Joanna, Lwica Bretanii – dama, która została korsarzem

Przyszły postrach francuskich wybrzeży przyszedł na świat w Belleville-sur-Vie w roku 1300. Była córką pana feudalnego Maurycego IV Montaigu i Létice de Parthenay. Z racji położenia ziem rodowych, rodzina Joanny mogła odgrywać pewną rolę w handlu solą oraz winem pomiędzy Półwyspem Iberyjskim a Anglią. O jej dzieciństwie nie wiadomo w zasadzie nic, ale można przypuszczać, że odebrała typowe dla swojego pochodzenia wykształcenie.

Dwóch mężów Joanny

Lata dziecięcej niewinności skończyły się dla Joanny bardzo szybko. Już w wieku 12 lat została wydana za mąż za 7 lat starszego Gotfryda de Châteaubriant, bretońskiego szlachcica i wdowca. Para doczekała się najpierw syna, a dwa lata później córki. Narodziny drugiego dziecka przyćmiła jednak śmierć samego Gotfryda.

Zaledwie 16-letnia wdowa wciąż miała szansę na korzystne małżeństwo. Wybór padł na Gwidona de Penthièvre, drugiego syna księcia Bretanii, jednak i ten związek nie przetrwał długo. Tym razem na drodze pary stanął spokrewniony z książętami Bretanii ród Blois. Potężni krewni zakwestionowali prawomocność małżeństwa i złożyli skargę do biskupów Vannes i Rennes. Przeprowadzone przez nich dochodzenie poskutkowało unieważnieniem związku Joanny i Gwidona 10 lutego 1330 r. przez awiniońskiego papieża Jana XXII.

Olivier IV de Clisson: małżeństwo i sprawa sądowa

Jeszcze w tym samym roku mężem Joanny został Olivier IV de Clisson, zamożny szlachcic i pan ziem w południowozachodniej Bretanii. Dzięki rodowym i dziedziczonym po pierwszym mężu ziemiom Joanna kontrolowała obszary w regionie Poitou, zaraz przy granicy z Bretanią. W połączeniu z posiadłościami Oliviera czyniło to z małżonków władców całego regionu przygranicznego. Jako seniorzy bretońskiej marchii Joanna i Olivier cieszyli się wysoką pozycją oraz udanym małżeństwem, z którego narodziła się czwórka dzieci. Jednym z nich był Olivier V de Clisson, przyszły konstabl Francji.

Szczęśliwe małżeństwo nie uśpiło czujności Joanny, która postanowiła zadbać o zabezpieczenie przyszłości swojej i swoich dzieci. Chcąc mieć pewność, że otrzyma obiecane jej prawo do dochodów z ziem Oliviera, pozwała małżonka do sądu. Sprawa rozpatrywana przez króla Francji, Filipa VI, zakończyła się zwycięstwem Joanny, ponieważ zeznania świadków zawarcia małżeństwa potwierdziły treść ślubnej obietnicy.

Wojna o sukcesję w Bretanii

W 1341 r. w Bretanii wybuchła wojna, która na zawsze zmieniła życie Joanny. Dwa rody rozpoczęły walkę o władzę nad księstwem. Regionalny konflikt stanowił w rzeczywistości integralną część wojny stuletniej. Ród Montfort działał w porozumieniu z królem Anglii, z kolei rodzina Blois mogła liczyć na wsparcie korony francuskiej. W środku tego konfliktu znaleźli się Joanna i Olivier, którzy jako potężni władcy marchii musieli opowiedzieć się za którąś ze stron. Ostatecznie zdecydowali się wesprzeć profrancuskiego kandydata do książęcego tronu, Karola de Blois.

W następnym roku wspierane przez Anglików siły Montfortów obległy miasto Vannes, którego jednym z dowódców obrony był mąż Joanny. Miasto ostatecznie upadło, a Oliviera wzięto do niewoli dla okupu. Zamiast pieniędzy zaproponowano jednak wymianę jeńców – de Clisson odzyskał wolność, a strona francuska uwolniła angielskiego dowódcę Ralpha, hrabiego Stafford.

Turniej, zdrada i egzekucja

19 stycznia 1343 r. królowie Anglii i Francji podpisali rozejm w Maelstroit. W Bretanii zapanował spokój, a Olivier i 15 innych bretońskich możnych zostali zaproszeni przez króla Francji na turniej, by uczcić zawieszenie broni. W drodze na turniej zostali jednak aresztowani przez francuskich żołnierzy i zabrani do Paryża, gdzie postawiono ich przed sąd i oskarżono o zdradę. Na podstawie nikłego materiału dowodowego Olivier i pozostali możni zostali uznani za winnych spisku z Anglikami i umożliwienie im zdobycia miasta Vannes oraz skazani na śmierć. 

Kiedy de Clisson trafił do paryskiego więzienia, Joanna nie traciła czasu i podjęła działania, by uwolnić męża. Przekupiła dowódcę straży, ale ten tylko opóźnił egzekucję więźnia, za co sam trafił przed oblicze wymiaru sprawiedliwości. De Clisson trafił do innego więzienia, a Joannie postawiono zarzuty o spiskowanie w celu „buntu, nieposłuszeństwa i ekscesów przeciwko królowi, dobru publicznemu i królewskiemu majestatowi”. Wezwana do odpowiedzi na zarzuty, Joanna nie miała zamiaru popełnić błędu męża i dać się aresztować. Jej nieobecność uznano za dowód winy i w czerwcu 1343 r. wydano zaoczny wyrok skazujący Joannę na wygnanie i konfiskatę majątku. Miesiąc później Olivier de Clisson został stracony przez ścięcie na paryskim Les Halles. Stamtąd jego ciało zostało powieszone na murach, a jego głowę wysłano do Nantes w Bretanii, nabito na włócznię i umieszczono nad bramą Sauvetout jako przestrogę.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Zemsta Lwicy Bretanii

Charakter całego procesu i egzekucji zszokował nie tylko Joannę, ale również cały stan rycerski. Dowody nie zostały upublicznione, zaś zwłoki potraktowano w sposób zarezerwowany dla nisko urodzonych przestępców. Joanna zabrała swoje dzieci, by zobaczyły zwłoki ojca i, według legendy, kazała im przysiąc, że nie spoczną, póki nie pomszczą jego śmierci. Sama miała zamiar uczynić dokładnie to samo.

Majątek rodziny de Clisson, który znajdował się w regionie Poitou, został skonfiskowany przez francuską koronę, ale Joanna wciąż dysponowała dobrami w Bretanii. Sprzedała wszelkie kosztowności i wartościowe dobra, a za zebrane fundusze zgromadziła oddział 400 ludzi i zaczęła atakować zamki wierne Francuzom i rodowi Blois. Jej ofiarą padł m.in. zamek Touffou. Dowódca garnizonu, najwyraźniej znając Joannę, otworzył przed nią bramy, a jej ludzie dokonali masakry mieszkańców zamku. Podobny los spotkał zamek w Château-Thébaud niedaleko Nantes, niegdyś podlegający jej mężowi. Jej stałą praktyką miało być pozostawianie przy życiu jednego czy dwóch świadków, którzy mieli rozpowiadać o działaniach pani de Clisson.

Czarna Flota

Taktyka terroru zdała egzamin i wkrótce Francuzi zaczęli postrzegać Joannę jako realne zagrożenie, z którym trzeba się jak najszybciej rozprawić. W obliczu obławy Joanna zdecydowała się na śmiały ruch – wraz z dziećmi i najbliższymi zwolennikami przedostała się drogą morską do Anglii. Na miejscu spotkała się z królem Edwardem III i z jego pomocą kupiła trzy okręty w typie popularnej wówczas kogi, które przystosowała do działań wojennych, pomalowała całe na czarno i wyposażyła w czerwone żagle. Jedną z jednostek uczyniła swoim okrętem flagowym i nadała mu nazwę „Moja Zemsta”. Tak zaczęła się korsarska legenda Joanny de Clisson.

Dlaczego korsarska, a nie piracka? Nie wiemy, czy istniał oficjalny dokument, który tak jak późniejsze listy kaperskie, przyznawał Joannie prawo do ataków na statki wroga i zapewniał jej prawną ochronę państwa-mocodawcy. Działalność Lwicy Bretanii miała jednak właśnie taki charakter, a jej ataki były wymierzone tylko i wyłącznie we francuskie okręty, dlatego to określenie wydaje się najtrafniejsze.

„Czarna Flota” Joanny grasowała po wodach Zatoki Biskajskiej, a potem kanału La Manche, polując na francuskie statki handlowe i dokonując wypadów rabunkowych w głąb lądu. Joanna utrzymała zwyczaj oszczędzania niedobitków. Wkrótce przed Lwicą Bretanii drżało całe francuskie wybrzeże. Czarna Flota brała również udział w większych operacjach wojskowych. Okręty Joanny towarzyszyły flocie Edwarda III w czasie inwazji na Francję w 1346 r., pełniąc funkcję zaopatrzeniową i chroniąc główne siły przed atakami francuskich okrętów.

Lwica chowa pazury

Morska wendeta Joanny de Clisson trwała 13 lat. Nie wszystko w tym czasie szło po jej myśli. Francuzi zatopili nawet jej okręt flagowy, a Lwica i jej dwaj synowie dryfowali przez pięć dni, co dla jednego z nich zakończyło się śmiercią z powodu wychłodzenia.

Wygląda na to, że bezpośrednią przyczyną, dla której Joanna odłożyła miecz, była znajomość z Walterem Bentleyem, angielskim rycerzem i dowódcą walczącym w Bretanii. Para wzięła ślub w 1356 r. i zamieszkała w zamku Hennebont na bretońskim wybrzeżu, gdzie oboje zmarli 3 lata później.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Bibliografia

·       Cuttler S. H., The Law of Treason and Treason Trials in Later Medieval France, Cambridge 2003.

·       Hanneman J. B., Olivier de Clisson and political society in France under Charles V and Charles VI, Philadelphia 1996.

·       Jaeger G. A., Les Femmes d'abordage : Chroniques historiques et légendaires des aventurières de la mer, Paris 1983.

·       Moorhouse D., Jeanne de Clisson, The Lioness of Brittany, [w:] The Hundred Years War, https://thehundredyearswar.co.uk/jeanne-de-clisson-the-lioness-of-brittany/, [dostęp: 18.07.2024].

·       Sjursen K.E., Pirate, Traitor, Wife: Jeanne of Belleville and the categories of Fourteenth–Century French Noblewomen, [w:] Medieval elite women and the exercise of power, 1100–1400, red. Tanner H. J., London 2019, s. 135-156.