Finlandyzacja: stosunki fińsko-sowieckie po II wojnie światowej

W latach 1809–1917 Finlandia tworzyła Wielkie Księstwo Finlandii w ramach imperium rosyjskiego, czego pamiątką jest okazały pomnik cara Aleksandra II na głównym placu w Helsinkach. Z kolei pozostałościami po polityce finlandyzacji są także: poświęcony sojuszowi ze Związkiem Sowieckim pomnik w stolicy, Muzeum Lenina w Tampere (obecnie w innych strukturach i ze zmienioną ekspozycją) i pomnik wodza rewolucji w miejscowości Kotka (usunięty dopiero w 2022 roku).

Finlandyzacja: fińska polityka neutralności i jej efekty

6 grudnia 1917 roku, w obliczu rewolucji październikowej i pochodu komunizmu, Finlandia ogłosiła niepodległość. Fakt ten został uznany przez Lenina, który być może liczył, że młode państwo same zdecyduje się na dołączenie do kraju Rad. Tak się jednak nie stało – wybuchła wojna domowa, w której siły niepodległościowe, na czele z Carlem Gustafem Mannerheimem, zwyciężyły ugrupowania socjalistyczne wspierane przez bolszewików. W dwudziestoleciu międzywojennym głównym celem rządu w Helsinkach było zapewnienie swojemu krajowi bezpieczeństwa na wschodzie. Postawiono na politykę neutralności. W 1932 roku zawarto fińsko-sowiecki pakt o nieagresji, który dwa lata później przedłużono na okres 10 lat. W 1938 roku Finlandia przystąpiła do podpisanej w Oslo przez kraje nordyckie deklaracji neutralności. Ostatecznie, pokoju nie była w stanie zagwarantować ani deklarowana neutralność, ani też Liga Narodów i sojusz z państwami regionu. ZSRR, który obawiał się ataku Niemiec z wykorzystaniem obszaru Finlandii, zaczął wywierać presję na Helsinki – domagano się m.in. wydzierżawienia wysp leżących w Zatoce Fińskiej (marzec 1939 roku). W odpowiedzi na narastające napięcia, Mannerheim rozpoczął budowę umocnień na Przesmyku Karelskim (Linia Mannerheima).

W sierpniu 1939 roku tajny protokół do paktu Ribbentrop-Mołotow oddawał Finlandię i państwa bałtyckie w strefę sowieckich wpływów. Wreszcie 12 października przedstawiono rosyjskie żądania: dzierżawę półwyspu Hanko oraz przekazanie wysp w Zatoce Fińskiej, części Półwyspu Karelskiego i Półwyspu Rybickiego (ważne strategicznie miejsce dla obrony Leningradu). W zamian oferowano niezamieszkany obszar wschodniej Karelii. Rokowania zerwano w listopadzie 1939 roku, a ostatniego dnia miesiąca do Finlandii wkroczyła Armia Czerwona. Rozpoczęła się tzw. wojna zimowa, która po 105 dniach zakończyła się obroną niepodległości kraju i układem pokojowym z marca 1940 roku. Półwysep Hanko został ostatecznie wydzierżawiony, dodatkowo Finlandia oddała wschodnie rubieże Karelii, w tym obszar Salli i Kuusamo.

Rok później Finlandia zrezygnowała z tradycyjnej polityki neutralności i choć odmówiła wspólnego marszu na Leningrad, to dołączyła do niemieckiej wojny przeciwko Związkowi Sowieckiemu (tzw. wojna kontynuacyjna). Brakowało jednak formalnego układu o wspólnym prowadzeniu wojny. Władze w Helsinkach twierdziły, że prowadzą własną wojnę, która zakończyła się rozejmem zawartym we wrześniu 1944 roku. Rok później ponownie nawiązano stosunki dyplomatyczne między Finlandią a ZSRR. Na mocy, podpisanego 10 lutego 1947 roku w Paryżu, traktatu pokojowego z członkami koalicji antyhitlerowskiej Finlandia musiała zapłacić ogromne odszkodowanie. Straciła dostęp do Morza Barentsa i potwierdziła wcześniejsze dzierżawy na rzecz Sowietów. Postanowienia pokoju prostą drogą prowadziły kraj do powojennego kryzysu gospodarczego.

Finlandyzacja: układ o przyjaźni fińsko-sowieckiej i jego konsekwencje

W 1945 roku w wyborach parlamentarnych zwyciężyła lewica z Fińską Partią Socjaldemokratyczną na czele. Fińskie społeczeństwo zaakceptowało nowy kierunek, czego symbolem było odejście prezydenta Mannerheima w 1946 roku. Ważnym momentem na drodze do ustanowienia preferencyjnych stosunków ze wschodnim sąsiadem, a jednocześnie jakże odmiennych niż te budowane w Europie Środkowo-Wschodniej, był list Józefa Stalina do prezydenta Juho Paasikiviego z lutego 1948 roku, w którym Moskwa zaproponowała układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. Finlandia uznała, że nie stać ją na antysowiecką politykę, stąd zaakceptowano propozycję z zamiarem wykorzystania jej w interesie kraju. Układ podpisano 6 kwietnia 1948 roku. Wzajemnie uznano suwerenność i deklarowano nie ingerowanie w sprawy wewnętrzne sąsiada. Finlandia potwierdziła neutralność, miała też otrzymać wsparcie ze wschodu w razie ataku na jej terytorium. Dokument przewidywał konsultacje polityczne oraz współpracę kulturalną i gospodarczą. Był gwarantem, że północny kraj nie podzieli losu państw bloku wschodniego, takich jak Polska i Czechosłowacja. Jednocześnie stanowił groźbę izolacji w obliczu potencjalnej agresji ze strony ZSRR i wymusił na Finlandii rezygnację z planu Marshalla. Moskwa zrzekła się też praw do części przyznanych w Paryżu reparacji wojennych. Układ przedłużano w kolejnych latach, a w 1970 roku prolongowano go na 20 lat.

Wymiana gospodarcza z komunistycznym państwem była jednym z głównych źródeł rozwoju kraju po 1945 roku. W 1950 roku Finlandia była pierwszym kapitalistycznym krajem, który podpisał pięcioletnią umowę o wymianie towarów z ZSRR. Program współpracy gospodarczej zawsze miał charakter długofalowy i był symetryczny. W Helsinkach uznano porażkę w wojnie i nieodwracalność zmian terytorialnych. Zwyciężyło podejście pragmatyczne. Przełamano antyrosyjskie nastawienie społeczeństwa, jednocześnie nie dopuszczając do władzy fińskich komunistów. Stosunki fińsko-sowieckie zostały uznane za kluczowe dla bezpieczeństwa i rozwoju państwa.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Finlandyzacja, czyli ograniczenie przez obce mocarstwo swobody polityki zagranicznej innego państwa w zamian za brak interwencji w politykę wewnętrzną, była realizowana przez kolejnych fińskich prezydentów. Przede wszystkim przez Paasikiviego (prezydent 1946–1956, były ambasador w Moskwie) i Urho Kaleva Kekkonena (prezydent 1956–1982). Z obranego kursu nie zrezygnował także Mauno Henrik Koivisto (prezydent 1982–1994). Najważniejszą figurą w polityce finlandyzacji był Kekkonen, który wzmocnił system prezydencki i miał bardzo dobre relacje z sowieckimi przywódcami, z którymi spotykał się także na nieformalnych rozmowach. Mimo traktatowych zapisów o braku ingerencji w sprawy wewnętrzne państwa, Sowieci „dbali” o nie dopuszczanie do kluczowych stanowisk w Helsinkach polityków sobie niechętnych. Choć sam termin „finlandyzacja” ma raczej pejoratywne zabarwienie, to sami Finowie nazywają okres po 1945 roku „polityką pokoju”. Kiedy na emeryturę odszedł wiekowy Kekkonen „politycy wszystkich ugrupowań komentowali jego osiągnięcia z szacunkiem”.

O nadrzędnej roli stosunków fińsko-sowieckich świadczy choćby kryzys gospodarczy w nordyckim państwie po 1991 roku. Nawzajem przyznawano sobie atrakcyjne kontrakty. Większość fińskiego eksportu kierowano do państw bloku wschodniego (szczególnie branża leśna). Preferencyjne warunki i wymiany barterowe zabezpieczały energetycznie ubogi w surowce nordyckie państwo. ZSRR zbudował dwie elektrownie atomowe i rozbudował zakłady metalurgiczne w Raahe. Finlandia natomiast postawiła wielki hotel Tallinnie i kombinat celulozowo-papierniczy w regionie leningradzkim.

Na forum ONZ Finlandia przyjęła zasadę nie szkodzenia ZSRR. Wobec kryzysów nie zajmowała wyraźnego stanowiska, np. dopiero w latach 70. uznała oba państwa koreańskie. Najczęściej kończyło się na ogólnikowych deklaracjach. W 1956 roku wprawdzie poparła rezolucję w sprawie pomocy dla Węgier, ale nie zdecydowała się na sformułowanie oskarżeń w kierunku Moskwy. Kiedy w 1961 roku Chruszczow zażądał konsultacji wojskowych, Kekkonenowi udało się przekonać sowieckiego przywódcę, że takowe negatywnie wpłyną na wizerunek obu krajów. Jednocześnie władze w Helsinkach podejmowały aktywne działania dyplomatyczne w sprawie Cypru, Kaszmiru, wojny Jom Kippur, a także w ramach Rady Nordyckiej, gdzie nie podejmowano tematów politycznych i wojskowych. Kekkonen określił fińską politykę w następujących słowach: „Nasza polityka neutralności ma na celu bezwzględne pozostawienie Finlandii poza spekulacyjnymi prądami polityki zagranicznej”.

1 stycznia 1995 roku, zaledwie kilka lat po upadku Związku Sowieckiego, Finlandia stała się członkiem Unii Europejskiej. Było to możliwe dzięki politycznej aktywności w latach 70., kiedy władze w Helsinkach umiejętnie wykorzystały odprężenie, złagodzenie napięcia pomiędzy rywalizującymi w zimnej wojnie blokami państw. W 1973 roku Moskwa zgodziła się na podpisanie układu stowarzyszeniowego z EWG. W zamian ratyfikowano podobny układ z RWPG i dodatkowo Kekkonen zagwarantował utrzymanie prosowieckiego kursu poprzez pozostanie na stanowisku prezydenta. Finlandia, jako budowniczy mostów pomiędzy stronami, podpisała w tym okresie szereg bilateralnych umów o redukcji ceł i innych ograniczeń m.in. z Polską, Węgrami, Bułgarią, NRD i Czechosłowacją. Północny kraj prawdopodobnie nie osiągnąłby tych celów, gdyby nie finlandyzacja.

Finlandia aktywnie działała również przy organizacji i zawiązaniu aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (z udziałem USA i Kanady). Ostatecznie dokument został podpisany 1 sierpnia 1975 roku w Helsinkach przez ponad 30 szefów państw, co stanowiło zimnowojenny ewenement – państwa obu bloków przyjęły wspólne zasady postępowania w stosunkach międzynarodowych. Jak podkreśla Barbara Szordykowska, był to sukces polityki Finlandii, który „przysporzył jej wiele uznania i wzmocnił nadszarpniętą opinię międzynarodową z okresu II wojny światowej”.

Choć najważniejsze wydarzenie roku 1975 nie zakończyło rywalizacji na linii wschód-zachód, to część badaczy wskazuje na fundamentalne znaczenie KBWE: najpierw na instytucjonalizację ruchu praw człowieka w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, a następnie na upadek systemu komunistycznego w tej części świata.

Finlandia, która jeszcze 100 lat temu była jednym z najbardziej zacofanych gospodarczo obszarów w Europie, po akcesji do UE szybko przezwyciężyła kryzys gospodarczy związany z upadkiem ZSRR i wytyczyła błyskawiczny kurs w kierunku nowoczesności. Symbolami cudu gospodarczego przełomu XX i XXI wieku były: globalna ekspansja marki Nokia oraz wymyślony przez fińskiego studenta system Linux. Dziś państwo należy do najzamożniejszych i najbardziej innowacyjnych państw na świecie. I nawet jeśli fińska ekonomia straciła impet to nadal jest to modelowy kraj inwestujący w naukę, rozwój młodych pokoleń i edukację.

18 maja 2022 roku Finlandia złożyła formalny wniosek o akcesję do NATO, co ostatecznie zostało potwierdzone niespełna rok później. Tym samym zakończył się etap neutralności w polityce Helsinek, co oznacza zasadniczą zmianę tamtejszej doktryny bezpieczeństwa. Wcześniej państwo to rozwijało własne zdolności obronne, opierało się na współpracy ze Szwecją, przy jednoczesnym utrzymywaniu dobrych relacji z Moskwą. Jeszcze w 2021 roku 24% społeczeństwa opowiadało się za członkostwem w Sojuszu Północnoatlantyckim. Katalizatorem zmiany była rosyjska inwazja na Ukrainę, po której poparcie dla dołączenia do NATO wzrosło do 76%. Parlament poparł fiński wniosek stosunkiem 188 do 8 głosów, co można uznać za symboliczny koniec powojennej finlandyzacji.

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”

Bibliografia

• Cieślak Tadeusz, Historia Finlandii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
  
• Osmo Jussila, Seppo Hentilä, Jukka Nevakivi, Historia polityczna Finlandii 1809–1999, Universitas, Kraków 2001.
  
• Szordykowska Barbara, Historia Finlandii, Trio, Warszawa 2011.

Redakcja: Natalia Stawarz