie nie był to spokojny czas dla Zofii i Justyna II. 3 października 566 roku ścięto dwóch senatorów, stojących na czele spisku przeciwko nowemu władcy.

Mimo wszystko w zakresie polityki wewnętrznej początki rządów Zofii i Justyna zapowiadały się obiecująco. Małżonkowie prowadzili działalność charytatywną, zakładali lepozytoria i sierocińce. W Konstantynopolu przebudowano port Juliana, który nazwano na cześć cesarzowej portem Zofii. Nieprzychylne jej relacje Jana z Binclair i Ewagriusza Scholastyka można zestawić z utworami Flaviusa Cresconiusa Corippusa, powstałymi krótko po śmierci Justyniana Wielkiego. Poeta wychwala w nich Zofię i Wigilancję, matkę Justyna, jako boginie, które zastępują mu muzy jako źródło inspiracji. Nowa para cesarska próbowała doprowadzić do zjednoczenia Kościoła, czyli w ówczesnych warunkach do pogodzenia zwolenników ortodoksji i monofizytyzmu. Próby te zakończyły się fiaskiem w 571 roku i zdenerwowany Justyn II rozpoczął prześladowania monofizytów.

Należy podkreślić, że w 565 roku po śmierci Justyniana II rządy w Cesarstwie Bizantyńskim objęły dwie osoby: siostrzeniec zmarłego i jego żona. Ta ostatnia przyjęła tytuł „Aelia”, przysługujący wcześniej cesarzowom z dynastii teodozjańskiej. Kiedy Justyn II zaczął zdradzać objawy choroby umysłowej, faktycznie rządy w państwie spoczęły w rękach Zofii.

Tymczasem nad Bizancjum zaczęły się zbierać ciemne chmury. Do Italii, której zajęcie kosztowało Justyniana mnóstwo lat i pieniędzy, wtargnęli w 568 roku Longobardowie. Od północy zagrażali Awarowie. Jeszcze gorzej działo się na wschodzie. W 570 roku Justyn II odmówił płacenia haraczu Persom (w polskim tłumaczeniu książki Jamesa Allana Evansa haracz jest określony mianem „rocznej subwencji”), co oznaczało wojnę. Bizancjum nie było na nią przygotowane i na efekty nie trzeba było długo czekać. W listopadzie 573 roku Persowie zdobyli twierdzę Darę. To na wieść o jej upadku Justyn II miał popaść w chorobę umysłową.

Solid Justyna II (fot. Classical Numismatic Group, Inc. , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic)

Kolejne lata pokazały, że Zofia była właściwą osobą na właściwym miejscu. Kupiła zawieszenie broni z Persami. W 574 roku doprowadziła do tego, że jej mąż adoptował swojego przyjaciela Tyberiusza, który otrzymał godność cezara. 26 września 578 roku zezwolił nawet na jego koronację. W tym czasie Bizancjum miało faktycznie trzech władców: Zofię, Justyna i Tyberiusza. Sytuacja miała zmienić się diametralnie w ciągu kilku tygodni. 5 października zmarł Justyn II, a niebawem nastąpił upadek jego żony.

Upadek

Na początku panowania Tyberiusza namawiano nowego cesarza, by poślubił albo Zofię, albo jej córkę Arabię. Władca oświadczył, że jest już żonaty i kazał koronować swoją małżonkę.

Jedno ze źródeł powiada, że Zofia nie miała pojęcia o istnieniu żony Tyberiusza. Jest to nieprawda, bo cesarzowa wiedziała o Ino (tak nazywała się żona Tyberiusza). Niezależnie od tego, czy uważała ją za żonę, czy za konkubinę, była przekonana, że cesarz ją oddali. Tak się nie stało. Po części powinna się tego spodziewać, biorąc pod uwagę historię tego małżeństwa.

Tyberiusz był początkowo zaręczony z córką Ino z pierwszego małżeństwa. Kiedy narzeczona zmarła, ożenił się z niedoszłą teściową. Miał z nią troje dzieci. Kiedy został cezarem, Ino z dziećmi zamieszkała w Konstantynopolu. Czując się zagrożona przez Zofię, zdecydowała się opuścić stolicę i zamieszkać w Daphnudon (zapewne w Bitynii). Kiedy zachorowała, jej mąż opuścił stolicę, by ją odwiedzić. Po ogłoszeniu cesarzową (augustą), Ino przyjęła imię Anastazji.

Tyberiusz zaoferował Zofii rolę „cesarzowej-matki” i proponował, by pozostała w pałacu (jak gdyby Zofia chciała się gdzieś wybierać). Nie zaspokoiło to ambicji wdowy po Justynie II, która ochoczo dołączyła do spisku, jaki zawiązał się przeciwko Tyberiuszowi. Spiskowcy chcieli osadzić na tronie Justyniana, rodzonego brata nieszczęsnego Justyna, syna Germanusa, tego samego, którego głowę mieli z taką radością deptać Zofia i Justyn II. Sprzysiężenie zostało wykryte, ale Tyberiusz okazał się bardzo łaskawy. Justynianowi nic złego się nie stało. Zofię spotkały przykrości głównie finansowej natury.

Tremissis Tyberiusza II (fot. Tataryn77)

Możliwe, że z biegiem lat Zofia pogodziła się z rolą cesarzowej-matki. Wciąż zachowywała poważne wpływy na dworze. Przed śmiercią Tyberiusza (zmarł w 582 roku) konsultowano się z nią w sprawie następcy tronu (cesarz nie miał synów). Rekomendowała generała Maurycego (Maurycjusza), który rzeczywiście został kolejnym władcą Bizancjum. Podobno Zofia, mająca w tym czasie około 52 lat, miała nadzieję, że będzie mogła go poślubić i ponownie stać się pierwszą kobietą w państwie. Tak się nie stało, bo jesienią 582 roku Maurycy ożenił się z Konstantyną, córką Tyberiusza.

Zofia miała, jak się wydaje, dobre relacje z nową cesarzową – a w każdym razie o wiele lepsze niż z jej matką. Po raz ostatni wdowa po Justynie II pojawia się w źródłach w 601 roku. Nie wiadomo, czy dożyła tragicznych wydarzeń z następnego roku. Rządy w Konstantynopolu objął Fokas, który kazał stracić pięciu synów Maurycego na oczach ojca, a potem również samego cesarza. Konstantyna z trzema córkami została zesłana do klasztoru. W 605 roku i one zostały zabite na rozkaz Fokasa.

Kobieta wyjątkowa?

W dziejach Bizancjum nie brak cesarzowych, których losy były ciekawsze od drogi życiowej Zofii. Wystarczy wskazać na wspomniane w tekście Teodorę, bizantyńskiego Kopciuszka, czy Konstantynę, którą dotknęły nieszczęścia na miarę greckiej tragedii. Mimo to, jak stwierdza brytyjska badaczka Averil Cameron, „Zofia pod wieloma względami była bardziej interesująca niż jej ciotka”.

Była to kobieta, która faktycznie przez trzynaście lat rządziła sporej wielkości państwem. Jej rządy czy współrządy w latach 565–578 to nie tylko prześladowania monofizytów, utrata znacznej części Italii na rzecz Longobardów i konflikt z Persją. Po śmierci Justyniana skarb świecił pustkami – wielkie podboje słynnego cesarza dużo kosztowały. Zofia zdołała poprawić stan finansów publicznych na tyle, że Tyberiusz, który objął rządy w 578 roku, mógł rzucać złotem na lewo i prawo.

Bibliografia

• Browning Robert, Justynian i Teodora, wyd. 2, Warszawa 1996.
• Evans J.A., Justynian i Imperium Bizantyńskie, tłum. Barbara Godzińska, Warszawa 2008.
• Feissel Denis, Cesarz i administracja cesarska, [w:] Świat Bizancjum, t. 1, Cesarstwo wschodniorzymskie 330–641, red. Cécile Morrison, Kraków 2007.
• Garland Lynda, Byzantine Empresses. Women and Power in Byzantium, AD 527–1204, London–New York 1999.
• Taż, Constantina (Wife of the Emperor Maurice), [w:] An Online Encyclopedia of Roman Rulers and their Families 15 września 1999 [dostęp: 4 października 2010], http://www.roman-emperors.org/tina.htm
• Taż, Ino (Anastasia), [w:] An Online Encyclopedia of Roman..., 15 sierpnia 1999 [dostęp: 4 października 2010] http://www.roman-emperors.org/ino.htm.
• Taż, Sophia (Wife of Justin II), [w:] An Online Encyclopedia of Roman..., 15 sierpnia 1999 [dostęp: 4 października 2010] http://www.roman-emperors.org/sophia.htm
• Krawczuk Aleksander, Poczet cesarzy bizantyjskich, wyd. 2, Warszawa 1996.
• Morrison Cécile, Stolica, [w:] Świat Bizancjum, t. 1, Cesarstwo wschodniorzymskie 330–641, red. Cécile Morrison, Kraków 2007.
• Taż, Wydarzenia – perspektywa chronologiczna, [w:] Świat Bizancjum, t. 1, Cesarstwo wschodniorzymskie 330–641, red. Cécile Morrison, Kraków 2007.

Artykuły z cyklu Kobiety średniowiecza publikujemy w każdy trzeci wtorek miesiąca.

Redakcja: Roman Sidorski