Karolina Lanckorońska: historyk sztuki w służbie ojczyzny

Każda książka ma swój początek. Pomysł na Dziewczynę i uczonego narodził się w latach 90. XX wieku, kiedy holenderska historyk sztuki Gerdien Verschoor pracowała w Warszawie nad doktoratem. W dzienniku „Rzeczpospolita” (październik 1994 roku) pisarka przeczytała artykuł Obrazy Rembrandta wróciły do Polski, który informował czytelników, że „na Zamek Królewski w Warszawie powróciło 18 obrazów z kolekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego”. Kolekcja Rzewuskich i Lanckorońskich, w tym Dziewczyna w ramie obrazu i Uczony przy pulpicie namalowane przez holenderskiego mistrza w 1641 roku, została przekazana przez Karolinę Lanckorońską.

Karolina Maria Adelajda Franciszka Ksawera Małgorzata Edina, hrabianka Lanckorońska herbu Zadora była historykiem i historykiem sztuki, żołnierzem Armii Krajowej, więźniarką obozu koncentracyjnego, oficerem korpusu generała Andersa, a po zakończeniu działań zbrojnych prominentną działaczką polonijną we Włoszech. Żyła aż 104 lata, w tym prawie 60 lat na obczyźnie. Uważała, że „polskością jest świadomość i przynależność do narodu polskiego” i „należy dać możliwie konkretne dowody tej świadomości”. Twierdziła także, że „im więcej ci dano, tym więcej jesteś winien ojczyźnie i bliźnim”. W jaki sposób arystokratka zasłużyła się dla narodu polskiego?

Rodzina, studia, wojna

Antoni Lanckoroński (1760–1830) był posłem na Sejm Wielki i zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Po rozbiorach przeniósł się do Wiednia. Został wybrany na marszałka sejmu stanowego i otrzymał tytuł szambelana austriackiego. W XIX wieku Lanckorońscy wtopili się w struktury państwa austriackiego.

Karolina urodziła się 11 sierpnia 1898 roku w miejscowości Buchberg w Dolnej Austrii. Była córką księżnej Margarethe von Lichnowsky (1863–1957) i Karola Antoniego Lanckorońskiego (1848–1933), wnuka Antoniego, członka austriackiej Izby Panów. Ojciec miał kluczowy wpływ na wychowanie córki i wybór jej życiowej drogi. Karol był wszechstronnie wykształconym człowiekiem, działaczem kulturalnym w Galicji, kolekcjonerem i mecenasem sztuki. Wśród jego najważniejszych osiągnięć warto wymienić udział w negocjacjach z Austriakami na temat zwrócenia Wawelu Polakom, który wcześniej służył jako obiekt wojskowy. Był blisko cesarza Franciszka Józefa i wierzył w budowę monarchii austriacko-węgiersko-polskiej. Choć większość życia spędził poza ojczyzną, nigdy nie zerwał z nią więzi, czytał Mickiewicza i dbał o patriotyczne wychowanie dzieci. Dzieciństwo Antoniego (1893–1965), Karoliny i Adelajdy (1903–1980) toczyło się w Wiedniu, ale lato najczęściej spędzali w pałacu rodzinnym w Rozdole pod Lwowem.

Podczas I wojny światowej Karolina była sanitariuszką. Opiekowała się rannymi polskimi żołnierzami w zakładzie ufundowanym przez jej ojca. Po ukończeniu gimnazjum (1920 rok) studiowała historię sztuki na Uniwersytecie Wiedeńskim. Przez kilka lat mieszkała również w Rzymie, gdzie pracowała w Sekcji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności. W 1926 roku obroniła doktorat – analizując i interpretując dzieło swojego ulubionego artysty, czyli Sąd Ostateczny Michała Anioła. Przez całe życie obcowała ze sztuką. Lanckorońscy mieszkali w stolicy Austrii w okazałym, rozebranym po II wojnie światowej, pałacu, w którym Karol sprawował pieczę nad rodzinną kolekcją i utworzył sporych rozmiarów bibliotekę.

W 1935 roku, już w niepodległej Polsce, na podstawie pracy Dekoracja kościoła del Gesù w Rzymie na tle rozwoju baroku w Rzymie, Karolina habilitowała się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie została pierwszym w historii docentem-kobietą i do 1939 roku kierowała Katedrą Historii Sztuki. Jej wykłady podobno cieszyły się dużym uznaniem wśród studentów. Choć wojna zastała ją w Rzymie, niezwłocznie zdecydowała się na powrót do Galicji. Wkrótce Sowieci przystąpili do „wykluczenia wszystkich polskich elementów”.

Na początku 1940 roku Lanckorońska wstąpiła do konspiracji jako członek Związku Walki Zbrojnej. Po przekształceniu tej organizacji w AK, dosłużyła się stopnia porucznika. Działała w Radzie Głównej Opiekuńczej – stowarzyszeniu wspierającym polską ludność pod okupacją. Wykonywała różne zadania: tłumaczyła demoralizujące teksty na język niemiecki, opiekowała się więźniami, działała w Polskim Czerwonym Krzyżu i była kurierem.

12 maja 1942 roku została aresztowana przez Gestapo w Kołomyi (dzisiejsza Ukraina). Uniknęła śmierci wyłącznie dzięki wstawiennictwu członków włoskiej dynastii sabaudzkiej. Przez Stanisławowów, Lwów i Berlin trafiła wreszcie w styczniu 1943 roku do obozu w Ravensbrück (numer 16076), skąd została wypuszczona 5 kwietnia 1945 roku. Swoje przeżycia arystokratka opisała we Wspomnieniach wojennych. Pobyt w obozie podsumowała słowami: „Są rzeczy, których ludzie niezdolni są słuchać, rzeczy, których umysł ludzki ogarnąć nie potrafi”.

Chcesz dowiedzieć się więcej o Karolinie Lanckorońskiej i słynnych dziełach Rembrandta, które przywróciła Polsce? Kup książkę: Gerdien Verschoor Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej.

W 1967 roku zeznawała w procesie Hansa Krügera, byłego szefa Gestapo w Stanisławowie. Ostatecznie, mimo obciążających zeznań Lanckorońskiej, Niemiec został skazany wyłącznie za masowe zbrodnie popełnione na Żydach, natomiast prokuratura umorzyła sprawę mordu na profesorach lwowskich i polskiej inteligencji w Stanisławowie.

Ponad pół wieku na emigracji

Po opuszczeniu obozu wstąpiła do II Korpusu Polskiego we Włoszech. Była oficerem prasowym i organizowała kursy dokształcające dla żołnierzy. Dzięki swoim kontaktom naukowym pomagała rodakom w kwestii przyjęcia na włoskie uczelnie. W listopadzie 1945 roku była jednym z założycieli Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie, który współfinansowała i pełniła w nim funkcję dyrektora. Głównym celem instytucji było wydawanie znajdujących się w zagranicznych archiwach źródeł poświęconych polskiej historii. Aktywnie działała również w Polskim Towarzystwie Naukowym na Obczyźnie. W 1960 roku wraz z rodzeństwem założyła Fundusz imienia Karola Lanckorońskiego, który 7 lat później przekształciła w działającą do dzisiaj Fundację imienia Lanckorońskich. Jej celem jest:

 inicjowanie badań i pomoc indywidualnym uczonym oraz instytucjom naukowym w prowadzeniu studiów w ramach szeroko pojętych nauk humanistycznych, a szczególnie nad historią i historią sztuki Polski oraz krajów sąsiadujących z ziemiami dawnej Rzeczpospolitej.

Do późnych lat życia, tytułowana profesorem, Karolina Lanckorońska pracowała naukowo i społecznie przy Via Orsini 19 w Rzymie. Rezydencja znajdowała się w pobliżu Watykanu, z widokiem na kopułę bazyliki świętego Piotra. Po śmierci rodzeństwa (cała trójka dzieci Karola zmarła bezdzietnie) została jedyną spadkobierczynią ogromnego majątku i samodzielnie kierowała fundacją. Obdarowywała polskie uniwersytety książkami, podczas stanu wojennego przesyłała pomoc dla internowanych i ich rodzin. Wreszcie hrabianka zdecydowała się na przekazanie bezcennych, zdeponowanych od kilkudziesięciu lat w szwajcarskich sejfach, darów największym polskim instytucjom kulturalnym. W liście do Lecha Wałęsy napisała: „Składam dar w hołdzie Rzeczpospolitej Wolnej i Niepodległej, na ręce Jej Prezydenta”. Stypendysta fundacji – Marian Surdacki opisał emocje towarzyszące tej decyzji:

Rok 1994 był dla Pani Karoliny Lanckorońskiej pełen emocji, satysfakcji i nieskrywanych wzruszeń […] Była pełna obaw i wątpliwości, komu i jakim instytucjom przekazać poszczególne eksponaty i jakie będą ich przyszłe losy. Przeżywała ich transport do Polski oraz list dziękczynny od prezydenta Lecha Wałęsy […] Sprawiało jej to nieopisaną radość.

Wśród obdarowanych instytucji znalazły się: Zamek Królewski w Warszawie  (m.in. 37 obrazów z dawnej kolekcji Rzewuskich, w tym zbiory Stanisława Augusta Poniatowskiego i zbiór cennych mebli francuskich) oraz Zamek Królewski w Krakowie (m.in. 87 obrazów włoskich pochodzących z okresu od XIV do XVII wieku, 220 rysunków Jacka Malczewskiego oraz namiot turecki związany z bitwą pod Wiedniem), a także Biblioteka Jagiellońska, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i Polska Akademia Umiejętności.

Rodzinne archiwum już wcześniej przekazała Austriackiej Bibliotece Narodowej. Część obrazów postanowiła sprzedać, by wspierać polskie instytucje za granicą, m.in. zagrożoną likwidacją Bibliotekę Polską w Paryżu.

W dniu jej setnych urodzin papież Jan Paweł II przyjął Karolinę Lanckorońską i wręczył Order Świętego Grzegorza Wielkiego. Jubilatka posiadała wiele odznaczeń oraz honorowych tytułów polskich i włoskich, w tym nadany w 1991 roku Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski. Ostatnia przedstawicielka rodu zmarła w Rzymie 25 sierpnia 2002 roku. Została pochowana na cmentarzu Campo Verano.

Karolina Lanckorońska – „człowiek-instytucja”

Choć przez ponad pół wieku nie odwiedziła ojczyzny, przez całe życie cechowała się patriotyzmem, który definiowała jako „poczucie absolutnej przynależności” i „obowiązek służenia wspólnocie narodu”. Za „najszlachetniejszy wyraz narodowości” uważała „najwyższe wartości – sztuki piękne, sztukę pisania, inne przejawy kultury”.

Jan Lubomirski-Lanckoroński „ciocię Karlę” zapamiętał „jako ciepłą, szlachetną i wrażliwą osobę”. W przedmowie do jej wspomnień polski arystokrata podkreślił, że krewna była „człowiekiem-instytucją” i stanowi dla niego wzór do naśladowania. Dalej pisał, że choć o jej „dokonaniach i niezłomności charakteru powiedziano już bardzo dużo”, to „należy do tych postaci w dziejach Polski, które wciąż wspomina się krzywdząco rzadko” – „postaci wielkich duchem, najbardziej wpływowych, ale działających bez rozgłosu, codzienną, konsekwentną pracą, prawością charakteru budujących lepszy świat dla potomnych”.

O historii życia Karoliny Lanckorońskiej można przeczytać w książce Gerdien Verschoor Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej.

Chcesz dowiedzieć się więcej o Karolinie Lanckorońskiej i słynnych dziełach Rembrandta, które przywróciła Polsce? Kup książkę: Gerdien Verschoor Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej.

Bibliografia

• Borucki Marek, Wielcy zapomniani Polacy, którzy zmienili świat, Muza SA, Warszawa 2015.
• Fundacja Lanckorońskich, [dostęp: 30.04.2022).
• Lanckorońska Karolina, Wspomnienia wojenne. 22 IX 1939–5 IV 1945, Znak, Kraków 2017.
• Verschoor Gerdien, Dziewczyna i uczony. Historia dwóch Rembrandtów z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej, Harper Collins Polska, Warszawa 2022.

Redakcja: Natalia Stawarz