Cesarz Neron – życie i szaleństwo (cz. 1)

Popiersie Nerona ze zbiorów Muzeum Kapitolińskiego (fot. cjh1452000, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Czy rzeczywiście był tak zły jak opisały go nam karty historii? Czy faktycznie recytował wiersze patrząc na płonący Rzym? Nie będzie moim celem zabawa w „adwokata diabła”, spróbuję jedynie przybliżyć sylwetkę Nerona w oparciu o źródła historyczne.

Neron – narodziny

Przyszły władca Rzymu narodził się w Ancjum, 15 grudnia 37 roku, jako syn Agrypiny Młodszej i Gnejusza Domicjusza Ahenobarbusa. O ojcu Nerona Swetoniusz pisał, iż jego „całe życie pod każdym względem było godne potępienia”, matka zaś była kobietą do cna zżartą przez chęć posiadania władzy. Narodzinom dziecka miały towarzyszyć znaki, które postrzegano jako złowróżbne dla państwa. Sam Domicjusz rzekomo powiedział, iż „z takiego związku jak jego i Agrypiny, mogło przyjść na świat tylko coś bardzo nikczemnego i zgubnego dla państwa”.

Początków życia młodego Nerona nie można zaliczyć do specjalnie udanych. Gdy ma trzy lata, umiera jego ojciec, matka zaś zostaje wygnana (40 r.). Mały Lucjusz – bo to było pierwsze imię Nerona – został oddany pod opiekę swojej stryjenki Domici Lepidy, tej samej, z którą jego ojciec miał utrzymywać kazirodcze stosunki. Dziecko wychowywało się w skrajnym niedostatku, łatwo bowiem domyślić się, że matka Nerona i Lepida nie były przyjaciółkami. Neronem zajmowało się dwóch pedagogów: jeden był tancerzem, drugi zaś balwierzem. Nie były to wybitne postaci, miały mieć jednak znaczny wpływ na kształtowanie umysłu młodego Lucjusza.

Neron – zobacz też:

• Praefecti Pretorio - znaczenie i rola polityczna w Cesarstwie Rzymskim
• Divus Augustus, Diva Augusta... Rzecz o portrecie rzymskim przełomu er

Sytuacja uległa poprawie po śmierci Kaliguli, gdy tron po nim objął wyśmiewany wcześniej Klaudiusz. Postanowił on zająć się swoimi krewniakami (matka Nerona, Agrypina, była siostrą Kaliguli, Klaudiusz zaś był jej stryjem). Nie tylko zwrócił Neronowi spadek po jego ojcu, ale również oddał mu majątek po ojczymie. Pozwolił też wrócić z wygnania Agrypinie, i to z pełnią praw. Ta zaś była kobietą niezwykle wpływową, do tego żądną władzy i przebiegłą. Mając taką matkę, Neron stanowił realne zagrożenie dla syna Klaudiusza i Messaliny – Brytanika. Messalina, by nie dopuścić do niedopowiedzeń w sprawie ewentualnej sukcesji, miała zlecić zabójstwo nieletniego Nerona. Swetoniusz podaje, jakoby zabójcy wysłani przez Messalinę wystraszyli się węża spoczywającego przy głowie śpiącego dziecka. W rzeczywistości była to jedynie skóra gada, którą chłopiec miał w złotej bransolecie podarowanej przez matkę. Zabójstwo nie powiodło się.

Drzewo genealogiczne dynastii julijsko-klaudyjskiej (aut. Muriel Gottrop, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 1.0 Generic).

Neron i jego „zaradna” matka

W wyniku problemów z dochowaniem wierności mężowi, Messalina straciła zaufanie Klaudiusza. Jej nowe „małżeństwo” zostało uznane – w wyniku odpowiednich podszeptów – za zamach na cesarza. Klaudiusz nie wiedział co począć z wiarołomną żoną i matką ich dwojga dzieci: Oktawii oraz Brytanika. Messalina popełnia samobójstwo z niewielką pomocą oficera, który miał doprowadzić ją przed oblicze męża. Sam Klaudiusz doszedł wtedy do wniosku, że najlepiej będzie jeśli pozostanie już do końca życia w celibacie, gdyż małżeństwa mu nie służyły.

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Był jednak władcą i wymagano od niego, by miał swą „drugą połowę”. Wybór jego doradców padł na Agrypinę Młodszą, trzydziestodwuletnią wdowę, rodzoną siostrę Kaliguli, krewną Klaudiusza. Tak bliskie pokrewieństwo nie było przeszkodą, wręcz przeciwnie – wszystko zostawało w rodzinie. Agrypina pochodziła z doskonałego rodu, była już matką, miała być więc dla Klaudiusza pomocą i ostoją. Do małżeństwa doszło w 49 roku. Agrypina stała się najważniejszą kobietą w Rzymie, a jedenastoletni Neron został przez Klaudiusza usynowiony. Opieka pedagogiczna nad młodzieńcem została powierzona Senece, któremu pozwolono wrócić z wygnania, na które skazał go Kaligula.

Popiersie Agrypiny ze zbiorów Narodowego Muzeum Archeologicznego w Madrycie (fot. Luis García, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Podczas zaślubin Klaudiusza i Agrypiny do gości dotarła tragiczna wiadomość: Juniusz Sylanus, narzeczony Oktawii, córki Klaudiusza, popełnił samobójstwo! Młody człowiek, piastujący urząd pretora, był pierwszą ofiarą Agrypiny, ona to bowiem postanowiła, że najlepiej będzie jeśli Oktawia zostanie żoną Nerona. Sylanus został pozbawiony swego urzędu w senacie podstępem, zastraszony i zwyczajnie zaszczuty w takim stopniu, że skończył ze sobą. Agrypina zamierzała osadzić swego syna na tronie i to jak najszybciej.

Jej wpływy jako żony cesarza rosły w zastraszającym tempie. Mając zwolennika i poplecznika w osobie Pallasa, doradcy Klaudiusza, była szarą eminencją dworu. Jej przeciwwagę stanowił Narcyz, drugi z doradców Klaudiusza – ten sam, który przyczynił się do śmierci Messaliny. Na swoje nieszczęście znalazł się on w wyjątkowo niekorzystnej dla siebie sytuacji. Z jednej strony miał świadomość, iż zapłaci gardłem jeśli wyjdzie na jaw kto stał za śmiercią matki Oktawii i Brytanika, z drugiej strony doradzał Klaudiuszowi inną kandydatkę na żonę, był więc wrogiem Agrypiny. Starał się zjednać sobie Brytanika, podlizując mu się i marząc głośno, by jak najszybciej dorósł i objął tron po ojcu, karząc winnych śmierci jego matki – a na tych kreował właśnie Agrypinę i Pallasa. Pod jego wpływem Klaudiusz zaczął okazywać więcej uczuć swojemu rodzonemu synowi, którego przecież skrzywdził usynowiając Nerona. Ponadto rozeszła się wieść, że młody Brytanik ma przywdziać męską togę, co oznaczało wkroczenie w pełnoletność.

Tego było dla przedsiębiorczej Agrypiny zbyt wiele. Gdy tylko Narcyz udał się do ciepłych wód, by leczyć boleści, Klaudiusz umarł. Jego doradca dowiedział się o tym 14 października 54 roku, a wieści przyniósł mu żołnierz, który go aresztował. Cesarz zmarł dzień wcześniej, rzekomo przez zatrucie grzybami. Przypisuje się je Agrypinie.

„Optima mater”

Agrypina zadbała o to, by jej syn zasiadł na tronie po nagłej śmierci Klaudiusza. Co z Brytanikiem? W chwili śmierci cesarza miał trzynaście lat, uznano więc zgodnie, iż jest zdecydowanie za młody na władcę. Neron miał lat siedemnaście, był również mężem czternastoletniej Oktawii – córki Klaudiusza. Pozostawało mu jedynie przyjąć tron. Ogłoszony cesarzem Neron wygłosił przemówienie w którym oddawał synowską cześć zmarłemu Klaudiuszowi. Przyjął również pełną tytulaturę, którą go obdarzono, odmawiając jedynie jednego tytułu – ojca narodu, uznał bowiem, iż jest na niego zbyt młody. Zgodzono się z tym, zwłaszcza, że jak dotąd tak młodego władcy Rzym nie miał. Co prawda Kaligula był młodym cesarzem, lecz i tak starszym niż Neron, gdyż miał w chwili wstąpienia na tron dwadzieścia pięć lat. Nowy władca swoje rządy zaczął od urządzenia Klaudiuszowi pogrzebu godnego cesarza, jak również zaliczył go w poczet bogów.

Agrypina koronuje młodego Nerona (fot. Carlos Delgado, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Lud cieszył się na nowego władcę. Młodość przemawiała na jego korzyść. Liczono, że państwo nabierze świeżości właściwej młodemu umysłowi i wierzono, że Neron dostarczy ludowi „igrzysk i chleba”. Sam władca był nie tylko miły dla oka ale także wydawał się utwierdzać lud w tych nadziejach. Na każdym kroku okazywał szczodrość i łaskę zarówno pospólstwu jak i senatorom. Uszczuplił podatki, ustanowił roczne zapomogi dla zrujnowanych senatorów, kohortom pretoriańskim co miesiąc wydawał darmowe zboże. Do swych manewrów polowych dopuścił również lud.

Te pierwsze lata panowania nie zapowiadały w żaden sposób niegodziwości lat późniejszych. Swetoniusz nieprzypadkowo wszystkie te dobre uczynki zbiera w jednym rozdziale, by stanowiły wielki kontrast dla całego zła, które nastąpiło później. Wiele ze złych czynów dyktowała matka, która miała bardzo duży wpływ na decyzje syna, działając często wręcz za jego plecami. Sam Neron nie ukrywał zresztą miłości do Agrypiny. Pierwszego dnia panowania hasłem dla posterunków sprawujących straż było „najlepsza matka”.

Polecamy e-book Michała Gadzińskiego – „Tudorowie. Od Henryka VIII do Elżbiety”

Młody władca

Neron okazywał przywiązanie do matki na każdym kroku, wręcz w sposób ostentacyjny. O jej statusie świadczyć mogą niektóre serie monet bite w początkach jego panowania. Po jednej stronie widnieje głowa władcy, na drugiej zaś Agrypiny. Czasami obie głowy są po jednej stronie, co daje do zrozumienia, że Neron i Agrypina mają równy status. Oczywiście było to niemożliwe, jednak nie dało się zaprzeczyć, że matka władcy miała praktycznie takie same prawa jak on sam. Agrypina była zachłanna na władzę i pragnęła nie tylko przywilejów danych jej jako matce Nerona. Chciała realnej, rzeczywistej i niczym nie ograniczonej władzy, i dążyła do tego z uporem który w końcu doprowadził do jej kresu. Miała wgląd we wszystko. Poprzez zaufanych ludzi pełniła nadzór nad kasą Imperium i nad jego kancelarią. Znikać zaczęli również ludzie mający zatarg z Agrypiną. Trudno powiedzieć, na ile Neron zdawał sobie sprawę z poczynań matki, a na ile wykorzystywała ona jego zaufanie do własnych rozgrywek. Nie da się jednak ukryć, że chciała więcej i więcej.

Aureus z podobiznami Nerona i Agrypiny (fot. Classical Numismatic Group, Inc., opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

W tym czasie władca miał dwóch najbardziej zaufanych doradców: Senekę i Burrusa. Wiadomo, że póki Neron był młody, to bardziej była mu w głowie zabawa i śpiew niźli rządzenie, władzę więc pełnił de facto ten, kto był najbliżej. Agrypina prowadziła więc z doradcami pełną podchodów i intryg skrytą wojnę. Oni zaś przeczuwali, zapewne słusznie, że jeśli to ona dojdzie do władzy nastaną czasy pełne okrucieństwa. Zbytnio bowiem przypominała im Kaligulę czy Tyberiusza.

Przez tą zachłanność na władzę stosunki pomiędzy Neronem a Agrypiną zaczęły się psuć. Matka nie tylko zaczęła zbyt mocno ingerować w sprawy polityczne, przez swych popleczników blokując ustawy senatu, ale również zaczęła mieszać się w życie intymne syna. Neron, prawnie mąż Oktawii, spotykał się po kryjomu z Akte, wyzwoloną służącą. Nie chodziło o zdradę prawowitej małżonki – Oktawia była tylko polityczną zagrywką, a tu w grę wchodziły uczucia. Agrypina nie mogła znieść faktu, że jej syn kocha kobietę inną niż ona mu wskazała. Grożąc Neronowi, kazała w niewybrednych słowach pozbyć się „rywalki”.

Akte została wkrótce odprawiona, ale Agrypina swymi żądaniami spowodowała, że Pallas, jej zausznik mający pieczę nad finansami Imperium, stracił to stanowisko. Tym samym została pozbawiona kontroli. Zaślepiona gniewem kobieta zrobiła najgorsze co mogła w tym przypadku – ogłosiła publicznie, że skoro ona dała władzę synowi, to równie dobrze może mu ją odebrać, na rzecz prawowitego następcy, którym był Brytanik. Wydała wyrok śmierci na siebie, ale też na biednego syna Klaudiusza. Chłopiec został wnet otruty podczas jednej z uczt pałacowych, Agrypina zaś została usunięta z Palatynu do jednego z pomniejszych pałaców, gdzie traktowano ją jako osobę prywatną. Pozbawiono ją również przywilejów...

Przejdź do drugiej części tekstu!

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Bibliografia:

• Cary Max, Scullard Howard Hayes, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna, t. I-II, PIW, Warszawa 1992.
• Krawczuk Aleksander, Poczet Cesarzy Rzymskich, Iskry, Warszawa 2011.
• Swetoniusz, Żywoty Cezarów, t. 1 i 2, przeł. i opr. Józef Wolski, wyd. Ossolineum/De Agostini Polska, Warszawa-Wrocław 2004.
• Tacyt, Dzieła, tłum. Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 1957.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz