Jacek Kaczmarski — poetycka pamięć o stanie wojennym

Zobacz też: Stan wojenny w Polsce 1981–1983

Nadał tym samym egzystencjalny charakter wywołującemu wypieki na twarzach Polaków pojęciu stanu wojennego. Można zauważyć u niego chęć pokazania innej twarzy niż tylko „barda stanu wojennego” czy też „barda Solidarności”. To wieczne szufladkowanie jest zresztą niesłuszne i dławiło poetę, czego dowodem jest m.in. powyższy cytat. Kaczmarski miał świadomość, że jego piosenki będą narażone na uporczywe prześwietlanie w poszukiwaniu podtekstów z komunistycznej przeszłości. Najlepszym dowodem na to są słynne Mury uznane na przekór autorowi za hymn „Solidarności”:

Patrzy na równy tłumów marsz,

Milczy wsłuchany w kroków huk,

A mury rosną, rosną, rosną,

Łańcuch kołysze się u nóg…

Musimy jednak pamiętać, że twórczość Jacka to nie tylko Mury, Obława czy Zbroja, lecz także dokonania późniejsze, które są całkowicie wolne od aluzji do czasów komuny, choćby dlatego, że powstały znacznie później (Wojna postu z karnawałem, Dwie skały). Jacek powinien więc pozostać w pamięci słuchaczy nie tylko jako „bard panny S”, ale przede wszystkim — genialny poeta, który sformułował swoją wielowątkową i oryginalną twórczością swoisty system filozoficzny opierający się na szacunku do historii i dziedzictwa narodowego oraz na podkreślaniu niepowtarzalności człowieka.

Powyższy wstęp wydał mi się niezbędny, ponieważ tematem, który pragnę przedstawić, będzie wizja stanu wojennego w twórczości Kaczmarskiego. Trzeba jednak zaznaczyć, jak ważna jest pamięć o równie doskonałej poetycko, a odmiennej tematycznie części dorobku poety, co z kolei stanowi dobry pretekst, by zachęcić do szerszego zapoznania się z jego dziełem. Jednakże aby uciec od stereotypu także przy prezentowaniu zagadnienia stanu wojennego (tego grudniowego, politycznego, a nie metafizycznego), nacisk położę na teksty mniej znane szerokiemu gronu odbiorców, niemniej godne uwagi. Pokażę ich wartość przez prezentację czterech różnych wizji stanu wojennego. Będą to: przeczucia nadchodzących niepokojów (Krzyk), kronikarski punkt widzenia na tak ważne i nie do końca zabliźnione wydarzenia (List do redakcji „Prawdy” z trzynastego grudnia 1981 roku), komentarz w zgrabnej, dowcipnej formie (Ballada pozytywna, Świadectwo) oraz sformułowanie głębszych prawd ogólnych (Młody las).

Kolejne pokolenie emigrantów

Należy chyba zacząć od wyjaśnienia faktu, który wyzyskiwany jest do wytykania Kaczmarskiemu „antypolskości” czy „tchórzostwa’ — jego emigracji w 1981 roku. Nie wszyscy są świadomi, że stan wojenny zastał Jacka za granicą. Kaczmarski ze swoimi kolegami muzykami — Zbyszkiem Łapińskim i Przemkiem Gintrowskim — wyjechał do Francji na koncerty. Okazało się, że jest duże zapotrzebowanie na ich twórczość, więc Gintrowski i Łapiński wrócili do Polski, by odwołać krajowe występy. Jacek został, ponieważ tylko on znał język francuski. Niestety, jego koledzy już nie powrócili, gdyż 13 grudnia 1981 roku ogłoszono stan wojenny i granice zostały zamknięte. Jacek natychmiast sprzeciwił się decyzji władz, zaangażował się w życie emigracji i koncertował pod jej banderą. Tym samym odciął sobie drogę powrotu do ojczyzny. Oskarżenia, sformułowane m.in. przez Waldemara Łysiaka w Rzeczpospolitej kłamców. Salon i przez Jerzego Urbana w Alfabecie Urbana, że Kaczmarski uciekł, bo stchórzył i z bezpiecznej perspektywy pluł na naród polski, są co najmniej nietrafione, a na pewno nierzetelne. Łatwość ferowania takich wyroków jest bezdyskusyjna, warto jednak znać sprawę, którą się tak jednoznacznie komentuje.

Jacek Kaczmarski i Przemysław Gintrowski (Udostępnione ze strony www.kaczmarski.art.pl)

Jacek na emigracji nie mniej przysłużył się Polsce, aniżeli inni, którzy pozostali w kraju. Koncertami na rzecz polskiej opozycji wspierał tych, którzy zostali objęci terrorem. Szybko stał się więc twórcą zakazanym. Jego tomiki były powielane w domowych warunkach i przekazywane z rąk do rąk. To samo działo się z kasetami, potajemnie kopiowanymi. Mój ojciec do dziś wspomina, z jakim namaszczeniem słuchano piosenek Jacka:

To nic, że jakość była koszmarna, najważniejsze, że uczestniczyliśmy w opozycyjnym przedsięwzięciu. Przyjmowaliśmy z łaknieniem poetycki wyraz czasów niepokoju, bo ten niepokój właśnie nas dotykał.

Płyty winylowe Jacka były niemal niedostępne. Nagrany w 1981 roku (będącym czasem przyduszenia systemu komunistycznego) longplay Krzyk był oczywiście zakazany. Jednak poradzono sobie z jego kolportowaniem: „Solidarność” Polskich Nagrań ukryła prawie cały nakład tego albumu, by następnie wydawać go w kopertach wokalistki Eleni. Rozsyłano tego zmyślnego konia trojańskiego godzącego w komunę po świecie. Kaczmarski mógł rozbrzmiewać dzięki temu również w okupowanym przez własne siły, zmęczonym i przerażonym kraju. Po zakończeniu stanu wojennego nadal tworzył na emigracji, pracując np. w Radiu Wolna Europa (od 1984 r.).

Poważnie

Przejdźmy jednak do sedna — do wizji, które poeta wykreował przed wprowadzeniem stanu wojennego bądź w trakcie jego trwania.

Pierwszym ważnym dla tej tematyki utworem jest piosenka Krzyk z 1978 roku. Młody Kaczmarski daje w niej wyraz metafizycznego bólu, który towarzyszy pokoleniom rozszczepionym ważkimi wydarzeniami politycznymi. Tekst zainspirowany jest przez znany obraz Edvarda Muncha — Krzyk.

Dlaczego wszyscy ludzie mają zimne twarze?

Dlaczego drążą w świetle ciemne korytarze?

Dlaczego ciągle muszę biec nad samym skrajem?

Dlaczego z mego głosu mało tak zostaje?

Polecamy e-book Kamila Kartasińskiego pt. „Henryk Sienkiewicz jakiego nie znamy”:

Edvard Munch „Krzyk”

Sam Kaczmarski tak się wypowiadał o swojej piosence w wywiadzie dla Radia Wrocław z 2001 r.: Chodziło mi oczywiście o krzyk, o zaznaczenie tego i lęku istnienia, i przerażenia światem, i wyrażenia buntu jednocześnie.

Krzyczę, krzyczę, krzyczę, krzyczę wniebogłosy!

A czy ktoś zrozumie to?!

Nie kończy się ten straszny most

I nic się nie tłumaczy wprost.

Wszystko ma drugie, trzecie, czwarte, piąte dno!

Tekst wydaje się przepowiednią, głosem człowieka, który czuje, że zbliża się nieokreślone niebezpieczeństwo. Ogarnięty psychozą strachu (oddaną również szaleńczym rytmem piosenki), próbuje zdławić te przypuszczenia.

Kim jest ten człowiek, który ciągle za mną idzie?

Zamknięte oczy ma i wszystko nimi widzi!

Wiem, że on wie, że ja się strasznie jego boję,

Wiem, że coś mówi, lecz zatkałam uszy swoje!

Podmiot liryczny nie pozostawia jednak żadnych wątpliwości:

Lecz wiem, że już nadchodzi czas,

Gdy będzie musiał każdy z was,

Uznać ten krzyk, ten krzyk, ten krzyk z mych niemych ust

Za swój!!!

W okresie „solidarnościowego karnawału” (sierpień 1980–jesień 1981) społeczeństwo polskie czuło podświadomie nadchodzące niebezpieczeństwo. Każdy podejrzewał, że coś jest na rzeczy, ale nikt nie wiedział, o co dokładnie może chodzić. Sam Kaczmarski też nie jest wyrocznią, ale swoim wierszem doskonale oddał nastrój, jaki towarzyszył zapewne wówczas wielu ludziom powątpiewającym w zmianę na lepsze. Bardzo szybko okazało się też, że poeta miał rację, wyśpiewując zapamiętale swoje obawy w „niemym krzyku”.

Kolejnym ciekawym, mniej znanym tekstem, jest nawiązujący bezpośrednio do grudniowych wydarzeń List do redakcji „Prawdy” z trzynastego grudnia 1981 roku.

Nie chciałbym być Polakiem,

Polakiem być — to wstyd.

Nie można ufać takim,

Co drugi z nich to Żyd.

Co trzeci to literat

Na żołdzie CIA,

Co czwarty ksiądz, a teraz

Spiskują wszyscy trzej.

Wiersz jest wyrazem negatywnej postawy wobec władzy, która poddała się presji Wschodu i w imię własnego interesu zdradziła ideał wolnej ojczyzny.

Nie chciałbym być Polakiem,

Tam nawet w partii smród.

Im wille z Cadillakiem

Budują zamiast hut.

A w Centralkomitecie

Trwa wciąż frakcyjny spór!

Kto słyszał, by na świecie

Do takich doszło bzdur!?

To swoisty zawadiacki kuksaniec w bok wszystkich, którzy uważali, że polityka Rosji wobec Polaków przyniesie wymierne korzyści. Wiersz streszcza w sobie niemal wszystkie ważne wydarzenia, które zaszły przed trzynastym grudnia (założenie KOR-u i „Solidarności”, komentarz do programu polityki na przyszłość, widmo interwencji), toteż można pokusić się o stwierdzenie, że to swoiste sprawozdanie z sytuacji społecznej i politycznej panującej wówczas w Polsce.

Nie chciałbym być Polakiem,

Tam z brudnych swoich nor

Wypełzło trzech łajdaków

I założyło KOR.

Demagogiczne hasła

Zalały cały kraj

I proszę: nie ma masła,

A nawet kurzych jaj!

W Dierżyńskowo ojczyźnie

Bezkarni parę lat?!

Solidarność w Socjalizmie?!

Tego nie widział świat.

Kaczmarski nadaje jednak tekstowi charakter autoironiczny, gdyż autorem listu okazuje się Rosjanin, który kończy słowami:

I chyba na tym koniec.

Papieros w ręku drga...

A, jeszcze podpis: pionier —

Iwan, liet szest', Moskwa.

Fakt, że kronikarzem czyni Kaczmarski Rosjanina dodaje całemu opisowi pikanterii i ciekawego posmaczku ironicznego nakłaniania do poznania prawdy, kto w ich [Polaków] dziejach przyjaciel im, kto wróg.

Z przymrużeniem oka

Jacek nie był tylko, jak można by sądzić po lekturze poprzedniego tekstu, zaciekłym protagonistą katastrofizmu wyłaniającego się ze stanu wojennego. Potrafił odnaleźć w wydarzeniach grudniowych aspekty skłaniające do uśmiechu. Utworem tego typu jest Ballada pozytywna. Autor Obławy formułuje w nim krytyczną ocenę postawy tej części społeczeństwa, która położyła uszy po sobie i zaczęła gorliwie merdać ogonem przed komunistyczną władzą (niczym pies wobec swojego pana w balladzie). O przyczynach powstania tej piosenki i poetyckiej wizji pójścia na rękę władzom najlepiej opowie nam sam Jacek:

(Udostępnione ze strony www.kaczmarski.art.pl autor: Janusz Halczewski)

To jest czysto publicystyczny tekst. Reakcja na pierwsze wypowiedzi ludzi ważnych i w Polsce, i na Zachodzie. W Polsce to była wypowiedź prymasa Glempa, że należy podejść pozytywnie do zjawiska stanu wojennego, oczywiście prymas miał na myśli uniknięcie rozlewu krwi i pewną wewnętrzną siłę społeczeństwa, ale odebrane to było jednak i na emigracji, i przez ludzi w podziemiu jako szukanie kompromisu z władzami polskimi. A na Zachodzie wtórował mu Andrzej Walicki, mówiąc, że dobrze się stało. I w tym samym mniej więcej czasie obie te wypowiedzi dotarły do mnie do Paryża, a młody, zdenerwowany i przejęty tym, co się dzieje w kraju, musiał zareagować — i stąd ta piosenka „Ballada pozytywna”, i stąd jej forma rosyjskich czastuszek (z rozmowy w Radiu Wrocław z 2001 r.).

Od pierwszych słów poeta ostro ocenia opisywaną postawę:

Położymy płasko uszy,

Pysk na kłódkę, ogon w ruch.

Skowyt niech się tłucze w duszy,

Kasza niech napełnia brzuch.

Przecież tylko o to chodzi,

Żeby hołdów było dość.

Ta dłoń skarci, co nagrodzi —

Jeden kształt ma kij i kość.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

Jakże złośliwe są więc słowa refrenu tej piosenki, które wytykają naszą specyficzną ludzką słabość dochodzącą do głosu w chwilach, w których zmuszeni jesteśmy opowiedzieć się po którejś ze stron. Powtarzamy wtedy z wściekłością, że najważniejsze jest, abyśmy mieli spokój:

Nikt mi nigdy tego nie da, co mi moja buda da!

Buda moja! Buda moja! Buda moja! Buda ma!

[...]

Jeśli kochasz swoją budę,

To pokochaj łańcuch swój!

Śmierdzi gnojem twój ogródek?

— Przecież to twój własny gnój!

Poeta wskazuje też, że po rezygnacji z oporu (bo tak jest rzeczywiście łatwiej) pozostanie niewygodne piętno, umniejszające nasze przyszłe zasługi:

Gdy zapomnisz już, żeś w pola

Jął pod płotem tunel ryć,

Wtedy, ile tylko wola —

Będziesz wyć mógł, wyć i wyć!

A prócz wycia nie zostanie już... nic

Kolejnym tekstem napisanym z przymrużeniem oka, który miał przekazać prawdę o impertynencji władzy polskiej i często absurdalnych wydarzeniach zaszłych w kraju, jest Świadectwo maj‘82.

Jaja w kraju niewyjęte —

Solidarność dała ciała,

Spawacz gra w bambuko z Glempem,

Partia trzyma się na pałach.

W dzień handelek czym podleci,

Za to w nocy ostra bania —

Pieniądz tańszy już od śmieci,

Milion poszedł bez gadania.

ZOMO tanio się sprzedaje,

Buce tępe i uczynne,

Za dwa Króle, czyli Cwaję,

Sami wiozą na melinę.

Starczy z okna się wychylić,

Krzyknąć: pokot ma pragnienie!

A już dwaj pod drzwiami byli

Z odpowiednim obciążeniem!

[...]

A tu całkiem kadr jak z Wajdy:

Człowiek, sztandar, dymu chmury.

Bracie, ale były rajdy!

Potem pojechałem w góry.

[...]

Paszport? Paszport mam wojenny,

Własność Pana Generała.

Nawet ci nie podam ceny,

Przyjm, że się mnie WRONA bała.

Tam nie wracaj, grunt spalony,

Nie ma życia, stan krytyczny.

Słuchaj, czy na paszport WRONY

Dadzą azyl polityczny?

Piosenkę tę napisał Kaczmarski po usłyszeniu relacji pierwszego Polaka, który przyjechał z Polski dotkniętej stanem wojennym. Żeby utwór był zrozumiały dla publiki środowisk polonijnych, które nie znały slangowych zwrotów używanych w ówczesnej Polsce, Jacek przed wykonywaniem Świadectwa zwykł podawać dowcipny słowniczek, który jest jednym z ciekawszych materiałów dotyczących życia w okresie stanu wojennego. A brzmiał tak:

Zwrot „jaja niewyjęte” określa sytuację tak śmieszną i absurdalną, że nie powinna się ona wydarzyć, a jednak się wydarzyła. Zwrot „dać ciała” jest to eufemizm, oznacza inny zwrot, bardziej dosadny, aczkolwiek podobny, który z kolei oznacza sytuację upadlającego podporządkowania z lekkim odcieniem erotycznym. „Spawacz” jest to jedno z wielu przezwisk Jaruzelskiego ze względu na jego ciemne okulary. „Bambuko” — jest to gra, ongiś nosząca nazwę chruszczówka, która spośród wszystkich innych gier wyróżnia się tym, że nie posiada reguł. Wygrywa tę grę ten, kto narzuci swoje, wymyślone przez siebie reguły przeciwnikowi. „Melina” — miejsce zakupu alkoholu. „Bania” — stan upojenia alkoholowego. „Cwaja” — banknot o walorze dwóch tysięcy złotych. Dlatego cwaja, ponieważ jest na nim dwóch królów: Kazimierz Odnowiciel i Bolesław Chrobry. Dlaczego Bolesław Chrobry, nikt nie wie, Kazimierz Odnowiciel dlatego, że banknot wszedł w obieg w okresie odnowy. „Pokot” — typowe słowo stanu wojennego. Pokot jest to grupa ludzi zgromadzona w jednym pomieszczeniu, tak jak my, ale w odróżnieniu od nas nie mogąca się rozejść do domów, ponieważ jest już godzina policyjna. W związku z tym wszyscy zmuszeni są nocować pokotem na podłodze. Z czasem pokot stał się jedną z bardziej ulubionych form życia towarzyskiego. „Wrona” — wiadomo, „Zomo” — wiadomo. „Buc” — osobnik o niskim poziomie intelektualno-moralnym. „Kasprowy” — luksusowy hotel w Zakopanem.

Refleksyjnie?

Na koniec jeszcze jeden bardzo głęboki i ważny tekst pt. Młody las, pochodzący z 2 marca 1982 r.

Gdy wycinają młody las

I cieknie sok z przeciętych pni

Nie gaśnie żadna z ważnych gwiazd

Nic nie wstrzymuje biegu dni

I słychać tylko siekier jęk

Bo nie jest skargą drzew ich trzask

W tej ciszy godność jest i lęk

Gdy wycinają las

Kaczmarski za pomocą analogii do lasu, w którym wycinane są zdrowe drzewa, pragnie pokazać dławiący charakter wszelkich form ucisku. Represje stanu wojennego i całego systemu komunistycznego stają się brutalnym pozbawianiem „gniazd”, w których człowiek może istnieć w warunkach wolności umożliwiającej jego rozwój.

(Udostępnione ze strony www.kaczmarski.art.pl autor: Janusz Halczewski)

A kiedy zwożą młody las

Gałęzi rośnie gęsty stos

Za którymś ze strąconych gniazd

W rozpaczy ptak gdzieś krzyczy w głos

[...]

A kiedy palą młody las

To słychać jęk i pisk i huk

I dym przesłania słońca blask

A żar ogromny zwala z nóg

Autor Arki Noego pozostawia jednak nadzieję na odnowę energii zdegradowanego społeczeństwa. To na przyszłych gruzach odrodzą się nowe, silniejsze pokolenia, które poszanują wartość wolnego państwa.

Po karczowisku błądzi wiatr

Popiół rozwiany ogień zgasł

Odeszli drwale do swych chat

I rośnie młody las

Kaczmarski formułuje więc myśl, że nic nie jest w stanie zabić ducha normalności we wszystkich ludziach. Nic nie przerobi ich umysłów na jednostajną papkę. Zawsze dojdzie bowiem do odnowy — niemoc jednego pokolenia może stać się podstawą do stworzenia wielkości drugiego.

Życie po 13 grudnia

Tak oto przeprowadza nas Jacek Kaczmarski po stanie wojennym — jednej z kolein najnowszej historii Polski. Podkreśla raz poważnie, raz z humorem jego znaczenie. W czasie trwania stanu wojennego dawał nadzieję uciśnionym ludziom, a dzisiaj nam — kolejnym pokoleniom po spalonym już „młodym lesie” — daje możliwość zapamiętania tamtych wydarzeń poprzez zagłębienie się we wspaniałe poetyckie obrazy, które wykreował. Wszak, jak śpiewał w swojej późniejszej Nadziei śmiełowskiej :

Trzeba wciąż żywić nadzieję jakąś,

Wbrew sobie — sobą żywić ją trzeba.

Niech te słowa pozostaną w naszej świadomości, a twórczość Kaczmarskiego towarzyszy w poznawaniu zawiłych meandrów historii. Warto bowiem spojrzeć razem z poetą — z perspektywy niesamowitości.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Zobacz też:

• Karnawał „Solidarności” w Grodzisku Wielkopolskim;
• Karnawał „Solidarności” w Mszanie Dolnej (sierpień 1980 – grudzień 1981);
• Kościół wobec wybuchu strajków w 1980 roku;
• Ojciec Honoriusz Stanisław Kowalczyk – duszpasterz studentów i opozycji;
• „Bracia i siostry z Polski…”. Kościół katolicki we Francji a 13 grudnia 1981 roku;
• Im memoriam. Ofiary stanu wojennego;
• Ostatni wielki zryw Solidarności. 31 sierpnia 1982 roku na łamach prasy rządowej.