Drugi upadek Konstantynopola

Drugi upadek Konstantynopola – zobacz też: Bliski Wschód - miejsce starcia cywilizacji? [historia, artykuły, publicystyka]

Konstantynopol był wielokrotnie zdobywany podczas wojen domowych w cesarstwie bizantyńskim. Warunkiem potwierdzenia uzurpacji cesarza było zajęcie stolicy i przeprowadzenie tam koronacji. Rzadko cesarskie miasto było zdobywane podczas szturmu. Zazwyczaj pretendentowi do korony cesarskiej otwierano bramy bądź wpuszczano go do miasta ukradkiem. Zupełnie inaczej było z oblężeniami Konstantynopola przez wrogów zewnętrznych. Bez powodzenia próbowali zdobyć miasto między innymi Persowie i Awarowie (626), dwukrotnie Arabowie (674–678, 717–718), kilkakrotnie Bułgarzy. Ostatecznie udało się to 13 kwietnia 1204 roku rycerzom IV wyprawy krzyżowej do spółki z Wenecjanami.

Konsekwencją tego wydarzenia był częściowy rozbiór ziem bizantyńskich przez krzyżowców i Wenecjan. Powstało efemeryczne feudalne cesarstwo łacińskie (1204–1261) zależne od samego początku od pomocy rycerzy z zachodniej Europy. Bizantyńczycy na emigracji założyli trzy państwa sukcesyjne: Epir rządzony przez Angelosów, Niceę Askarysów i Trapezunt, którym władali Wielcy Komnenowie. To ostatnie państwo, położone w południowo-wschodniej części basenu Morza Czarnego, nie odegrało żadnej roli w zmaganiach o odzyskanie dawnej cesarskiej stolicy. Rywalizacja o restaurację dawnego Bizancjum rozegrała się pomiędzy władcami bałkańskiego Epiru i małoazjatyckiej Nicei.

Podział ziem bizantyjskich po IV krucjacie (rys. Killroyus , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0)

Początki rekonkwisty

Rekonkwistę dawnych ziem bizantyńskich rozpoczęli Angelosi. Ukoronowaniem ich polityki było zdobycie przez nich Tesaloniki (1224) i koronacja Teodora Angelusa Dukasa Komnena na cesarza. Ekspansja epirocka została jednak powstrzymana już w 1230 roku przez Bułgarów. Cesarze z Nicei sprzymierzyli się wówczas z Bułgarami, czego efektem było wspólne oblężenie Konstantynopola w latach 1235–1236. Łacinników w Konstantynopolu (prawdopodobnie 160 rycerzy w 1235 roku) nie uratowały słynne obwarowania ani flota wenecka. Greccy mieszkańcy nie zbuntowali się przeciw swoim okupantom. To dało czas, który pozwolił na znalezienie militarnej pomocy na Zachodzie. Drugim czynnikiem, który ocalił wówczas cesarstwo łacińskie, było szybkie zerwanie sojuszu pomiędzy bułgarskim carem Iwanem Asenem II (1218–1241), a cesarzem nicejskim Janem III Watatzesem (1222–1254). Pierwszy krok do odzyskania Konstantynopola został jednak uczyniony.

Zaciskanie pętli

Krótkie panowanie kolejnego cesarza w Nicei, Teodora II Askarysa (1254–1258), w żaden sposób nie zbliżyło Bizantyńczyków do celu, jakim było odzyskanie Konstantynopola. Kilkuletni Jan IV (1258–1261) nie mógł odegrać żadnej politycznej roli. Już 1 stycznia 1259 roku jego współcesarzem został ambitny wódz Michał VIII Paleolog (1259–1282). Jego pierwszym sprawdzianem jako władcy było zwycięstwo odniesione w lipcu (ewentualnie wczesną jesienią) 1259 roku w bitwie pod Pelagonią. Wojska bizantyńskie starły się tam z koalicją feudałów łacińskich z Grecji wspieranych przez króla Sycylii Manfreda (1258–1266) i Epir. Triumf pelagoński coraz bardziej przybliżał nowego cesarza Michała do realizacji celu swoich poprzedników – wypędzenia łacinników znad Bosforu.

Michał VIII Paleolog

13 marca 1261 roku w Nymfajon Bizantyńczycy zawarli z Genuą sojusz skierowany przeciw wspierającej cesarstwo łacińskie Wenecji. Konkurenci Wenecjan otrzymali prawo swobodnego i bezcłowego handlu na terenie całego odrodzonego Bizancjum. Traktat był niezbyt korzystny dla Cesarstwa Nicejskiego, trzeba jednak pamiętać, że nie dysponowało ono zbyt liczną flota morską.

W Konstantynopolu już w 1259 i 1260 roku oczekiwano nadejścia wojsk Michała VIII. W sierpniu 1260 roku łaciński cesarz Baldwin II (1228–1261) wysłał do Nicei posłów z prośbą o przedłużenie pokoju o kolejny rok, do sierpnia 1261 roku.

W lipcu 1261 roku, z inicjatywy weneckiego podesty w Konstantynopolu (1259–1261) Marca Gradeniga, cały garnizon miasta pożeglował w kierunku wyspy Dafnusia na morzu Czarnym. W tym samym czasie w pobliskiej Tracji znajdował się z niewielkim oddziałem nicejski wódz Aleksy Strategopulos, jeden z weteranów bitwy pod Pelagonią. Jego zadaniem była ochrona granicy Cesarstwa Nicejskiego z Bułgarią (Cesarstwo Łacińskie ograniczało się już do samego Konstantynopola i jego okolic). 24 lipca 1261 roku wojska Strategopoulosa znalazły się w pobliżu murów Konstantynopola.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Zdobycie Konstantynopola

Celem Nicejczyków była demonstracja siły mająca zastraszyć cesarza Baldwina II. Od miejscowych chłopów uprawiających ziemię w okolicy metropolii uzyskano jednak informację, że w mieście nie ma garnizonu łacińskiego. Jeden z miejscowych „wolontariuszy” obiecał również pokazanie tajemnego podziemnego przejścia do stolicy. W nocy z 24 na 25 lipca żołnierze Strategopoulosa, idąc za wskazówkami, weszli do miasta, jednocześnie likwidując (między innymi zrzucając z murów) nieliczne straże. Zaskoczenie było zupełne. Rankiem 25 lipca Bizantyńczycy zajęli zachodnią część murów przy bramie Peges. Przez tą bramę Strategopoulos wkroczył do Konstantynopola, gdzie był witany wiwatami na cześć cesarzy Jana Laskarysa i Michała Paleologa.

W głębi miasta doszło do potyczki z grupą rycerzy łacińskich. Wraz z oddziałem bizantyńskim Strategopoulosa do Konstantynopola wdarli się Kumani, którzy rozpoczęli krótkotrwały rabunek. Jednocześnie ludzie będący na służbie Baldwina II, jak na przykład Jan Fylax, przeszli na stronę bizantyńską. Doszło też do podpalenia dzielnic zamieszkałych przez łacinników, jednak powstałe zniszczenia nie były duże chociażby w porównaniu ze spustoszeniami dokonanymi przez krzyżowców w latach 1203–1204. Spłonęła wówczas 1/3 miasta, która nie została odbudowana podczas rządów łacińskich.

Uciekł cesarz, niech żyje cesarz

Cesarz Baldwin, który bezskutecznie próbował organizować opór, nakazał podpalić Wielki Pałac. Odwróciło to uwagę od jego haniebnej ucieczki z przystani w okolicach Bukoleonu. Pożary w mieście musiały być spore, gdyż zostały dostrzeżone przez flotę łacińską, która wróciła w pobliże Konstantynopola prawdopodobnie następnego dnia. Żołnierze nie mogli jednak lądować, gdyż nabrzeża nadal płonęły. Wraz z ucieczką Baldwina II (rannego w rękę), rozpoczął się exodus ludności łacińskiej, z łacińskim patriarchą Konstantynopola Pantaleonem Giustinianim (1253–1261), nielicznymi baronami, a także kupcami weneckimi. W nocy z 25 na 26 lipca z miasta uszło około 3000 ludzi. Schronili się oni na weneckiej Eubei (Negroponte). Tam jeden z wielmożów, Otton z Cicon, pożyczył cesarzowi 15 tysięcy hyperperów. Baldwin II, wiedząc, że nie ma możliwości oddania tak wielkiej sumy, podarował feudałowi relikwię ramienia św. Jana Chrzciciela.

Jan IV

Wiadomości o odzyskaniu Konstantynopola dotarły niebawem do cesarza Michała Paleologa. Początkowo nie dawał im wiary. Wyruszył jednak ku miastu, po drodze otrzymując insygnia cesarskie porzucone przez zbiegłego cesarza. 4 sierpnia 1261 roku przeprawił się przez Morze Marmara, a 15 sierpnia odbył się jego uroczysty wjazd do stolicy. We wrześniu w Hagia Sophia odbyła się koronacja Michała VIII i jego małżonki Teodory przez patriarchę Arseniusza (1255–1259, 1261–1267). Niedługo po koronacji z rozkazu Michała oślepiono małoletniego cesarza Jana IV. Patriarcha ekskomunikował za ten czyn cesarza, ale dla wielu współczesnych czyn ten nie miał znaczenia wobec sukcesu, jakim było odzyskanie po 57 latach bizantyńskiej stolicy. Ostatecznie, po usunięciu patriarchy, 2 lutego 1267 roku ekskomunika została zdjęta.

Odzyskanie Konstantynopola w 1261 roku nastąpiło zupełnie nieoczekiwanie. Władcy z Nicei okazali się konsekwentni, aczkolwiek ostrożni w dążeniu do tego celu. Nie mogli tego dokonać cesarze z dalekiego i peryferyjnego Trapezuntu. Greccy władcy z Epiru byli z kolei zbyt nieobliczalni i niezdolni do prowadzenia polityki, która odrzuciłaby lokalny separatyzm w imię jedności greckiej. Carowie Bułgarii przestali się liczyć na Bałkanach w walce o Konstantynopol po katastrofie z lat czterdziestych, jaką był dla nich najazd Mongołów. Warto podkreślić, że odzyskanie Konstantynopola przez Michała VIII Paleologa zostało odnotowane nawet przez źródła muzułmańskie i ormiańskie. Restauracja cesarstwa bizantyńskiego w 1261 roku rozpoczęła ostatni etap jego historii pod rządami dynastii Paleologów (1261–1453).

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Bibliografia

• Jacek Bonarek, Odzyskanie czy podbój? Okoliczności zajęcia Konstantynopola w 1261 r., „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 12 (2011), cz. 2, s. 223–237.
• Jacek Bonarek, Upadek i restauracja imperium, „Mówią Wieki”, r. 2011, z. 8 (619), s. 38–41.
• Robert Browning, Cesarstwo Bizantyńskie, przeł. Grzegorz Żurek, PIW, Warszawa 1997.
• Małgorzata Dąbrowska, Bizancjum, Francja i Stolica Apostolska w drugiej połowie XIII wieku, Wyd. UŁ, Łódź 1986.
• Tejże, Michał VIII Paleolog, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. Oktawiusz Jurewicz, Warszawa 2002, s. 346–347.
• Deno J. Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West. A study in Byzantine-Latin relations, Harvard University Press, Cambridge, Massachussets 1959.
• Georg Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, red. przekładu Halina Evert-Kappesowa, PWN, Warszawa 1967.
• Zdzisław Pentek, Cesarstwo Łacińskie 1204–1261. Kolonialne państwo krzyżowców czy Neobizancjum?, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005.
• Steven Runciman, Nieszpory sycylijskie. Dzieje świata śródziemnomorskiego w drugiej połowie XIII wieku, przeł. Łukasz Modelski i Oskar Tyciński [kompletna rewizja tłumaczenia: Małgorzata Dąbrowska], Książnica, Katowice 1997.
• Alice- Mary Talbot, Strategopoulos Alexis, [w:] Oxford Dictionary of Byzantium, ed. by Alexander Kazhdan, Oxford University Press, New York–Oxford 1991, t. 3, s. 1963-1964.
• Jacek Wiewiórkowski, Portrety cesarzy bizantyńskich. III Panowanie Michała VIII Paleologa (1258–1282), „Meander”, t. 50 (1996), z. 1/2, s. 37–43.

Redakcja: Roman Sidorski