Kemal Atatürk - droga do pełni władzy
Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) Kemal Atatürk i jego droga do pełni władzy
Po zapewnieniu sobie całkowitej dominacji na scenie politycznej Mustafa Kemal i jego rząd rozpoczęli wdrażanie szeroko zakrojonego programu reform. Zarysowuje się ciekawa paralela w stosunku do drugiego okresu konstytucyjnego, kiedy to ruch, który rozpoczął się od kampanii na rzecz przywrócenia konstytucji, zdobył władzę (w 1908 roku), przez pewien czas dzielił się nią (aż do 1913 roku) z innymi ugrupowaniami w ramach pluralistycznego i względnie wolnego środowiska [politycznego], po czym w końcu ustanowił monopol władzy, wykorzystując ją do przeforsowania radykalnego programu laicyzacji i modernizacji (w latach 1913–1918).
Teraz powtórzył się ten sam wzór: po zwycięstwie (1922) ruch na rzecz suwerenności narodowej przeszedł przez fazę pluralizmu (do 1925 roku), a następnie wprowadził rządy autorytarne i zaczął realizować program reform. Zarówno podczas autorytarnej, nacjonalistycznej fazy epoki unionistów, jak i w okresie kemalizmu doszło do brutalnego rozprawienia się ze społecznościami mniejszościowymi: w pierwszym przypadku z Ormianami, w drugim – z Kurdami. Te prawidłowości wskazują, że w obu fazach ruchu młodotureckiego, gdy szło o wybór między demokracją z wolniejszym przebiegiem reform a systemem autorytarnym z większymi możliwościami wdrażania radykalnych środków, wygrywała druga opcja, ponieważ tym, co ostatecznie liczyło się dla młodoturków, było wzmocnienie i przetrwanie państwa. Demokracja (czy to w postaci „rządów konstytucyjnych”, czy „suwerenności narodowej”) stanowiła tylko środek prowadzący do tego celu, a nie cel sam w sobie.
Reformy kemalistyczne, podobnie jak te z lat 1913–1918, zmierzały do laicyzacji i modernizacji społeczeństwa. We wrześniu 1925 roku zamknięte zostały świątynie religijne (turbe) i klasztory derwiszów (tekke). W listopadzie zakazano noszenia turbanu i fezu – czerwonej czapki będącej tradycyjnym nakryciem -głowy osmańskiego dżentelmena od czasów sułtana Mahmuda II. Zastąpiono je przejętym z Zachodu kapeluszem lub czapką. Zmiany natrafiały na -stały opor ludności. Tekke i turbe odgrywały ważną rolę w codziennym życiu muzułmanów, podczas gdy kapelusz uważano za symbol chrześcijańskiej Europy. Swoją rolę w zduszeniu oporu odegrały Trybunały Niepodległości. Na podstawie „Ustawy o utrzymaniu porządku” aresztowano blisko 7500 osób, a 660 stracono.
W pierwszej połowie 1926 roku przyjęto europejski kalendarz, a także szwajcarski kodeks cywilny i kodeks karny zapożyczony z Włoch Mussoliniego. Uchwalono szereg przepisów restrukturyzujących sektor bankowy i, z wyjątkiem wojskowych, zniesiono wszelkie tytuły honorowe (takie jak bej, efendi czy pasza).
Razem ze zniesieniem sułtanatu i kalifatu oraz proklamowaniem republiki te środki składają się na pierwszą falę kemalistycznych reform. Wyraźnie stanowiły one przedłużenie reform tanzimatu i unionistycznych, które zsekularyzowały większość systemu prawa i edukacji. Po zepchnięciu sułtana-kalifa do roli ornamentu i usunięciu z gabinetu szejhulislama również państwo stało się już w dużym zakresie zlaicyzowane. Jednak islam, będący państwową religią imperium, pozostał nią również we wczesnych latach Republiki.
Głównym nowym posunięciem kemalistów była całościowa sekularyzacja prawa rodzinnego, która – przez fakt zniesienia małżeństw religijnych i poligamii – dotykała codziennego życia ludności. Kemaliści poszli również znacznie dalej w zeświecczaniu społeczeństwa. Fakt, że zmiany w ubiorze (przykładem reforma kapeluszowa) były traktowane z taką powagą (zarówno przez zwolenników reform, jak i ich przeciwników), wpisuje się w tradycję ciągnącą się od czasów wprowadzania nowych uniformów w zachodnim stylu, fezów i stambouline’ów dla urzędników Mahmuda II. O przetrwaniu tej tradycji po dzień dzisiejszy świadczą niedawne dyskusje na temat noszenia chust przez muzułmańskie studentki.
Mahmud II Podobnie jak unionistyczni reformatorzy przed nimi, kemaliści zatrzymali się jednak o krok przed uruchomieniem rzeczywistej rewolucji społeczno-gospodarczej czy programu reform, nie podjęli bowiem próby wprowadzenia zmian w stosunkach własnościowych w kraju.
W 1925 roku uciszono opozycję polityczną i prasę, ale Mustafa Kemal, będąc doskonale świadomy możliwości swoich oponentów i ich eksperckiej wiedzy z zakresu działalności w podziemiu (datującej się wstecz do dni przed rewolucją 1908 roku), nadal nie czuł się w pełni bezpieczny. Dopóki wokół istnieli przywódcy Komitetu Jedności i Postępu i Postępowa Partia Republikańska, dysponujący nienaruszonym prestiżem bohaterów wojny o niepodległość, mogli wykorzystać falę niezadowolenia wywołaną przez nadal złą sytuację gospodarczą i niepopularność reform.
Maj i czerwiec 1926 roku Mustafa Kemal spędził w podroży, dokonując szeroko zakrojonej inspekcji południa i zachodu kraju. Tuż przed przybyciem do İzmiru 15 czerwca (które niespodziewanie się opóźniło) wykryto spisek mający na celu jego zabicie. Spiskowcy zostali aresztowani. Okazali się małą grupą zawodowych strzelców, którym przewodził były deputowany do Zgromadzenia Narodowego (i sekretarz Grupy Obrony Praw), Ziya Hurşit. Do İzmiru wysłano ankarski Trybunał Niepodległości. Natychmiast po jego przybyciu, 18 czerwca, rozpoczęła się fala aresztowań.
Tekst jest fragmentem książki Erik-Jan Zürchera pt. „Turcja. Od sułtanatu do współczesności”:
Musa Kâzım Karabekir (1882-1948) Aresztowano prawie wszystkich żyjących prominentnych unionistów, a także byłych członków Zgromadzenia reprezentujących PPR, z wyjątkiem Huseyina Raufa (Orbaya) i Adnana (Adıvara), którzy wówczas przebywali za granicą. Podczas procesu, trwającego od 26 czerwca do 12 lipca, aresztowanych polityków oskarżono o popieranie spisku zmierzającego do zabicia prezydenta i o planowanie zamachu stanu. Szesnastu spośród oskarżonych skazano na karę śmierci, mimo że większości z nich nie dowiedziono udziału w spisku. Wojskowych bohaterów kojarzonych z PPR, Kazıma Karabekira, Alego Fuada (Cebesoya), Refeta (Belego) i Cafera Tayyara (Eğilmeza), uwolniono pod presją opinii publicznej i z powodu oznak niezadowolenia w armii. Było jednak jasne, że bezpowrotnie utracili swoje miejsce w polityce.
Drugi proces, wytoczony pięćdziesięciu liczącym się dawnym unionistom, rozpoczął się w Ankarze w sierpniu. Nawet bardziej niż ten pierwszy okazał się procesem pokazowym, którego rzeczywistym oskarżonym była polityka prowadzona przez przywódców KJiP w czasie, gdy mieli pełnię władzy, oraz ich wrogie nastawienie do Mustafy Kemala. Spisek z czerwca 1926 roku stanowił wątek poboczny. Czterech oskarżonych powieszono, a wielu innym wymierzono kary więzienia. Huseyina Raufa, oficjalnie uznanego za głównego winowajcę, skazano in absentia na 10 lat pozbawienia wolności. Kara Kemal, przez oskarżycieli uważany za mozg stojący za przygotowaniami do zamachu na życie Mustafy Kemala, został skazany na karę śmierci in absentia już w trakcie pierwszej części procesu. Kiedy wytropiono jego miejsce ukrycia w Stambule, zastrzelił się.
Ten niespokojny okres powojenny został symbolicznie zamknięty trwającym 36 godzin przemówieniem Mustafy Kemala, które wygłosił na kongresie Republikańskiej Partii Ludowej, zorganizowanym w dniach 15–20 października 1927 roku. Jest to tekst niezwykły i ogromnie wpływowy, a zatem wart rozważenia.
Mustafa Kemal przedstawił w nim raport z dziejów tureckiego ruchu narodowego lat 1919–1927. Status dokumentu historycznego, który autor chciał nadać swojemu tekstowi, został zaakceptowany, choć w późniejszych pokoleniach trwały w Turcji debaty wokół pytania, czy rzeczywiście można to przemówienie traktować jako źródło historyczne czy też jako tekst o charakterze historiograficznym. Prestiż autora i klimat polityczny tamtego okresu sprawiły, że tekst przemówienia aż po dzień dzisiejszy ma status Biblii dla prawie całej tureckiej historiografii zajmującej się tamtą epoką. W latach 1928–1929 przemówienie przetłumaczono na języki: niemiecki, francuski oraz angielski, głęboko wpływając także na historiografię zagraniczną.
Mustafa Kemal Atatürk wygłaszając Nutuk W rzeczywistości Nutuk (Mowa), bo pod taką nazwą tekst jest znany, nie przedstawia historii lat 1919–1927, lecz kończy się na powstaniu Postępowej Partii Republikańskiej w listopadzie 1924 roku. Zaledwie 1,5 procent treści tekstu dotyczy późniejszych wydarzeń. Przyczyną jest to, że wcale nie chodziło w przemówieniu o przegląd ówczesnych dziejów Turcji, lecz o usprawiedliwienie czystek przeprowadzonych w latach 1925–1926, a jego głównym tematem była krytyka dawnych przywódców PPR – tak samo jak krytyka pod adresem wcześniejszych liderów KJiP stanowiła główny temat „pamiętników” Mustafy Kemala, opublikowanych w marcu 1926 roku. W przemówieniu tym, będącym próbą zdyskredytowania dawnych towarzyszy, Mustafa Kemal przedstawia ich jako powątpiewaczy, ludzi niekompetentnych i zdrajców, siebie odmalowuje zaś jako człowieka, który sam jeden stał na czele ruchu od jego początku. Znaczące, że „Mowa” rozpoczyna się od przybycia Mustafy Kemala do Anatolii w maju 1919 roku i pomija wcześniejszą fazę rozwoju narodowego ruchu oporu. Ponadto, jawnie zniekształcając historyczną prawdę, przedstawia wojnę o niepodległość nie w kategoriach walki o utrzymanie kolejnych części imperium osmańskiego, lecz jako ruch na rzecz ustanowienia nowego państwa tureckiego.
Kontekst, w którym to przemówienie zostało wygłoszone, służył także zniekształcaniu historycznego obrazu zdarzeń. RPL zwołała swój kongres w 1927 roku. Jest on na ogół nazywany „drugim” kongresem tej partii, choć w rzeczywistości był jej pierwszym zjazdem. Republikańska Partia Ludowa nazwała go „drugim”, w retrospektywie uznając kongres zorganizowany w Sivas w 1919 roku za swój pierwszy zjazd. W ten sposób (fałszywie) utożsamiła się z ruchem narodowowyzwoleńczym i zmonopolizowała jego dziedzictwo. Ostatecznie, tak jak lata 1923–1926 miały decydujący wpływ na życie polityczne w Turcji z jego autorytarnymi naleciałościami przez następne 20 lat, tak samo kongres z 1927 roku i przemówienie Mustafy Kemala na całe pokolenia zdeterminowały historyczną wizję narodzin nowego państwa tureckiego.
