Jak wyglądała Sparta w czasach rzymskich?

Uszedłszy nieco naprzód poza Tornaks, wchodzimy

do stolicy nazwanej początkowo Spartą; z biegiem czasu

trzymała miano Lacedemonu, przedtem przysługujące całemu

rajowi. (3.11.1)

Po zwiedzeniu Argolidy oraz wyspy Eginy, Pauzaniasz udał się na południe, w kierunku Lakonii i jej stolicy – potężnej niegdyś Sparty, która była bez wątpienia drugim po Atenach najważniejszym ośrodkiem w starożytnej Grecji. Miasto położone jest niemal w samym centrum Lakonii, w dolinie rzeki Eurotas, płynącej po wschodniej stronie potężnego masywu górskiego – Tajget.

Okolice Sparty człowiek zasiedlił pod koniec neolitu lub we wczesnej epoce brązu (zob. poniżej – Menelajon). W obrębie późniejszego miasta pierwsi ludzie zamieszkali prawdopodobnie jednak dopiero w X w. p.n.e. Byli to przybysze spoza Lakonii, którzy mówili dialektem doryckim i którzy szybko stali się dominującą siłą w regionie, podbijając ok. roku 750 p.n.e. najpierw pobliskie Amyklai, a następnie resztę Lakonii. W okresie od VI do IV w. p.n.e. Spartanie, stojąc na czele sojuszu wojskowego obejmującego cały Peloponez, stali się najpotężniejszą siłą polityczną i militarną w Grecji. Dzięki sojusznikom i finansowemu wsparciu Persji odnieśli końcowe zwycięstwo w trwającej długie lata wojnie peloponeskiej, pokonując ostatecznie Ateńczyków w roku 404 p.n.e.

Wkrótce jednak, po klęsce z wojskami Teb w bitwie pod Leuktrami (371 p.n.e.), znaczenie Sparty w świecie greckim zmalało. Problemy wewnętrzne powodowane próbami reform społecznych (III w. p.n.e.) ciągnęły się aż do okresu rządów ostatniego króla Sparty – Nabisa (207–192 p.n.e.).

Teatr w Sparcie

W czasach rzymskich Sparta przeżyła kolejny okres rozkwitu, funkcjonując jako wolne miasto pod kontrolą Rzymu, uniknęła też prawdopodobnie ataku Herulów (268 n.e.). Została jednak zniszczona przez wojska Alaryka (396 n.e.), co skłoniło mieszkańców do budowy nowych murów. Sparta była również siedzibą biskupa w V i VI w. n.e.

Jednym z pierwszych, którzy w Sparcie próbowali odnaleźć pozostałości starożytnego miasta był Heinrich Schliemann – w jego przypadku chodziło oczywiście o mityczny pałac króla Menelaosa. Jednak jak sam zaznaczył w swych dziennikach, rozkopując akropol w Sparcie nie natrafił nawet na pozostałości śmietników. Pierwsze owocne prace wykopaliskowe prowadził tu w latach 1892–1893 Charles Waldstein z Amerykańskiej Szkoły Studiów Klasycznych w Atenach. Następne wykopaliska nadzorowali już badacze z Brytyjskiej Szkoły w Atenach. Miały one miejsce w latach 1906–1910 i 1924–1928 oraz 1949. Po dłuższej przerwie archeolodzy brytyjscy ponownie rozpoczęli badania Sparty w latach 90. ubiegłego stulecia. Dodatkowo, od roku 1957 archeolodzy greccy prowadzą niewielkie wykopaliska oraz badania ratunkowe w rejonie współczesnego miasta.

Plan Sparty: 1. Akropol, 2. Fortyfikacje, 3. Świątynia Ateny, 4. Bazylika chrześcijańska, 5.Teatr, 6. Portyk, 7. Okrągła budowla, 8. Agora

Dotychczasowe prace archeologiczne prowadzono głównie w obszarze akropolu oraz północnej części miasta i jak do tej pory nie dały nam one pełnej odpowiedzi na pytania dotyczące lokalizacji najważniejszych budowli starożytnej Sparty, m.in. tych wzmiankowanych przez Pauzaniasza.

Wydawać by się mogło, iż po tak wspaniałym mieście jak Sparta zachowa się do naszych czasów wiele interesujących zabytków. Jednak wizyta we współczesnej Sparcie może niektórych rozczarować. W odróżnieniu od Aten, Koryntu czy nawet Argos, niewiele budowli przetrwało.

Centrum antycznej Sparty stanowił akropol, leżący obecnie na północ od współczesnego miasta, pośród rozległych gajów oliwnych. Większość zachowanych tu starożytnych budowli pochodzi jednak z czasów późniejszych – rzymskich oraz bizantyjskich.

Do nich należą między innymi fragmenty potężnych fortyfikacji, datowanych na koniec IV w. n.e. Sparta – naturalnie ufortyfikowana przez otaczające ją potężne pasma górskie i chroniona przez doskonałość swojej armii – nie potrzebowała murów obronnych aż do końca okresu klasycznego. Później, gdy w okresie hellenistycznym możliwości obronne Spartan zmalały, wybudowano potężne fortyfikacje z cegły suszonej na kamiennych fundamentach (koniec III – początek II w. p.n.e.).

Świątynia Ateny Chalkioikos

Ich pozostałości przetrwały w kilku miejscach współczesnego miasta, poświadczając, że chroniły one potężny, zbliżony do owalu obszar pomiędzy rzekami Eurotas i Magoula. W obrębie tych fortyfikacji miasto funkcjonowało do roku 396 n.e. Po zniszczeniu istniejących umocnień przez wojska Alaryka wzniesiono nowe fortyfikacje kamienne. W trakcie budowy wykorzystano wiele elementów z wcześniejszych – klasycznych lub hellenistycznych – budowli.

Nowy mur, broniący znacznie mniejszą powierzchnię miasta niż poprzedni, otaczał m.in. spartański akropol i był w późniejszych okresach jeszcze kilkakrotnie naprawiany. Fortyfikacje te są obecnie szczególnie dobrze zachowane po południowo-zachodniej stronie akropolu, pomiędzy rzymskim portykiem a teatrem.

Na szczycie akropolu zobaczyć można słabo zachowane fundamenty datowanej na drugą połowę VI w. p.n.e. świątyni Ateny Chalkioikos, nazwanej tak na cześć zdobiących ją niegdyś brązowych płaskorzeźb i reliefów. Zastąpiła ona stojącą tu wcześniej kaplicę, datowaną na VIII w. p.n.e. We wnętrzu świątyni stał brązowy posąg bogini wykonany przez miejscowego artystę o imieniu Gitiadas.

Badania archeologiczne prowadzone na południe od świątyni Ateny odsłoniły m.in. pozostałości niewielkiego portyku, prawdopodobnie wymienionego przez Pauzaniasza jako należący do świątyni Ateny Ergane (Opiekunka rzemiosła). To właśnie w trakcie prowadzonych tu prac wykopaliskowych archeolodzy odkryli słynny fragment późnoarchaicznego marmurowego posągu hoplity, którego umownie nazwano Leonidasem. Znajduje się on obecnie w Muzeum Archeologicznym w centrum Sparty.

Tekst jest fragmentem książki Wojciecha Machowskiego „Śladami Pauzaniasza. Podróż po starożytnej Grecji”:

Na wschód od świątyni Ateny widoczne są pozostałości wczesnego kościoła (V–VII w. n.e.) – jednego z pięciu, jakie do tej pory archeolodzy odkryli w Sparcie.

Kościół wczesnochrześcijański na akropolu antycznej Sparty

Na południowo-zachodnim stoku akropolu znajdują się pozostałości rzymskiego teatru. Wybudowany ok. 30–20 p.n.e., ozdobiony był płytami i dekoracją wykonaną z lokalnej odmiany marmuru, co wzbudziło podziw u Pauzaniasza. Teatr w Sparcie rzeczywiście był wspaniałą konstrukcją, wzorowaną na późnoklasycznych teatrach greckich, takich jak w Megalopolis czy Epidauros. Widownia (łac. cavea) na planie półokręgu miała aż 114 m średnicy. Została podzielona na części górną i dolną przez centralne przejście (łac. praecinctio), do którego można było się dostać zewnętrznymi schodami od strony wschodniego wejścia (gr. parodos). Część górna widowni składała się z 16 sektorów po 17 rzędów siedzeń każdy, natomiast dolna jedynie z dziewięciu sektorów, ale za to po 31 rzędów siedzeń każdy. Poniżej widowni znajdowała się okrągła orchestra o średnicy 25,52 m. W 1997 roku brytyjscy archeolodzy znaleźli dowody na to, że pierwotna scena teatru (prawdopodobnie drewniana o wymiarach 9 × 34 m) była umieszczona na kołach i można ją było przesunąć wzdłuż zachodniego wejścia w celu zmiany scenerii (gr. skenotheke). W roku 78 n.e., za panowania cesarza Wespazjana, w trakcie przebudowy teatru wzniesiono już klasyczną, stałą scenę w typie rzymskim z koryncką fasadą (łac. scenae frons).

Pozostałości budynku scenicznego w teatrze

Spartanie używali teatru do klasycznych przedstawień, konkursów piłkarskich pomiędzy drużynami młodych Spartan, oraz prawdopodobnie również do politycznych spotkań. Na wschodnim murze podtrzymującym widownię wyryto w latach 80–180 n.e. 37 inskrypcji. Są to opisy nazw wybieranych co roku rad lokalnych polityków lub ich indywidualnych karier, jak np. niejakiego Eudokimosa, który szczycił się, że podczas żadnej z moich trzech misji zakupu zboża dla miasta nie musiałem wyrzucić za burtę żadnego z moich ładunków, w celu ratowania statków podczas sztormu.

W południowej części akropolu znajdują się jeszcze pozostałości (ogrodzone i obecnie niedostępne) wielkiego rzymskiego portyku datowanego na czasy panowania cesarza Hadriana. Portyk, jak wykazały badania archeologiczne, był dwukondygnacyjną budowlą, o długości ok. 200 m, wzniesioną z cegły i wyłożoną kolorowym marmurem.

Jego sklepione pomieszczenia na dolej kondygnacji (w ilości 24) prawdopodobnie wykorzystywane były jako sklepy. Od strony południowej i wschodniej poprzedzony był korynckimi kolumnadami. Być może, jak uważają niektórzy badacze, był to opisywany przez Pauzaniasza Portyk Perski.

Pokryty inskrypcjami wschodni mur oporowy teatru

Na zachód od portyku dostrzec można pozostałości okrągłej budowli, identyfikowanej przez niektórych badaczy z budynkiem określonym przez Pauzaniasza jako „okrągły”, wzniesionym przez Epimenidesa z Krety i mieszczącym posągi Zeusa i Afrodyty. Był to początkowo ziemny kopiec otoczony przez okrągły mur datowany na okres hellenistyczny. Przebudowano go później w czasach rzymskich. Po przebudowie, okrągły w planie fundament podtrzymywał otwartą kolumnadę, w obrębie której ustawione były marmurowe rzeźby. Niektórzy archeolodzy uważają jednak, że „okrągła budowla” to pozostałości wzmiankowanego przez Pauzaniasza cenotafu Brazydasa – jednego z dowódców spartańskiej armii w trakcie wojny peloponeskiej.

Pozostałości agory [?]

Jak do tej pory nie udało się archeologom odnaleźć głównego placu miejskiego Sparty – agory. Aktualnie istnieją dwie propozycje jej lokalizacji, jednak żadna z nich nie została jeszcze bezspornie udowodniona. Pierwszą z nich jest stosunkowo płaski teren położony na południe od rzymskiego portyku, poza pasmem późnych murów obronnych, pod współczesnym stadionem. Druga teoria (obecnie preferowana) zakłada, że agora Sparty znajdowała się na północ od rzymskiego portyku w obrębie późnorzymskich fortyfikacji.

Jednym z najlepiej zachowanych do naszych czasów kompleksów starożytnej Sparty jest sanktuarium Artemidy Orthia. Sanktuarium leży na północny-wschód od centrum obecnego miasta, na prawym brzegu rzeki Eurotas. Najwcześniejsze ślady kultu datowane są tu na koniec VIII w. p.n.e. Wzniesiono wtedy niewielką świątynię, o wymiarach ok. 4,5 × 12,5 m oraz ołtarz dedykowany bogini. Około roku 570 p.n.e. kompleks został przebudowany, być może w wyniku zniszczeń poczynionych przez powódź. Sanktuarium zostało wówczas powiększone, odnowiono też ołtarz i przebudowano świątynię. Nowy budynek w stylu doryckim zbudowany był w całości z wapienia i miał wymiary ok. 7,5 × 16,75 m.

Tekst jest fragmentem książki Wojciecha Machowskiego „Śladami Pauzaniasza. Podróż po starożytnej Grecji”:

Obecnie pośrodku terenu wykopalisk widoczne są fundamenty niewielkiej, pozbawionej kolumnady świątyni doryckiej z II w. p.n.e. (stojącej w miejscu wspomnianej powyżej wcześniejszej – archaicznej) oraz niski ołtarz (rzymski), także ustawiony w miejscu swojego poprzednika z VI w. p.n.e. Wokół zobaczyć można ślady po amfiteatralnej widowni, datowanej na III w. n.e. Została ona wzniesiona dla publiczności biorącej udział w corocznych krwawych konkursach ku czci bogini. Uczestniczyła w nich spartańska młodzież, której przedstawiciele byli chłostani tak mocno, że ich krew rozpryskiwała się na ołtarzu.

Sanktuarium Artemidy Orthia

Menelajon to niewielkie stanowisko archeologiczne położone kilka kilometrów na południe od Sparty. Wielu badaczy uważa je za siedzibę mitycznego króla Menelaosa, męża pięknej Heleny i zarazem uczestnika wojny trojańskiej. Nazwa stanowiska pochodzi od znajdujących się na szczycie wzniesienia pozostałości sanktuarium poświęconego Menelaosowi i Helenie. Miejsce to warto również odwiedzić ze względu na przepiękne widoki doliny rzeki Eurotas oraz wznoszącego się od strony zachodniej potężnego masywu gór Tajget.

Widoczna dziś na wzgórzu budowla została w XIX wieku wstępnie zidentyfikowana jako wymieniane przez Pauzaniasza Terapne. Heinrich Schliemann kopał tutaj w poszukiwaniu pałacu Menelaosa, ale bez powodzenia. Dopiero w 1909 r. archeolodzy z Brytyjskiej Szkoły Archeologicznej w Atenach natrafili w trakcie badań wykopaliskowych na pozostałości zabudowy mykeńskiej. Wykopaliska wznowione zostały przez Brytyjczyków w 1973 roku i trwały cztery następujące po sobie sezony.

Menelajon. Pozostałości zabudowy z czasów cywilizacji mykeńskiej

Menelajon po raz pierwszy został zasiedlony przez człowieka już pod koniec neolitu. We wczesnej epoce brązu istniała tu niewielka osada, która w okresie środkowohelladzkim rozrosła się na ponad kilometr długości wzdłuż całego wzniesienia. W XV w. p.n.e. wybudowano obszerny budynek (Rezydencja 1), prawdopodobnie dla lokalnego władcy lub służący jako centrum administracyjne.

Wczesnomykeńską Rezydencję 1 wzniesiono na naturalnym tarasie we wschodniej części stanowiska. Składała się z trzech kompleksów rozdzielonych korytarzami, tworząc układ, który później powtórzono w słynnym pałacu Nestora w Pylos. Główny budynek Rezydencji miał również dokładnie taki sam plan jak sala tronowa w Pylos – portyk wejściowy, przedsionek (westybul) i główne pomieszczenie. Jak uważają niektórzy badacze, podobne wczesnomykeńskie kompleksy architektoniczne istniały zapewne w takich ośrodkach jak Mykeny, Tiryns czy Pylos. Zostały one jednak doszczętnie zniszczone podczas budowy pałaców w XIV w. p.n.e.

Widok w kierunku kaplicy Menelaosa i Heleny. W głębi widoczne pasmo gór Tajget

Menelajon był również jednym z najważniejszych późnohelladzkich stanowisk w Lakonii. Wspomnianą powyżej Rezydencję przebudowano, prawdopodobnie z powodu trzęsienia ziemi, na początku XIV w. p.n.e., ale pozostała w użyciu przez stosunkowo krótki okres czasu. Dwukondygnacyjną Rezydencję 2 założono na podobnym planie, lecz na osi wschód-zachód, a nie północ-południe jak jej poprzedniczkę. Pod koniec XIII w. p.n.e. Rezydencję 2 ponownie odbudowano. Wkrótce jednak zniszczył ją pożar i przez kilka następnych stuleci miejsce to było zapomniane.

Jak do tej pory w okolicach Sparty nie udało się archeologom odkryć pozostałości typowej mykeńskiej cytadeli i tym samym nadal nie wiemy, czy siedziba króla Menelaosa znajdowała się w mykeńskiej Sparcie (choć wydaje się to mało realne), czy właśnie w miejscu dzisiejszego Menelajonu.

Nieprzypadkowo zapewne Spartanie wybrali to właśnie wzniesienie na miejsce kultu, a na jego patrona Menelaosa: uważali się oni przecież za spadkobierców dawnych władców Lakonii. Początkowo, tj. w VIII w. p.n.e., w miejscu tym wniesiono jedynie ołtarz, ale już pod koniec VII lub na początku VI w. p.n.e. wybudowano niewielką kaplicę z wapienia.

Kaplica Menelaosa i Heleny

Widoczną obecnie platformę, która musiała być niegdyś wysoka na co najmniej 5 m, dodano w V w. p.n.e. Jak uważają niektórzy badacze, upamiętniała ona zwycięstwo nad Persami. Po zachodniej stronie platformy biegła rampa, którą prowadzono zwierzęta przeznaczone na ofiarę.

Struktura na szczycie platformy nie jest dziś dobrze zachowana. Mógł to być ołtarz lub niewielka kaplica, w której znajdowały się posągi Menelaosa i Heleny. Archeologiczne ślady kultu królewskiej pary potwierdzono tu aż do czasów rzymskich.

Tekst jest fragmentem książki Wojciecha Machowskiego „Śladami Pauzaniasza. Podróż po starożytnej Grecji”:

Autorem wszystkich fotografii jest Wojciech Machowski