Bazyli II Bułgarobójca - sadysta czy obrońca ojczyzny?
Bazyli II Bułgarobójca
Bazyli II, przedstawienie z X w. (domena publiczna) Bazyli II (ur. 958 zm. 1025) jako cesarz imperium bizantyńskiego jest znany współczesnym z masakry dokonanej na Bułgarach, dzięki czemu zyskał swój przydomek Bułgarobójca (gr. Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος, Basileios II Bulgaroktonos). Był synem cesarza Romana III (959-963) i jego małżonki Teofano. Cesarz Roman Bazylego i swojego drugiego syna, Konstantyna, zaraz po ich narodzinach uczynił współcesarzami. Po śmierci władcy opiekę nad jego synami, z powodu ich małoletniości, sprawowali cesarze Nikefor II Fokas (963-969) oraz Jan Tzimiskes (969-976).
Michał Psellos – wybitny kronikarz
Początki panowania cesarza, zwłaszcza jego problemy z buntownikami w świetny sposób zostały zrelacjonowane przez jednego z najwybitniejszych pisarzy bizantyńskich, Michała Psellosa. Kronikarz urodził się w 1018 roku w Konstantynopolu w niezbyt zamożnej rodzinie. Na chrzcie otrzymał imię Konstantyn, jednak współczesnym jest znany z imienia Michał, które przyjął podczas wstąpienia do klasztoru. Psellos był osobą o szerokich horyzontach umysłowych. Odebrał staranne wykształcenie. W wieku 10 lat nie tylko biegle czytał dzieła Homera ale także je komentował. Nauki w szkole wraz z nim pobierał przyszły cesarz. Konstantyn Dukas. Między innymi pod wpływem Psellosa cesarz Konstantyn Monomach powołał do życia uniwersytet w Konstantynopolu, z wydziałem prawniczym i filozoficznym. Jego najwybitniejszym dziełem jest „Kronika, czyli historia jednego stulecia Bizancjum”. Psellos był naocznym świadkiem większości opisywanych przez siebie zdarzeń. Opisując panowanie cesarza Bazylego musiał korzystać jednak z relacji osób współczesnych cesarzowi, ponieważ sam Michał urodził się pod koniec panowania władcy. Korzystał między innym z dzieł Jana Skylitzesa, historyka współczesnemu Psellosowi, który był autorem kroniki opisującej dzieje Bizancjum od 811 roku do 1057.
Narrację o Bazylim rozpoczyna Psellos od porównania dwóch braci, mianowicie Bazylego i Konstantyna. Bazyli miał być tym rozsądniejszym, inteligentniejszym i odważnym. Jego brat wykazywał zaś lekkomyślność i dbał jedynie o przyjemności życia. Dlatego autor kroniki za słuszne uważa, że większość władzy skupiła się w rękach roztropniejszego Bazylego. Jednocześnie, jak zaznaczył sam pisarz, Konstantyn na wstępie opowieści miał być godny pochwał, ponieważ mimo młodego wieku postanowił oddać pełnię władzy swojemu bratu.
Bazyli jako władca był szorstki i surowy, bardzo łatwo popadał też w gniew. Jednak, jak opisuje to Psellos powołując się na historyka, Jan Skylitzesa, nie zawsze tak było. U progu dorosłości prowadził rozwiązły tryb życia. Dopiero władza i związana z nią odpowiedzialność, a zwłaszcza perspektywa jej utraty, zmieniła osobowość cesarza na stałe.
Pierwszym doradcą Bazylego został jego przyrodni brat, parakojmomen (wysoko postawiony dworski urzędnik) o tym samym imieniu (Bazyli Lekapen). Jako nieślubny syn cesarza Romana III został w dzieciństwie uczyniony eunuchem, ponieważ nie chciano, aby zagrażał w objęciu tronu prawowitym synom Romana. Słowo parakojmomen oznacza dosłownie „śpiący przy cesarzu” tzn. w komnacie przyległej do sypialni cesarskiej. Eunuch Bazyli był odpowiedzialny za wszystkie sprawy w imperium, a cesarz uważał go za wzór do naśladowania. Relacje pomiędzy braćmi kronikarz określił tak:
Parakojmomen był jakby zapaśnikiem i szermierzem, a cesarz Bazyli jakby widzem, jednak nie takim, który chce uwieńczyć zwycięzcę, lecz takim, który idąc w jego ślady, sam zamierza biegać i walczyć.
Pierwszy bunt Sklerosa
Sielanką i spokojem Bazyli nie mógł cieszyć się zbyt długo, bowiem szybko wystąpił przeciwko niemu jego kuzyn, a zarazem siostrzeniec cesarza Nikefora Fokasa, Bardas Skleros. Wystąpienie to miało miejsce w 976 roku. Według relacji kronikarza Skleros był człowiekiem niezwykle bogatym i inteligentnym, ponadto odnosił zwycięstwa wojskowe. Miał więc silne poparcie wśród strategów i dowódców. Położenie w jakim znalazł się cesarz Bazyli nie należało do najlepszych. Jego doradcy porzucili wszelkie nadzieje na wygraną, wkrótce jednak znaleźli wyjście z tej niezbyt korzystnej sytuacji. Jedynym ratunkiem dla Bazylego miał być bratanek cesarza Nikefora, Bardas Fokas, któremu powierzono władzę nad wojskiem. Mimo iż zobowiązał się on pomóc cesarzowi, nie ufano mu bezgranicznie. W obawie, aby nie próbował wzniecić buntu przeciwko Bazylemu, wpisano go w poczet Kościoła i skrępowano licznymi przysięgami. Po taki zabezpieczeniu powierzono Fokasowi władzę na wojskiem. Dzięki jego pomocy bunt Sklerosa został stłumiony, a sam buntownik uciekł wraz ze swoimi wojskami na dwór kalifa Adud al Daula. Uradowany tym faktem Bazyli pozwolił swojemu siostrzeńcowi odbyć uroczysty pochód triumfalny. Zgaszenie buntu Bardasa nie zakończyło problemów cesarza, bowiem Skleros, człowiek niezwykle ambitny, poczuł się niedoceniony i wszczął bunt, mimo wcześniej złożonej przysięgi.
Cesarstwo Bizantyjskie ok. 1025 r. (opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0) Bunt Fokasa i chrzest Włodzimierza
Bunt wszczęty w 987 r. przez dawnego sojusznika Bazylego był dużo groźniejszy. Bardas Fokas zjednoczył wokół siebie wiele rodów. Sytuacje miał skomplikować fakt, że sam buntownik wdział na siebie szatę cesarza-uzurpatora. W tym samym czasie z powodu wojny arabsko – bizantyńskiej udaje się uciec z niewoli Bardasowi Sklerosowi wraz z żołnierzami. Gdy tylko dotarł do cesarstwa, dowiedział się, że Fokas planuje zostać cesarzem, nie ma jednak na tyle odwagi, aby wystąpić przeciwko cesarzowi. Dlatego Skleros zawarł sojusz z Fokasem, podczas którego uznał się za jego wasala. Bazyli, zdając sobie sprawę z trudnego położenia, wezwał na pomoc ruskiego księcia Włodzimierza, który przysłał mu na pomoc 6000 wojów. Większość z nich stanowili ruscy Wikingowie. Wojsko to, dowodzone osobiście przez cesarza Bazylego, stoczyło dwie bitwy z buntownikami: pod Chrysopolis w 988, a drugą pod Abydos w 989 roku. W obu bitwach towarzyszył Bazylemu jego brat Konstantyn z zamiarem nabrania doświadczenia wojennego. Przed bitwą pod Abydos Fokasowi miały się ukazać złowieszcze znaki na niebie. I jak to opisał Psellos:
Wówczas właśnie miały się ukazać Fokasowi złowieszcze znaki. Zaledwie wskoczył na siodło, koń od razu upadł pod nim, a gdy dosiadł innego, ten postąpił kilka kroków naprzód i podzielił los pierwszego. Fokasowi zmieniła się cera, myśl uległa zamgleniu, dostał zawrotów głowy.
Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
W czasie tej bitwy na zawał serca umarł sam buntownik, Bardas Fokas. Oczywiście Psellos całe zwycięstwo przypisał wstawiennictwu Matki Bożej. Włodzimierz, książę Rusi, za pomoc udzieloną Bazylemu otrzymał rękę jego siostry Anny, pod warunkiem, że on i jego lud przyjmą chrzest w obrządku wschodnim. „Powieść lat minionych” ruskiego kronikarza Nestora fakt przyjęcia chrztu przez Włodzimierza komentuje tak:
Chrzest Włodzimierza Wielkiego (domena publiczna) (..)Włodzimierz do carów Bazylego i Konstantyna, mówiąc tak: Oto gród wasz sławny wziąłem; słyszę zaś, że siostrę macie dziewoję, otóż jeśli jej nie wydacie za mnie, uczynię, ze stolicą waszą, jako i z tym grodem. I słysząc to carowie zasmucili się przekazali wieść, tak mówiąc: Nie przystoi chrześcijanom za pogan wydawać. Jeśli się ochrzcisz, to i siostrę dostaniesz, i królestwo niebieskie otrzymasz, i z nami jednowiercą będziesz. Jeśli zaś tego nie chcesz uczynić, nie możemy wydać siostry swojej za ciebie. To usłyszawszy, Włodzimierz rzekł do posłów carskich : Mówcie carom tak; ja ochrzczę się, gdyż wybadałem już pierwej zakon wasz, i luba jest mi wiara wasza i nabożeństwo, o którym opowiadali posłani przez nas męże.”
Chrzest Włodzimierza miał miejsce w 988 roku i było to wydarzenie wielkiej rangi. Na tereny Rusi intensywnie zaczęli przybywać misjonarze kościoła wschodniego. Ponadto wbity został klin pomiędzy Rzym a Konstantynopol, i to jeszcze przed wielką schizmą zachodnią z 1054 roku.
Wygnanie parakojmomena i drugi bunt Sklerosa
Według relacji ówczesnych kronikarzy, Psellosa i Skylitzesa, cesarz w rozmaity sposób okazywał nienawiść do swego przyrodniego brata Bazylego Lekapena. Nie chciał, aby zarządzał on sprawami państwowymi. Historyk Psellos tak opisał powody gniewu cesarza na brata:
Przeciwnie, uważał za rzecz niedopuszczalną, żeby cesarz, który osiągnął wiek pełnego rozumu, był uważany w kierowaniu sprawami Cesarstwa za godnego jedynie drugiego miejsca, jak gdyby był nie cesarzem z legalnym prawem do tronu, lecz kimkolwiek, kto sprawuje władzę u boku innego i zajmuje w państwie drugie miejsce.
Cesarz, wedle relacji Skylitzesa, w roku 995 roku w okrutny sposób potraktował swojego przyrodniego brata i doradcę, skazując go na wygnanie bez podania jakiejkolwiek przyczyny. Poprzez specjalnie wydaną Novelle w 996 roku cofnął wszystkie nadania i dobrodziejstwa wyświadczone dla parakojmomena. Kazał na przykład zburzyć monaster św. Bazylego Wielkiego, zbudowany przez brata. Sprawa nie zyskała jednak dużego rozgłosu, bowiem oczy wszystkich skierowały się na kolejne widmo buntu.
Ostatni bunt miał miejsce bezpośrednio po śmierci Bardasa Fokasa, bowiem cześć wojska uznała Sklerosa za przywódcę wybitniejszego od Fokasa, a nawet od samego cesarza. Ośmielony Skleros wystąpił więc przeciwko Bazylemu. Bunt został jednak wygaszony pokojowo, bowiem cesarz przystał na warunki swojego konkurenta. Skleros pragnął zostać druga osobą po cesarzu, chciał też ułaskawienia dla żołnierzy biorących udział w buncie. Co ciekawe - Bazyli zaakceptował te postanowienia.
Bułgarobójca
Śmierć cesarza Bułgarii, Samuela, w otoczeniu oślepionych żołnierzy (domena publiczna) Wojna z Bułgarią była największym wyzwaniem dla cesarza bizantyjskiego w polityce zagranicznej. Wskrzeszone przez Samuela państwo bułgarskie zostało najechane przez Bazylego w 991 roku. Jednak na skutek grożącej inwazji ze wschodu, ze strony Fatymidów, musiał wkrótce przerwać działanie wojenne. Sytuację tę wykorzystał Samuel, podbijając ziemie imperium aż po Peloponez. W 1001 roku Bazyli podjął walkę z Bułgarami odnosząc sukcesy w Plisce. Ostateczna bitwa miała miejsce pod Kleidionem i zakończyła się wygraną Bizancjum. Podczas tej bitwy cesarz wziął do niewoli 14 tysięcy jeńców. Kazał ustawić ich w 100 osobowe grupy, a następnie oślepić wszystkich. Tylko jeden z jeńców zachował wzrok (a konkretnie jedno oko) – miał bowiem służyć reszcie za przewodnika podczas powrotu do kraju. Udręczona armia ślepców wywarła piorunujące wrażenie na władcy Bułgarii. Gdy tylko car Samuel dostrzegł jak upokorzono jego oddziały, doznał udaru i prawie natychmiast zmarł.
Historycy kwestionują dziś liczbę ślepców. Wskazują że jeśli faktycznie cała armia Samuela zostałaby okaleczona, to Bułgaria nie mogłaby bronić się przez kolejne 4 lata. Warto też zwrócić uwagę, że w tamtych czasach oślepienie traktowano jako łagodniejszą alternatywę do wbicia na pal. Sam Bazyli chętnie podsycał też swoją mroczną legendę, licząc, że odstraszy ona potencjalnych przeciwników Bizancjum
Polityka Bazylego II przyniosła efekty. W 1018 r. mógł odnotować kolejny sukces, ostatecznie bijąc Bułgarów i wcielając zachodnią część ich państwa do swego cesarstwa. Udanie też zakończyły się dla niego walki z włoskimi Normanami, uzyskał bowiem wpływy na południu Półwyspu Apenińskiego. Marzyła mu się jeszcze wyprawa na Sycylię, ale zmarł w trakcie jej planowania. Mimo to za panowania Bazylego Bizancjum znów osiągnęło mocarstwową pozycję.
Bibliografia:
- Gregory Timothy, Historia Bizancjum, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008
- Jurewicz Oktawiusz, Historia literatury bizantyńskiej, Zakład Narodowy im Ossolińskich, Wrocław 1984
- Nestor, Powieść minionych lat, przeł. Franciszek Sielicki, Zakład Narodowy im Ossolińskich, Wrocław 1968
- Psellos Michał, Kronika, czyli historia jednego stulecia Bizancjum, tłumaczył Oktawiusz Jurewicz, Zakład Narodowy im Ossolińskich, Wrocław 2005
Redakcja: Antoni Olbrychski
