Kazimierz Wielki: władca, który zasłużył na swój przydomek

Kazimierz Wielki jest jednym z bohaterów serialu „Korona królów” – przejdź do bazy artykułów o postaciach występujących w serialu

Kazimierz III Wielki (aut. Leopold Löffler, domena publiczna).

Kazimierz Wielki, choć nie był postacią z brązu, w pamięci społecznej zapisał się jako władca wybitny. Wysoka ocena jego działalności podkreślana była już w źródłach czternastowiecznych. Obraz ten utrwalił w kolejnym stuleciu Jan Długosz, pisząc m.in.:

[…] lubo jaśniał blaskiem cnót wielu, a zwłaszcza słuszności i sprawiedliwości, którymi nie tylko w swoim królestwie, ale i u obcych narodów głośno zasłynął, tak iż znęceni jego sławą i chwalebnymi dzieły obcy przychodnie, osobliwie Niemcy, […] do królestwa polskiego się przenosili i w jego państwie stałe z rodzinami i majątkami obierali sobie mieszkanie[…].

To właśnie krakowski kronikarz przyczynił się do trwałego zestawienia imienia syna Władysława Łokietka z najbardziej chwalebnym spośród królewskich „przezwisk”. Współczesna historiografia jest zgodna co do słuszności takiego połączenia. Kazimierz Wielki zapisał się bowiem w historii jako monarcha hojny, powszechnie lubiany i szanowany, znamienity budowniczy, polityk i prawodawca. Marcin Kromer w XVI wieku tak opisywał panowanie ostatniego Piasta:

[…] był bardziej sławny w pokoju niż w czynach i sztuce wojennej; stąd także on jeden wśród władców Polski, jak się wydaje, zasłużył sobie na przydomek wielkiego nie tyle męstwem wojennym i zwycięstwami, ile wspaniałymi czynami i przez obwarowanie licznych zamków i miast, a także dlatego, że do końca utrzymał życzliwość względem siebie zarówno wszystkich wysoko postawionych, jak też ludzi niskiej kondycji społecznej, a to przez te zalety, które zgromadził, to jest sprawiedliwość, przystępność, ludzkość, uprzejmość i łagodność, jakkolwiek dla chwały więcej znaczą cnoty wojenne. Dzisiejsza zaś wdzięczność ludzka łatwiej może być odnoszona do tych cnót łagodności. Zwykle ludzie tamte bardziej podziwiają, lecz te zachowują we wdzięcznej pamięci.

Kazimierz Wielki: sukcesja, wyzwania i nabytki terytorialne

Pieczęć książęca Władysława Łokietka (domena publiczna).

Przyszły następca polskiego tronu urodził się 30 kwietnia 1310 roku w Kowalu (obecnie powiat włocławski). Był najmłodszym synem Władysława Łokietka i Jadwigi Bolesławówny. Po przedwczesnej śmierci starszych braci już w 1312 roku został jedynym dziedzicem korony. Wychowywał się na zamku w Krakowie. W młodości królewicz był także częstym gościem na zaprzyjaźnionym dworze węgierskim w Budzie. Po przezwyciężeniu ciężkiej choroby, która zagrażała nawet jego życiu, brał udział w wojnie polsko-krzyżackiej (1327-1332). Konflikt nie zakończył się rozstrzygnięciem i podpisanie korzystnego dla królestwa traktatu pokojowego stało się jednym z najpoważniejszych wyzwań pierwszych lat panowania młodego monarchy.

Władysław Łokietek zmarł w marcu 1333 roku. Zjednoczone po epoce rozbicia dzielnicowego królestwo składało się jedynie z Wielkopolski i Małopolski. Pozostałe ziemie nie uznawały władzy zwierzchniej Krakowa, stanowiły lenno czeskie lub były okupowane przez państwo zakonne. Sojusz luksembursko-krzyżacki stanowił najpoważniejsze zagrożenie dla państwa polskiego. Nowy władca nie miał łatwego startu – na dworze kwestionowano bowiem jego zdolności do prowadzenia kolejnych wojen. W otoczeniu królewskim krążyły niesprawdzone plotki jakoby królewicz miał zbiec z pola bitwy pod Płowcami. Wieści te były prawdopodobnie powiązane z decyzją siedemdziesięcioletniego monarchy, który w trosce o syna odwołał jego oddziały z pola walki. W takich niełatwych okolicznościach 25 kwietnia 1333 roku na Wawelu odbyła się koronacja dwudziestotrzyletniego Kazimierza Łokietkowica na króla Polski.

Pierwszymi sukcesami młodego władcy było zażegnanie niebezpieczeństwa luksemburskiego oraz rozwiązanie problemu krzyżackiego. Jan Luksemburski, syn cesarza Henryka VII i król Czech, pretendował do tronu w Krakowie i władania nad ziemiami, które wchodziły wcześniej w skład piastowskiej monarchii Przemysła II. W 1335 roku władca, przy dyplomatycznym wsparciu i mediacji dworu w Budzie, za olbrzymią jak na ówczesne czasy kwotę 20 tysięcy kop groszy praskich zrzekł się swoich pretensji. Jednocześnie Kazimierz III Wielki nie zrezygnował z polskich praw do będącego czeskim lennem Mazowsza.

Po prolongowaniu rozejmu polsko-krzyżackiego synowi Władysława Łokietka udało się doprowadzić do utworzenia specjalnego trybunału papieskiego, który miał zadecydować o rozstrzygnięciu sporu. Ostatecznie konflikt zakończył się przez podpisanie traktatu kaliskiego w 1343 roku. Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską, natomiast Pomorze Gdańskie zostało przekazane Zakonowi jako „wieczysta jałmużna”. Takie wyjście z konfliktu uznawane jest za zwycięstwo kazimierzowskiej dyplomacji.

Polska za czasów Kazimierza III (aut. Poznaniak, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0.)

Dłuższym i realizowanym etapami przedsięwzięciem okazało się przyłączenie do Korony Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Ekspansja w tym kierunku, realizowana we współpracy z Węgrami, była bardzo popularna wśród możnych małopolskich, region ten miał bowiem kluczowe znaczenie dla rozwoju handlu w kierunku wschodnim. Rządzący księstwem książę Bolesław Jerzy pochodził z mazowieckiej linii Piastów i został wprowadzony na tron przez Władysława Łokietka. W 1338 roku, podczas zjazdu w Wyszehradzie (tego samego, na którym ustalono kwestię węgierskiej sukcesji po śmierci Kazimierza Wielkiego), władca włodzimierski dokonał formalnego aktu przyrzeczenia tronu ruskiego polskiemu królowi w przypadku, gdyby sam nie miał męskiego potomka. Dwa lata później Bolesław Jerzy został otruty. Miejscowi bojarzy nie mieli jednak ochoty podporządkować się ustaleniom wyszehradzkim. Swoje prawa do tych ziem zgłosiła także Litwa. Ostatecznie podbój Rusi zajął polskim wojskom ponad dwadzieścia pięć lat.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Kazimierz III Wielki (aut. Marcello Bacciarelli, domena publiczna).

Terytorium monarchii Kazimierza Wielkiego powiększyło się w stosunku do czasów jego ojca ze 102 do 244 tysięcy kilometrów kwadratowych. Nie powiodła się jednak próba odzyskania Śląska podjęta w drodze starcia zbrojnego z Luksemburgami. Na mocy pokoju namysłowskiego w 1348 roku Polska wycofała się z konfliktu bez żadnych korzyści, a bogata dzielnica została wcielona do Korony Królestwa Czeskiego. Krakowska dyplomacja była zainteresowana także polityką pomorską. Dzięki sojuszowi zawiązanemu z Danią i Pomorzem Zachodnim w latach sześćdziesiątych XIV wieku do państwa polskiego przyłączono strategicznie położone Drezdenko, Santok i okręg Wałcza. Prowadzona w tym regionie polityka odsunęła od monarchii piastowskiej zagrożenie wynikające z przymierza brandenbursko-krzyżackiego. Kolejnym sukcesem krakowskiej dyplomacji było silniejsze powiązanie z Koroną książąt mazowieckich. Dzielnica ta miała duże znaczenie w rozgrywce z Luksemburgami i państwem zakonnym.

Mimo że Kazimierz Wielki prowadził wiele wojen, w pamięci potomnych zapisał się jako władca miłujący pokój (tak pisze o nim [Kronika katedralna krakowska]). Próba odbudowy kraju w granicach państwa pierwszych Piastów nie powiodła się. Nastąpiło natomiast trwałe przesunięcie osi królestwa na wschód. Rządy syna Władysława Łokietka doprowadziły do faktycznego zakończenia rozdrobnienia feudalnego i odsunięcia od jego bram czyhających zagrożeń, takich jak pretensje do tronu zgłaszane przez władcę Czech oraz potencjalny sojusz naszych południowych sąsiadów z Krzyżakami. W dniu swojej śmierci zostawił swojemu następcy silną i zintegrowaną monarchię, która wkrótce stała się regionalną potęgą. Kolejne pokolenia nie musiały walczyć o swój byt na własnej ziemi i żaden nieprzyjaciel przez długie lata nie stwarzał realnego niebezpieczeństwa dla suwerenności państwa.

Kazimierz Wielki: wzrost znaczenia Korony Królestwa Polskiego w Europie

Monarchia piastowska pod rządami króla Kazimierza III była silnym i zwartym państwem posiadającym solidne podstawy gospodarcze oraz mającym kluczowe znaczenie w regionie. Integracja i rozwój kraju przyczyniły się do powstania, wzorem między innymi sojuszniczych Węgier, teorii „Korony Królestwa Polskiego”. Pod pojęciem tym rozumiano szeroko rozumianą władzę państwową nad ziemiami, które wchodziły w jego skład (także dawniej).

Dzięki aktywnej polityce zagranicznej Kazimierz Wielki znacznie wzmocnił polską pozycję w stosunkach z cesarstwem i papiestwem. Sprawna dyplomacja wielokrotnie zapobiegła rozwiązaniom zbrojnym. W oparciu o sojusz z Węgrami, wykorzystując europejski układ sił, monarcha przyczynił się do ukształtowania w regionie politycznej równowagi. Potwierdzeniem takiego stanu i pozycji Królestwa Polskiego w tym systemie był osławiony zjazd monarchów w 1364 roku. W krakowskiej uczcie u Mikołaja Wierzynka uczestniczyli znamienici goście: cesarz Karol IV Luksemburski, Ludwik Andegaweński, Waldemar IV Duński, król Cypru Piotr oraz kilku książąt piastowskich. Choć za partnerów niejednokrotnie miał władców wybitnych, polski król umiejętnie odnajdywał się w ówczesnej rozgrywce politycznej będąc cenionym i szanowanym graczem.

Uczta u Wierzynka (aut. Bronisław Abramowicz, domena publiczna).

Zasługą działań króla Kazimierza i jego realizującego program przebudowy państwa otoczenia było napełnienie królewskiego skarbu. Przeprowadzono reformę monetarną (w myśl zasady „jedna moneta w jednym królestwie”), usprawniono polityką podatkową, zmodernizowano wojsko, w sposób planowy rozwijano handel i górnictwo. Założono wiele nowych miast i wsi, zbudowano około siedemdziesięciu zamków i obwarowań miejskich. Nową instytucją integrującą była rada królewska, utworzono centralne urzędy podskarbiego i podkanclerza. Podjęto także kroki w kierunku unifikacji prawnej, między innymi powołano do życia obradujący na Wawelu Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego.

Polska pod rządami ostatniego koronowanego Piasta rozwijała się także na polu kultury, sztuki i nauki. W owym czasie „do królestwa polskiego się przenosili i w jego państwie stałe z rodzinami i majątkami obierali sobie mieszkanie” liczni przedstawiciele obcych narodowości: Niemcy, Włosi, Żydzi, Ormianie, Wołosi, Francuzi, Anglicy, Flamandowie i Niderlandczycy. Kazimierzowska monarchia, wobec kryzysu jaki w XIV wieku dotknął zachodnią Europę, stała się atrakcyjnym miejscem dla przedstawicieli wielu zawodów. Władca popierał ten proces, między innymi chętnie korzystając ze wsparcia finansistów narodowości żydowskiej lub przybyłych z Półwyspu Apenińskiego. W bilansie panowania syna Władysława Łokietka nie można ponadto pominąć przełomowego dla szkolnictwa wydarzenia, jakim była fundacja Akademii Krakowskiej w 1364 roku. Pierwszy uniwersytet na polskiej ziemi (dominowały na nim katedry prawa) miał zapewnić kadrę urzędników dla królestwa.

Polecamy e-book Aleksandry Niedźwiedź – „Z czego się śmiano w średniowieczu?” :

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 11,90 zł.

Kazimierz Wielki: bigamista na polskim tronie

Przywary Kazimierza III, takie jak nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu oraz – przede wszystkim – słabość do płci pięknej, sprzyjały budowaniu legendy ostatniego Piasta na krakowskim tronie. W pamięci kolejnych pokoleń zapisał się jako wybitny król, będący jednocześnie człowiekiem z krwi i kości.

Adelajda Heska wg. Jana Matejki (domena publiczna).

Wiedza o licznych miłostkach monarchy była powszechnie znana. Jeszcze zanim został na Wawelu koronowany na króla Polski, niespełna dwudziestoletni królewicz miał podczas pobytu na Węgrzech dopuścić się gwałtu na arystokratce Klarze Zach. O królewskich poczynaniach na polu miłosnym w następujących słowach opowiadał swoim czytelnikom Jan Długosz:

[…] nie mógł wszelako wolnym być od wad, a zwłaszcza najgorszej z ludzkich przywar, cielesnej rozpusty […] dla nasycenia swych sprośnych chuci chował wiele nałożnic, które po różnych dworach i zamkach utrzymywał, opuściwszy i odepchnąwszy od łoża swego królową Adelajdę, niewiastę pobożną i uczciwą, i żył z nimi jawnie i publicznie; czym imię swoje tak dalece ohydził […].

Kronikarz oskarża nawet Kazimierza Wielkiego o wpływ kochanki Estery na nadanie Żydom „wielu swobód i wolności”. Jak wyglądała w tym przypadku prawda historyczna? Czy informacja na temat kolejnej nałożnicy stanowi jedynie pokłosie niechęci autora „Roczników” do wyznawców religii mojżeszowej? Odpowiedzi na te pytania czytelnik odnajdzie w publikacji Marka Telera pt. Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego.

Władca był żonaty czterokrotnie. Pierwszą małżonkę, Aldonę Giedyminównę, poślubił w 1325 roku na wyraźny rozkaz ojca w celu scementowania sojuszu polsko-litewskiego. Po śmierci znanej z pierwszego sezonu „Korony królów” królowej kolejną wybranką rozpustnego syna Władysława Łokietka została Adelajda Heska, którą po kilkunastu latach nieudanego współżycia rozkazał osadzić na zamku w Żarnowcu. Bigamia, którą Kazimierz Wielki popełnił poślubiając za jej życia czeską mieszczkę Krystynę Rokiczanę, a następnie księżniczkę żagańską Jadwigę, stała się dużym skandalem na arenie międzynarodowej. Z opisanych wyżej związków narodziło się pięć córek. Wobec braku męskiego potomka, a więc legalnego następcy, zgodnie z wcześniejszymi traktatami, sukcesorem krakowskiego tronu został, panujący w latach 1370-1382, Ludwik z dynastii Andegawenów, syn Karola Roberta i Elżbiety Łokietkówny, siostry ostatniego Piasta na Wawelu.

Kazimierz Wielki: monarcha bliski współczesnym i potomnym

Nagrobek Kazimierza III Wielkiego w Katedrze Wawelskiej (fot. Pko, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

We wrześniu 1370 roku, w trzydziestym ósmym roku panowania, król zatrzymał się w Przedborzu (ziemia sieradzka), mieście przez siebie lokowanym. Podczas polowania na jelenia Kazimierz III upadł z konia i odniósł „niemałą ranę na lewym kolanie”. W trakcie rekonwalescencji i powrotu do Krakowa jego stan uległ pogorszeniu. Gorączka nie ustępowała. Sześćdziesięcioletni syn Władysława Łokietka zmarł w stolicy swojego królestwa w dniu 5 listopada.

Kazimierz Wielki jako jedyny z pośród polskich władców został trwale połączony z najbardziej chwalebnym spośród królewskich przydomków. Podsumowując jego panowanie nie mamy dzisiaj wątpliwości, że był postacią wybitną i zdecydowanie zasłużył na przypisany swojej osobie epitet. Jednocześnie był człowiekiem z krwi i kości. Dla swoich poddanych potrafił być zarówno niezwykle hojny, jak i wykazywać się typowym dla epoki średniowiecza okrucieństwem. Mimo że był lubiany i szanowany przez swoje otoczenie, był także, jak pisał Jerzy Wyrozumski w biografii króla:

zapewne niełatwy w obejściu, gniewał się i oburzał, nie gardził suto zastawionym stołem, chętnie polował i oddawał się rozrywkom, a w licznych romansach i przygodach erotycznych narażał interes dynastii. Był w tym wszystkim może nieco śmieszny, ale zarazem bliski współczesnym i potomnym, bardziej niżby tego można oczekiwać po jakiejś posągowej nieskazitelności.

Przeczytaj więcej artykułów o czasach Kazimierza Wielkiego oraz serialu „Korona królów”:

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Bibliografia:

• Jasienica Paweł, Polska Piastów, Prószyński Media, Warszawa 2012.
• Jasiński Kazimierz, Przydomek Kazimierza Wielkiego – czas powstania i geneza, „Genealogia”, 5, 1995, s. 25-43.
• Samsonowicz Henryk, Kazimierz III Wielki [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. Andrzej Garlicki, Czytelnik, Warszawa 1987.
• Teler Marek, Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego, Promohistoria Michał Świgoń, Warszawa 2018.
• Wyrozumski Jerzy, Historia Polski do roku 1505, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
• Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz