Elżbieta córka Kazimierza Wielkiego: dobra małżonka i cicha doradczyni

Elżbieta Kazimierzówna to córka Kazimierza III Wielkiego i Anny Giedyminówny, bohaterów serialu „Korona królów”

Postać księżnej wołogoskiej Elżbiety Kazimierzówny nadal cieszy się na Pomorzu dużą popularnością. Pamięć o niej jest szczególnie żywa w Szczecinku, gdzie została patronką jednego z liceów ogólnokształcących, a w najstarszej części miasta znajduje się ulica jej imienia. W 1965 roku lokalny poeta Zygmunt Flis napisał poemat poświęcony księżnej Elżbiecie, a od 1975 roku w I Liceum Ogólnokształcące im. ks. Elżbiety corocznie odbywa się święto patronki szkoły o nazwie Elżbietanki, któremu towarzyszą huczne zabawy. Po Szczecinku krążą też liczne legendy wiążące Kazimierzównę ze wzgórzem Marientron, gdzie w klasztorze augustiańskim miały spoczywać jej szczątki. Oprócz legend i lokalnej tradycji zachowały się jednak również przekazy źródłowe. Te zaś pokazują księżną jako osobę trzymającą się w cieniu męża, lecz zarazem wspierającą go w politycznych działaniach.

I Liceum Ogólnokształcące im. Księżnej Elżbiety w Szczecinku (fot. Maciek r. drewniak, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska).

Elżbieta córka Kazimierza Wielkiego

Elżbieta była najstarszą córką króla Polski Kazimierza III Wielkiego i jego pierwszej żony Anny Giedyminówny. Z całą pewnością urodziła się między 1326 a 1331 rokiem, zapewne bliżej pierwszej daty, bowiem już w 1339 roku na jej prośbę czynione były nadania, a w 1343 roku była w wieku zdolnym do małżeństwa. Imię otrzymała po siostrze swojego ojca, królowej Węgier Elżbiecie Łokietkównie, chociaż nosiła je również starsza siostra jej matki, księżna mazowiecka Elżbieta Giedyminówna. Prawdopodobnie wpływ na nadanie tego imienia wnuczce miała królowa Jadwiga Łokietkowa, która dużym kultem otaczała św. Elżbietę z Turyngii.

Od najmłodszych lat Elżbieta Kazimierzówna stała się przedmiotem działań politycznych swojego ojca, który lawirował między nawiązywaniem bliższych relacji z Wittelsbachami a poprawianiem zaognionych stosunków z królem Czech Janem Luksemburskim. 16 maja 1335 roku we Frankfurcie wojewoda poznański Mikołaj i kasztelan Jarosław z Iwna w imieniu króla Kazimierza III zawarli układ z margrabią brandenburskim Ludwikiem Wittelsbachem starszym synem cesarza Ludwika Bawarskiego. Wówczas zrodził się projekt małżeństwa jego młodszego brata Ludwika z córką Kazimierza Elżbietą. 20 czerwca 1335 roku w Chojnie (dawniej Königsberg) został zawarty sojusz polskiego monarchy z cesarzem i margrabią, w którym ustalono wysokość posagu (10 tysięcy kop groszy praskich) i wiana polskiej królewny. Traktat przewidywał, że w przypadku śmierci jednej ze stron przed ślubem, sojusz z cesarzem miał zostać utrzymany w mocy przez kolejne trzy lata.

Ludwik VI Rzymianin, margrabia brandenburski, dwukrotnie swatany z Elżbietą Kazimierzówną (domena publiczna).

Ostatecznie nie doszło jednak nawet do oficjalnych zaręczyn pary, a Kazimierz zwrócił swoje polityczne działania w stronę skonfliktowanych z Wittelsbachami Luksemburgów. W listopadzie 1335 roku na zjeździe w Wyszehradzie Jan Luksemburski zobowiązał się do rezygnacji z praw do tronu polskiego za sumę 20 tysięcy kop groszy praskich. W ramach polsko-czeskiego sojuszu politycznego król Polski zawarł 19 listopada 1335 roku układ zaręczynowy swojej najstarszej córki z Janem, synem księcia dolnobawarskiego Henryka II i Małgorzaty Luksemburskiej, a zarazem wnukiem króla Czech. Najpóźniej w 1338 roku układ ten został zerwany, chociaż zdążono już wypłacić posag Elżbiety.

Wobec klęski planów małżeństwa Elżbiety z księciem Janem, który zresztą zmarł przed osiągnięciem pełnoletności, powrócono do pomysłu związania jej z synem cesarza Ludwika Bawarskiego. Rozpoczęte we wrześniu 1338 roku rozmowy doprowadziły 26 listopada 1338 roku do zawarcia układu zaręczynowego między Elżbietą a Ludwikiem. W międzyczasie królewna zaczęła podejmować pierwsze niezależne decyzje. 17 maja 1339 roku na jej prośbę królowa Jadwiga Łokietkowa uczyniła nadanie na rzecz Mikołaja i Piotra Kąkolów, związanych z dworem królowej Anny. W dokumencie tym po raz ostatni wystąpiła jako żyjąca matka Elżbiety Anna Giedyminówna, która zmarła nagle 25 maja 1339 roku.

Najprawdopodobniej kilka miesięcy później doszło do zerwania układu z Wittelsbachami, a w 1341 roku król Kazimierz zawarł w Sandomierzu nowy sojusz, tym razem z książętami wołogoskimi z dynastii Gryfitów: Bogusławem V, Barnimem IV i Warcisławem V. Jednym z elementów polsko-pomorskiego zbliżenia miało się stać małżeństwo Elżbiety Kazimierzówny lub jej siostry Kunegundy z Bogusławem V. W późniejszych rozmowach wybór padł na Elżbietę, a jej młodsza siostra w lipcu 1345 roku została żoną Ludwika Wittelsbacha, którego wcześniej dwukrotnie swatano ze starszą Kazimierzówną.

Małżeństwo z Bogusławem V

Projekt małżeński z 1341 roku, już trzeci w który zaangażowana została Elżbieta Kazimierzówna, doczekał się realizacji 24 lub 25 lutego 1343 roku w Poznaniu. Datę ślubu Elżbiety i Bogusława V ustalił Edward Rymar, chociaż część badaczy ostrożnie wyznacza go na okres między 24 lutego a 11 lipca 1343 roku. W uroczystościach ślubnych oprócz króla Kazimierza III i polskich dostojników brali udział między innymi liczni panowie pomorscy oraz matka księcia Bogusława V Elżbieta i jego dwaj bracia.

Elżbieta Kazimierzówna i Bogusław V, obraz z zamku w Darłowie (fot. Klapi, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Na mocy dokumentu z 24 lutego 1343 roku książęta wołogoscy zobowiązywali się do pomocy królowi polskiemu, którego przyjmowali sobie za ojca, w walce z wrogami, a przede wszystkim z zakonem krzyżackim. Wyznaczali również Kazimierzównie małżeńską oprawę, którą miało stanowić kilka miast i zamków z przyległościami, jak pisał Długosz „przynoszących rocznie dwa tysiące czystego srebra dochodu”. W przypadku śmierci księżnej miały one powrócić do ich rąk, zaś gdyby przeżyła ona Bogusława V miały stanowić oprawę wdowią Elżbiety. Małżeństwo to, chociaż według dokumentów było inicjatywą przede wszystkim książąt pomorskich, przynosiło duże korzyści obydwu stronom.

Wątpliwości badaczy budzi wysokość posagu Elżbiety. Informacje na jego temat podaje dopiero późny i mało wiarygodny przekaz Jana Długosza. XV-wieczny dziejopis tak opisuje układ małżeński z 1343 roku:

Jako posag dano i natychmiast wypłacono gotówką tejże Elżbiecie, pannie i jej narzeczonemu, księciu Bogusławowi dwadzieścia tysięcy grzywien szerokich groszy praskich i dano wspaniałą i bardzo bogatą wyprawę w postaci naczyń złotych i srebrnych, koni, szat i innych kosztowności, jak przystało na tak wielkiego króla wydającego za mąż córkę.

Nie ulega wątpliwości, że polski monarcha hojnie obdarował swą najstarszą córkę, lecz badacze (m.in. Józef Śliwiński) słusznie zwracają uwagę na fakt, że nie był on w stanie jednorazowo wypłacić tak ogromnej sumy. Prawdziwa wielkość posagu Elżbiety pozostaje więc nieznana.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Małżeństwo Elżbiety i Bogusława V zostało zawarte krótko przed rozpoczęciem polsko-krzyżackich rokowań w Kaliszu, które zakończyły się zawarciem 8 lipca 1343 roku traktatu pokojowego. Król Polski w chwili przystąpienia do rozmów z zakonem miał już pisemne zapewnienie ze strony książąt pomorskich, że w razie jakiegokolwiek najazdu wroga w ciągu czterech tygodni od królewskiego wezwania przyślą mu oddział czterystu rycerzy w zbrojach. W późniejszych latach bliskie relacje z Gryfitami kilkakrotnie przydały się polskiemu monarsze w rozmaitych rozgrywkach politycznych. Warto zauważyć, że małżeństwo polskiej królewny z księciem wołogoskim nie było konsultowane z margrabią morawskim Karolem IV, chociaż w lipcu 1341 roku Kazimierz III zobowiązał się, że będzie uzgadniał z Luksemburgiem swoją matrymonialną politykę.

Dobra małżonka i cicha doradczyni

Pieczęć piesza Kaźka słupskiego (domena publiczna).

Według przekazów kronikarskich małżeństwo polskiej królewny z księciem wołogoskim, choć miało charakter polityczny, należało do udanych. Elżbieta nie angażowała się w życie polityczne, zapewne jedynie po cichu wspierając męża w podejmowanych przez niego decyzjach. Przez pierwsze lata małżeństwa rezydowała głównie w Słupsku i Wołogoszczy. Ze związku Kazimierzówny i Bogusława V pochodziło co najmniej dwoje dzieci. Prawdopodobnie między lipcem a 22 listopada 1346 roku, a najpóźniej w 1347 roku Elżbieta urodziła Bogusławowi córkę, również noszącą imię Elżbieta. Z kolei w 1351 roku na świat przyszedł syn, któremu nadano na cześć królewskiego dziadka imię Kazimierz (zdrobniale Kaźko). Po przedwczesnej śmierci matki dzieci Elżbiety stały się oczkiem w głowie króla Kazimierza III Wielkiego, który swoimi działaniami zapewnił wnuczce koronę cesarską, a wnuka próbował bezskutecznie ustanowić swym następcą na polskim tronie.

Zachowało się niewiele informacji na temat działalności Elżbiety jako księżnej wołogoskiej. Z całą pewnością wprowadziła elementy polskiej kultury na ulegający coraz większym niemieckim i duńskim wpływom pomorski dwór. Jako pierwsza księżna pomorska rezydowała w zamku w Darłowie, którego budowę rozpoczął w 1352 roku książę Bogusław V. Nie doczekała jednak zakończenia całości prac budowlanych – dobiegły one końca dopiero w 1372 roku, jedenaście lat po śmierci Elżbiety. Zachowała się pieczęć księżnej z jej wizerunkiem i łacińskim napisem „Elżbieta z Bożej łaski księżna Sławii i Kaszub”. Przedstawia ona Kazimierzównę w pozycji stojącej z rozłożonymi rękoma, trzymającą w prawej ręce tarczę z gryfem, a w lewej hełm z pióropuszem. Podkreślono na niej również piastowskie pochodzenie władczyni – na piersi ma wyhaftowanego piastowskiego orła.

Szczecinek widziany ze wzgórza Świątki (fot. Vercyngetorix, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska).

W 1356 roku Bogusław V wraz z braćmi Barnimem i Warcisławem zbudowali na cześć swojej zmarłej matki Elżbiety klasztor augustianów eremitów na wzgórzu Marientron w Świątkach pod Szczecinkiem. Z pewnością księżna Elżbieta Kazimierzówna wspierała tę inicjatywę jako wnuczka pobożnej królowej Jadwigi Łokietkowej. Na łożu śmierci miała zresztą wyrazić pragnienie, aby w tymże klasztorze pochowano jej ciało. Księżna Elżbieta była też prawdopodobnie zwolenniczką trwających od 1357 roku zabiegów swojego ojca Kazimierza o chrystianizację Litwy, które dwa lata później zwieńczyło małżeństwo jej syna Kaźka z córką księcia litewskiego Olgierda, Kenną Joanną. Związek ten wymagał dyspensy, bowiem Kenna była siostrą stryjeczną Elżbiety Kazimierzówny, a narzeczeni nie mieli w chwili ślubu ukończonych 12 lat.

Ofiara pomorskiej zarazy

Pod koniec 1356 roku w obawie przed szalejącą na Pomorzu zarazą Elżbieta i jej szwagierka Zofia meklemburska (żona Barnima IV) schroniły się w ufundowanym przez mężów klasztorze augustianów na Marientronie. Tam też księżna wołogoska zakończyła swój żywot, prawdopodobnie nie zdoławszy uchronić się przed epidemią. Rok śmierci księżnej wołogoskiej Elżbiety Kazimierzówny znamy z późnego, lecz wiarygodnego przekazu kroniki Pomerania Tomasza Kantzowa, który pod rokiem 1361 zapisał:

Kolejnego roku 1361 zmarła małżonka księcia Bogusława, Elżbieta, córka króla polskiego Kazimierza i wedle swego życzenia w „Tronie Maryjnym” pod Nowym Szczecinem [Szczecinek] ją pogrzebano.

Popiersie Elżbiety Pomorskiej, córki Elżbiety Kazimierzówny i żony cesarza Karola IV, popiersie w katedrze św. Wita w Pradze (fot. Packare, opublikowano na licencji Creative Commons CC0 1.0 Uniwersalna Licencja Domeny Publicznej).

Grób księżnej nie zachował się do dnia dzisiejszego, gdyż w 1576 roku budynek klasztoru augustianów rozebrano. W 1959 roku podczas prac archeologicznych na wzgórzu Marientron natrafiono na dwa szkielety męski i kobiecy, lecz brak jednoznacznych dowodów na to, że ten żeński należał do Elżbiety.

Po śmierci żony Bogusław V wysłał swoje dzieci z małżeństwa z Elżbietą na wychowanie na dwór króla Kazimierza w Krakowie. 21 maja 1363 roku z inicjatywy polskiego monarchy Elżbieta Bogusławówna została żoną cesarza Karola IV, a 1 listopada 1363 roku w Rzymie jej głowę zwieńczyła cesarska korona. W 1362 lub 1363 roku Bogusław V ożenił się po raz drugi z księżniczką brunszwicką Adelajdą, z którą doczekał się trzech synów: Warcisława VII, Bogusława VIII i Barnima V oraz córki Małgorzaty. Zmarł między 3 lutego a 24 kwietnia 1374 rokiem i został pochowany w klasztorze w Białobokach lub katedrze kamieńskiej.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Bibliografia:

• Źródła:
• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 9: 1300–1370, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Kantzow Thomas, Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, t. 1, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2005.
• Kodeks dyplomatyczny Małopolski. 1176–1386, oprac. Franciszek Piekosiński, Akademia Umiejętności w Krakowie, Kraków 1876.
• Opracowania:
• Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
• Elżbieta (ok. 1326–przed 1363) córka Kazimierza Wielkiego, [w:] Polski Słownik Biograficzny, pod red. Władysława Konopczyńskiego t. 6, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1948.
• Jasiński Kazimierz, Małżeństwa i koligacje polityczne Kazimierza Wielkiego, „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, t. 32-33, 1990, s. 67-76.
• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 2001.
• Ożóg Krzysztof, Szczur Stanisław, Piastowie. Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
• Rymar Edward, Rodowód książąt pomorskich, Książnica Pomorska, Szczecin 2005.
• Spórna Marcin, Wierzbicki Piotr, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Zielona Sowa, Kraków 2003.
• Śliwiński Józef, Mariaże Kazimierza Wielkiego. Studium z zakresu obyczajowości i etyki dworu królewskiego w Polsce XIV wieku, Wydawnictwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1987.
• Urbanek Bogusław, Księżna Elżbieta Kazimierzówna (między Wawelem a Marientronem), Wydawnictwo Zakład Usługowy „Tempoprint”, Szczecinek 2012.
• Wyrozumski Jerzy, Kazimierz Wielki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.