Fenicjanie — najwięksi żeglarze starożytności

Pierwszą wielką potęgę morską stworzyła cywilizacja kreteńska na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Kreta była wówczas centrum wymiany handlowej na Morzu Śródziemnym. Bezpośrednimi spadkobiercami Kreteńczyków stali się Achajowie z Grecji mykeńskiej, których ekspansja morska rozpoczęła się w XV w. p.n.e., gdy załamała się potęga Krety. Statki pod egipską banderą penetrowały wówczas głównie wody Morza Czerwonego. Wraz z upadkiem kultury mykeńskiej pod koniec II tysiąclecia p.n.e. na morzu rozpoczął się okres panowania Fenicjan, którzy do dziś noszą miano najlepszych żeglarzy starożytności. Celem dalekomorskich wypraw Fenicjan były metale niezbędne dla rzemiosła, w ich poszukiwaniu docierali coraz dalej na zachód.

Moneta fenicka (źródło: Wikipedia)

Fenicjanie – historia

Fenicjanie pojawiają się często w starożytnych przekazach historycznych. Stary Testament jest ciekawym źródłem wiedzy na ich temat, zawiera między innymi wiele wzmianek o podróżach na „statkach Tarszisz” (tzn. pływających do Tartessos). Homer i Herodot poświadczają obecność Fenicjan na wodach greckich już u zarania historii Grecji. Tukidydes przypuszcza, że kolonizowali Egeę jeszcze przed królem Minosem. Znana jest także legenda przedstawiająca założyciela Teb, Kadmosa, jako Fenicjanina. Wielu autorów greckich i rzymskich przesuwa też datę osiedlenia się Fenicjan w Afryce Północnej i Hiszpanii na II tysiąclecie p.n.e., a Strabon wyraża przekonanie, że „Odyseja” jest tak naprawdę opisem fenickiej podróży.

Nazwa Fenicja jest sztucznym określeniem tworu, składającego się z systemu autonomicznych miast-państw i pozostających z nimi w ścisłym lub bardzo luźnym związku kolonii, faktorii handlowych, przystani przybrzeżnych i niewielkich osad śródlądowych. Termin ten pochodzi z greki i wywodzi się od słowa phoinike. Ma to niewątpliwy związek z mykeńskim przymiotnikiem po-ni-ki-ja, oznaczającym „czerwony” i lokalną nazwą kanaan, używaną już prawdopodobnie w III tysiącleciu p.n.e. Jak wykazuje autorytet w badaniach nad kulturą starożytnych Fenicjan, Sabatino Moscati, kanaan to termin miejscowy o znaczeniu terytorium fenickiego, w związku z przemysłem farbiarskim używany na określenie regionu. Greckie słowo oznaczające „purpurę” jest więc kalką miejscowej nazwy kraju i barwy.

Ojczyzną Fenicjan, ludności pasjonującej pokolenia badaczy już od czasów Homera, był wąski pas żyznej ziemi na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Od wschodu ograniczony dochodzącymi do 3000 metrów n.p.m. górami Liban, od południa prawdopodobnie zamykający się w okolicach Akko (co prawda pojawiają się przesłanki o przynależności do fenickiego terytorium także miast Dor i Jaffy, ale nie możemy ich raczej uznać za stałe osiedla fenickie). Od północy granicę ustala się na miejscowości Szukszu (Tell Suqas). Warto zaznaczyć, że dalej na północ znajduje się wielki ośrodek Ugarit. Jednak jego historia kończy się w zasadzie w 1200 r. p.n.e., kiedy to przypada początek zaawansowanej cywilizacji fenickiej.

Najważniejszymi miastami na tym obszarze były: Aradus, Byblos, Berytus, Sydon, Sarepta i Tyr. Teren objęty cywilizacją fenicką to także cały obszar wybrzeży basenu Morza Śródziemnego oraz południowo-zachodnie atlantyckie wybrzeże Hiszpanii i północno-zachodnie atlantyckie wybrzeże Maroka. Kolonie, faktorie handlowe, przybrzeżne przystanie oraz śródlądowe osady spotykamy w Libanie, Syrii, Izraelu, ale także w Egipcie, Libii, Tunezji, Algierii, Maroku, Hiszpanii, Francji, Włoszech, Grecji, Turcji oraz na Sycylii, Malcie, Sardynii, Balearach i Cyprze.

Charakter geograficznego położenia właściwej Fenicji (rdzennych siedzib na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego) wpłynął zasadniczo na kształt jej kultury. Kraj odizolowany od zaplecza poprzez ściśnięcie między górami a morzem, na wąskim pasie lądu od 12 do 50 km szerokości był skazany na pozyskiwanie wielu niezbędnych dóbr drogą handlu lub wymiany. Ubóstwo w dziedzinie rolnictwa wynagradzała Fenicjanom (przynajmniej w pewnym stopniu) obfitość zdatnego do budowy okrętów drzewa. Należy również pamiętać o wewnętrznym rozdrobnieniu, niejednokrotnie spowodowanym istnieniem enklaw ziemi uprawnej, zamkniętych przez wrzynające się aż w morze góry. Naturalną drogą ekspansji w tych warunkach było morze jako najłatwiejszy szlak komunikacyjny. Konieczność żeglugi wymuszał bowiem charakter istniejących dróg lądowych.

Wspólną cechą kolonii fenickich jest to, że rozwinęły się w rejonach stosunkowo słabych politycznie. Należy przypomnieć, że wszystkie fenickie kolonie były zakładane w celach handlowych. Tylko kilka z nich, założonych na typowych zasadach osadnictwa, znajdujemy na Sardynii, pochodzą one jednak z czasu imperialnej ekspansji Kartagińczyków. Wykształcenie się u Fenicjan cech kupieckich i żeglarskich było bez wątpienia spowodowane określonymi warunkami środowiska.

Ruiny Kartaginy — najpotężniejszej kolonii fenickiej (źródło: Wikipedia)

Pierwsi żeglarze cumowali swoje łódki i czółna w naturalnych zakolach rzek lub na mieliznach. W miarę zwiększania się jednostek, odległości na jakie je wysyłano, a także wymagań im stawianych zaczęto naturalne przystanie przystosowywać sztucznie do pełnienia funkcji bezpiecznych portów. Parę stuleci później Seneka napisze: Port jest miejscem schronienia przed burzą. Przed groźbą szalejących wichrów...

Początkowo nie wszędzie niezbędne było budowanie portów, ponieważ lekkie statki bez problemu dawały się wyciągnąć na brzeg, a cięższe jednostki handlowe stawiano na morzu na kotwicach (tak jak zrobili to Achajowie pod Troją). Jednak w niektórych miejscach zaczęto już stawiać najprostsze urządzenia portowe: naturalne baseny, groble i nabrzeża. W miarę rozwoju żeglugi te pierwsze porty rozbudowywały się. Kuto w skałach lub kopano w piaszczystych plażach baseny portowe, wznoszono budynki administracji portowej, arsenały, magazyny, latarnie morskie, mury warowne w celu ochrony od strony lądu.

Polecamy e-book Mateusza Będkowskiego pt. „Polacy na krańcach świata: średniowiecze i nowożytność”:

W sprzedaży dostępna jest również druga część e-booka!

Fenicjanie, których znamy jako wielkich żeglarzy, byli też pierwszymi wielkimi morskimi architektami świata starożytnego. Założone jako szereg punktów postojowych przystanie z czasem pod ich rządami stawały się świetnie prosperującymi koloniami. Warto zaznaczyć, że Fenicjanie na swoje siedziby wybierali miejsca z reguły podobne do ich ojczystych terenów.

Przyjrzyjmy się trochę mechanizmowi, jakim kierowali się podczas kolonizacji. W początkowym stadium rozwoju handlu między różnymi społecznościami potrzebny był pewien rodzaj pośrednictwa. Umożliwiał on nawiązanie kontaktu między przedstawicielami obcych kultur. Ogniwem łączącym byli zwykle żeglarze, którzy pojawiali się na wybrzeżu — nawiązywali kontakty z miejscową ludnością, poznawali jej obyczaje i kodeks handlowy oraz przygotowywali się do pełnienia roli pośredników w handlu z ojczystym krajem. Tak osiedlali się na obcych ziemiach. Przystanie początkowo służyły wyłącznie jako miejsca uzupełniania niezbędnych zapasów żywności i napojów oraz nocnego postoju statków. Jednak z czasem zaczęły przekształcać się w małe miasteczka, pełniące rolę placówek i faktorii fenickich na utartych już przez nich szlakach. Natomiast na obszarach, na których wcześniej już funkcjonowały osiadłe społeczności, kolonizujący je Fenicjanie przejmowali istniejącą siatkę topograficzną. Tak było prawie w całym basenie Morza Śródziemnego, wyłączając Afrykę Północną, zamieszkaną przez koczownicze albo półnomadyczne ludy, nie posiadające stałych siedzib.

Charakter tych pierwszych fenickich przystani jest dla nas bardzo znaczący również ze względu na ogromne problemy z datowaniem i chronologizacją fenickiej kolonizacji. Bowiem pierwotne redy i przybrzeżne chatki raczej trudno namierzyć metodą archeologiczną.

Dwa baseny portowe w Kartaginie (źródło: Wikipedia)

Konstrukcje fenickie w zachodniej części Morza Śródziemnego różniły się znacznie od swych pierwowzorów z wybrzeża syro–palestyńskiego. Pomysłowe adaptacje naturalnego ukształtowania powierzchni zostały tu zastąpione przez całkowicie sztuczne budowle. Zasadniczą ich częścią był rozległy basen portowy, połączony kanałem z pełnym morzem. Najczęściej były to miejsca o łatwym dostępie do morza, z jednym lub dwoma naturalnymi (głównie w Maroku) albo sztucznymi portami. W zależności od miejsca położenia i bliskości niebezpiecznych — także ekonomicznie — rywali, miejscowości te były, lub nie, obwarowane.

Seneka napisał: Bóg stworzył wiatry i po to, abyśmy mogli poznać zamorskie kraje. Człowiek byłby tępym bydlęciem, z ciasnym i ograniczonym polem widzenia świata, gdyby wciąż pozostawał zamknięty w tych samych granicach rodzimej ziemi. Idee, które przyświecały fenickim podróżnikom, nie były chyba jednak tak wzniosłe, jak byśmy chcieli… Motywacją do podróży były niemal wyłącznie doczesne i konsumpcyjne cele. Mieszkających na skrawkach terenu między górami a morzem Fenicjan porównać możemy pod wieloma względami do Portugalczyków i Holendrów, którzy w erze wielkich odkryć geograficznych działali również pod presją przeludnienia.

Fenicjanie stanowili bardzo ciekawą diasporę kupiecką, która dzięki znakomitemu opanowaniu zasad żeglowania i oparciu swojego systemu na żegludze kabotażowej przez dość długi czas monopolizowała handel w basenie Morza Śródziemnego, mając za rywali słabych jeszcze Greków.

Spodobał ci się nasz artykuł? Podziel się nim na Facebooku i, jeśli możesz, wesprzyj nas finansowo. Dobrze wykorzystamy każdą złotówkę! Kliknij tu, aby przejść na stronę wsparcia.

Bibliografia:

1. Atlas do historii starożytnej, red. L. Piotrowicz, Warszawa–Wrocław 1987
2. Avienus, R.F., Ora maritima (« Brzeg morski »)
3. Cary, M., Warmington, E.H., Starożytni odkrywcy, Warszawa 1968
4. Casson, L., Podróże w starożytnym świecie, Wrocław 1981
5. Curtin, P., Feierman, S., Thompson, L., Vansina, J., Historia Afryki, Gdańska 2003
6. Diodor Sycylijski, Bibliotheke historie
7. Dobrowolski, W., Mity morskie antyku, Warszawa 1987
8. Garcia y Bellido, A., Inventario de jarros púnico-tartéssicos, AEA, XXXIII, 1960
9. Garcia y Bellido, A., Deidades semita en la Espańa antiqua, Sef, XXIV, 1964
10. Haywood, J., Catchpole, B., Hall, S., Barratt, Atlas dziejów świata, Warszawa–Wrocław 1998
11. Homer, Odyseja, Warszawa 1990, tłum. L. Siemieński
12. Kwintus Horacjusz Flakkus, Dzieła Wszystkie, tom I, Wrocław 1986
13. Kotarba, A.M., Żegluga fenicka u wybrzeży Hiszpanii i Maroka, proseminarium pod kierunkiem prof. J. Młynarczyk, IAUW
14. Kotula, T., Historia Afryki, Wrocław 1972
15. Moscati, S., Świat Fenicjan, Warszawa 1971
16. Oster L., Astronomia współczesna, Warszawa 1986
17. Pierzchalski, B., Charakterystyka osadnictwa fenickiego w Maroku, Warszawa 1997
18. Ryś, K., Na tropach fenickich żeglarzy, www.pap.pl
19. Skrok, Z., Archeologia podwodna, Warszawa 1991, s. 232
20. Słownik terminów żeglarskich, http://www.mn.friko.pl/slownik/
21. Słownik geograficzny, www.geozone.pl .
22. The Phoenicians, ed. S. Moscati, Milano 1988
23. Włodarczyk, J., Nawigacja w starożytności, www.wiw.pl/kulturaantyczna/eseje

Korekta: Anna Smutkiewicz