Wyboista droga ku reformom. Hiszpania w latach 1788–1930

Manuel Godoy, portret autorstwa Antonio Carnicero (domena publiczna)

W 1788 roku królem Hiszpanii został Karol IV, władca nieudolny, za którego rzeczywiste rządy sprawował minister Manuel Godoy, kochanek jego żony. Sytuacja na dworze wywoływała sprzeciw społeczeństwa hiszpańskiego i ostatecznie doprowadziła do powstania opozycji, która dążyła zarówno do pozbawienia władzy Godoya, jak i usunięcia z tronu słabego monarchy.

W 1808 roku w mieście Aranjuez doszło do rozruchów. W ich wyniku Godoy został uwięziony, a król zmuszony do abdykacji na rzecz syna, który rozpoczął panowanie jako Ferdynand VII. W tym momencie w wewnętrzne sprawy Hiszpanii wmieszał się francuski cesarz Napoleon I Bonaparte. Wezwał on do Bajonny (położonej na terytorium Francji) Karola, Ferdynanda i Godoya (pierwszy minister został z jego rozkazu uwolniony). Tam zmusił najpierw Ferdynanda do zrzeczenia się korony na rzecz ojca, a następnie Karola do abdykacji na swoją rzecz. Następnie podarował koronę Hiszpanii swojemu bratu Józefowi.

Impuls do przemian

Olbrzymia większość społeczeństwa hiszpańskiego nie chciała uznać Józefa za swojego władcę i rozpoczęła powstanie przeciwko okupującym kraj wojskom francuskim. Trwało ono kilka lat (1808–1814). Naczelną władzą powstańczą była instytucja o nazwie Najwyższa Junta Centralna. Osiadła ona w Kadyksie, gdzie rozpoczął swoje obrady parlament Hiszpanii – Kortezy.

Zobacz także:

• Korporacjonizm, monarchizm, faszyzm. Trzy oblicza hiszpańskiej prawicy w okresie II Republiki
• Na drodze do wojny domowej. Tragedia II Republiki Hiszpańskiej

19 marca 1812 roku Kortezy uchwaliły dla kraju konstytucję. Jej przepisy wprowadzały w kraju monarchię parlamentarną z trójpodziałem władzy. Władza ustawodawcza miała należeć do Kortezów, wykonawcza do króla i jego ministrów, sądownicza zaś do sądów. Konstytucja dawała parlamentowi dominującą pozycję i mocno ograniczała królewskie prerogatywy. Monarcha nie nie mógł zawierać międzynarodowych sojuszy, traktatów handlowych, nakładać podatków, a nawet opuszczać kraju i zawierać małżeństwa bez zgody Kortezów. Jego ministrowie za swoje działania mieli ponosić odpowiedzialność prawną.

Wyjątkowo postępowym jak na owe czasy posunięciem było wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, które przysługiwało wszystkim mężczyznom w wieku powyżej 25 roku życia. Mimo że konstytucja – dzieło powstańczych Kortezów – nigdy nie została wprowadzone w życie odegrała ono wyjątkowo ważną rolę w hiszpańskiej historii.

Przysięga Kortez w Kadyksie, obraz José Casado del Alisala (domena publiczna)

Dzięki pomocy wojsk angielskich pod dowództwem księcia Wellingtona, Francuzi w 1813 roku zostali wyparci z Hiszpanii. W 1814 roku powrócił do kraju z miejsca internowania Ferdynand VII, który jednak bardzo szybko unieważnił wszystkie reformy wprowadzone przez Kortezy. Zwolennicy liberalnych przemian nie pogodzili się z tym. 1 stycznia 1820 roku doszło do buntu, którego przywódca major Rafael Riego ogłosił przywrócenie konstytucji. Bunt zakończył się sukcesem. W marcu tego roku król zaakceptował konstytucję i powołał rząd złożony z liberalnych polityków.

Narastający chaos

Obóz liberałów nie był jednolity. Dzielił się na dwa ugrupowania: umiarkowanych ([moderados]) i radykałów ([exaltados]). Ci pierwsi chcieli doprowadzić do zgody między Kortezami i królem. Pragnęli zwiększenia kompetencji władzy wykonawczej, wprowadzenia drugiej (arystokratycznej) izby parlamentu, oraz ograniczenia powszechnego prawa wyborczego poprzez wprowadzenie cenzusu majątkowego. W przeciwieństwie do nich exaltados nie godzili się na zmiany w konstytucji, które wzmacniałyby pozycję króla. Nawiązywali do radykalnych nurtów rewolucji francuskiej. Dojście przez nich w lipcu 1822 roku do władzy wywołało sprzeciw państw Świętego Przymierza, który zaowocował zbrojną interwencją Francji w Hiszpanii w 1823 roku. Dzięki francuskim bagnetom król Ferdynand po raz drugi mógł przywrócić ustrój absolutystyczny.

Karol Burbon, pierwszy karlistowski pretendent do tronu Hiszpanii (domena publiczna

Po śmierci monarchy doszło do wybuchu wojny domowej: królową została ogłoszona małoletnia córka Ferdynanda VII, Izabela, przeciwko czemu zbuntował się, wysuwjąc roszczernia do tronu, brat zmarłego króla – Karol. Jego zwolennicy otrzymali nazwę karlistów (od hiszpańskiej wersji imienia Karol – Carlos). Opowiadali się oni za jak największym wpływem Kościoła Katolickiego na życie publiczne, sprzeciwiali się laicyzacji życia społecznego i zasadzie równości wszystkich wobec prawa. Według ich programu należało utrzymać społeczeństwo rolnicze i zhierarchizowane. Największym poparciem cieszyli się w prowincjach baskijskich oraz Katalonii, w mniejszym stopniu w Aragonii i Walencji.

Karliści tworzyli obóz polityczny o skrajnie konserwatywnym programie. Moderados i exaltados byli w ich ocenie zgodni – uważali, że należy nie dopuścić do przejęcia przez nich władzy w Hiszpanii. I wojna karlistowska zakończyła się w 1839 roku zwycięstwem sił wiernych królowej Izabeli II. Całe jej panowanie cechowało się jendak chaosem politycznym i ciągłymi zmianami władzy, ścieraniem się moderados i exaltados. W tym czasie bardzo często dochodziło do przewrotów wojskowych ([pronunciamientos]), kilka razy zmieniano konstytucję (pierwsza z nich została uchwalona w 1837 roku, druga w 1845). W latach 1846–1849 karliści znowu próbowali obalić królową, doprowadzając do wybuchu kolejnej wojny domowej, którą jednak również przegrali. W 1868 roku doszło do pronunciamiento, w wyniku którego królowa została w końcu obalona i zmuszona do udania się na emigrację do Francji.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Rok później Kortezy uchwaliły kolejną konstytucję o dość demokratycznym charakterze. Nowym władcą Hiszpanii został w 1870 roku syn włoskiego króla Wiktora Emanuela II, Amadeusz, który jednak po trzech latach abdykował, ponieważ nie czuł się na siłach, żeby dalej sprawować swoją funkcję. Następnego dnia parlament proklamował ustanowienie republiki. Nowy ustrój utrzymał się zaledwie dwa lata i był to czas wyjątkowo silnego chaosu w życiu politycznym kraju: na czele Hiszpanii stało aż czterech prezydentów, a do tego trwała kolejna wojna domowa wywołana przez karlistów (1872–1876). W tej sytuacji 29 grudnia 1874 roku doszło do kolejnego pronunciamiento, w wyniku którego został ogłoszony królem syn byłej królowej Izabelii II, Alfons.

Amadeusz z dynastii sabaudzkiej wyrusza z Włoch do Hiszpanii, by objąć tron (domena publiczna)

Struktura hiszpańskiego rolnictwa przez cały omawiany okres pozostawała bardzo niekorzystna dla ludności wiejskiej: z jednej strony istniały rozległe latyfundia, pozostające w ręku nielicznej grupy społecznej, z drugiej istniały niewielkie gospodarstwa chłopskie, z których musiały utrzymać się ogromne rzesze chłopów. Dezamortyzacja, czyli przeprowana przez państwo sprzedaż majątków kościelnych, nie mogła rozwiązać tego problemu. Liberałowie, choć wnieśli swój wkład w unowocześneinie hiszpańskiego społeczeństwa, nie przeprowadzili gruntownej reformy rolnej, która powinna polegać na rozdzieleniu pomiędzy ludność wiejską terenów należących zarówno do Kościoła, jak i do bogatych właścicieli ziemskich. Przeprowadzona w taki właśnie sposób doprowadziłaby do znacznego zmniejszenia warstwy ubogich chłopów, a jednocześnie do zwiększenia liczby gospodarstw rolnych, które potrafiłyby sobie poradzić w rozpoczynającej się w tych czasach gospodarce kapitalistycznej. To z kolei w dużym stopniu przyspieszyłoby i ułatwiło rewolucję przemysłową, która powoli rozpoczynała się w tych czasach, co miałoby duże pozytywne skutki dla przyszłych okresów w dziejach Hiszpanii. Niestety, do takiej reformy nie doszło i położenie ludności chłopskiej stało się problemem, który spowodował znaczne opóźnienie w rozwoju cywilizacyjnym Hiszpanii.

Okres Restauracji

Alfons XII, pierwsz władca z okresu Restauracji Burbonów (domena publiczna)

W 1876 roku, już po objęciu tronu przez Alfonsa XII, została uchwalona nowa konstytucja. Według jej zapisów monarcha miał prawo weta wiążącego wobec uchwał władzy ustawodawczej, mógł rozwiązywać Kortezy i samodzielnie mianować ministrów odpowiedzialnych przed parlamentem. Dokument wprowadzał też drugą izbę parlamentu, Senat, którego skład w połowie wyznaczał król, a połowę wybierano w kilkustopniowych wyborach.

Wybory te miały być przeprowadzane na zasadzie cenzusu majątkowego, w wyniku którego prawo wyborcze posiadało 5% ludności. Okazały się jednak farsą, ponieważ o składzie parlamentu decydowało w praktyce ministerstwo spraw wewnętrznych, a jego decyzje egzekwowali w terenie lokalni kacykowie ([caciques]). Proces ten ([encassillado]) zapewniał nowo tworzonemu gabinetowi parlamentarną większość. Całe zjawisko otrzymało nazwę,,kacykizm’’.

Twórcą nowego ustroju i był Antonio Canovás del Castillo. Założył on partię o nazwie Partia Konserwatywna, która w tym okresie sprawowała władzę na zmianę z Partią Liberalną.

Lata 1875–1898 były najbardziej spokojnym okresem życia politycznego epoki Restauracji Burbońskiej. Dokonano wówczas kilku ważnych reform: ustanowiono liberalne prawo o stowarzyszeniach, uchwalono nowy Kodeks Cywilny, zniesiono niewolnictwo w koloniach, a w 1890 roku wprowadzono ostatecznie powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn. Kobiety dopuszczono do urn dopiero 42 lata później.

W tym czasie także powstała jedna z najważniejszych obecnie partii na hiszpańskiej scenie politycznej – socjalistyczna PSOE ([Partido Socialista Obrero Español]) i socjalistyczny związek zawodowy UGT ([Unión General de Trabajadores]). Równocześnie w Hiszpanii pojawili się anarchiści, którzy zaczęli destabilizować sytuację wewnętrzną w kraju.

Lata kryzysu

Okres stabilności zakończyła przegrana wojna ze Stanami Zjednoczonymi w 1898 roku, w wyniku której Hiszpania utraciła Kubę, Puerto Rico i Filipiny. Klęska ta wywołała wstrząs w społeczeństwie hiszpańskim, powszechnie zaczęły pojawiać się żądania wprowadzenia reform, które doprowadziłyby do odrodzenia ([regeneracion]) kraju. Przyniosło to pewne pozytywne zmiany: znacznie zmniejszyła się skala zjawiska,,kacykizmu’’, a w 1899 roku rząd Francisco Silveli wprowadził reformę systemu finansowo-podatkowego, która na pewien czas zlikwidowała zjawisko deficytu budżetowego.

Wrak hiszpańskiego krążownika "Reina Mercedes", później wyremontowanego przez Amerykanów i włączonego do ich marynarki (domena publiczna)

Ustrój stworzony przez zamordowanego z rąk anarchistów Canovása nie odzyskał już stabilności. 17 maja 1902 roku władzę objął nowy król – Alfons XIII. Najwybitniejszym politykiem pierwszych dwudziestu lat jego panowania, José Canalejas, pełnił urząd premiera w latach 1910–1912. Przygotował on projekt ograniczonej reformy rolnej, zniósł consumos, czyli pośrednie podatki nakładane na artykuły żywnościowe, zmienił system poboru do wojska, w taki sposób że uległy likwidacji praktyki wykupywania się od służby przez ludzi zamożnych. Niestety, 12 listopada 1912 roku podobnie jak Canovás został zamordowany przez anarchistę.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

I wojna światowa przyczyniła się do rozwoju ekonomicznego Hiszpanii. Gospodarka wiele zyskała na zaopatrywaniu stron konfliktu. W sierpniu 1917 roku społeczeństwo przeżyło jednak wstrząs, gdy anarchiści i socjaliści zorganizowali strajk generalny, który na ponad tydzień sparaliżował życie kraju.

Primo de Rivera (pierwszy z lewej) i król Hiszpanii Alfons XIII (w środku) w otoczeniu wojskowych (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 102-09412, opublikowano na licencji 'Attribution-ShareAlike 3.0 Germany':https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/de/deed.en)

Protestujący wydali manifest, w którym sformułowali swoje cele: obalenie monarchii, likwidacja dyplomacji i armii, rozdział Kościoła od państwa, wprowadzenie bezpłatnego szkolnictwa, siedmiogodzinnego dnia pracy, urlopów, zakazu pracy dla dzieci poniżej 15 roku życia, oraz ustanowienia federacji wszystkich krajów europejskich. Rząd wprowadził stan wojenny i wyprowadził na ulice policję i wojsko, dzięki czemu strajk udało się zdławić.

Kilka lat później Hiszpanię nawiedził kolejny wstrząs. Była nim klęska wojsk dążących do opanowania części terytorium Maroka w bitwie pod Annualem 22 lipca 1921 roku. Ta katastrofa militarna doprowadziła do objęcia dyktatorskiej władzy w państwie przez generała Miguela Primo de Riverę, który sprawował ją do 1930 roku. Udało mu się doprowadzić do likwidacji plagi terroryzmu anarchistów i zdławić opór plemion marokańskich. W czasie jego rządów zbudowano sieć autostrad, wiele tam, zbiorników retencyjnych i elektrowni wodnych. Prowadzono elektryfikację wsi i modernizację kolei, a także ograniczono bezrobocie poprzez wprowadzenie systemu robót publicznych. W 1930 roku Primo de Rivera zrzekł się władzy i wyjechał do Paryża. Na czele rządu stanął wówczas generał Damaso Berengauer. Nie planował on żadnych daleko idących reform gospodarczych i politycznych, lecz dążył po prostu do przywrócenia ustroju sprzed 1923 roku.

W stronę republiki

15 sierpnia tego samego roku w San Sebastian kilku polityków doszło porozumienia, które miało na celu obalenie monarchii i zastąpienie jej przez republikę. Byli to: Alejandro Lerroux, Manuel Azaña, Miguela Maura, Niceto Alcalá-Zamora, Marcelino Domingo i Eduardo Ortega y Gasset.12 grudnia 1930 roku przeprowadzili oni nieudany zamach stanu.

Tłum wiwatujący na widok flagi republiki, 14 kwietnia 1931 roku (fot. ze zbiorów NAC,  Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-E-6580-6)

W lutym 1931 roku powołano nowy rząd na czele którego stanął admirał Aznar. 12 kwietnia odbyły się wybory samorządowe, które wygrali monarchiści. Następnego dnia wielkie rzesze zwolenników republiki wyszły na ulicę wszystkich dużych miast w kraju z żądaniem abdykacji Alfonsa XIII. Szef Guardia Civil (hiszp. Straż Obywatelska), państwowej organizacji paramilitarnej, generał José Sanjurjo poparł Republikę. Król został zmuszony do opuszczenia Hiszpanii. Tego samego dnia uformował się nowy rząd z Alcalá Zamorą na czele, który proklamował republikę.

Zobacz też: Front Ludowy w Hiszpanii. Pomiędzy republikanizmem a rewolucjonizmem

Mimo wielu pozytywnych zmian jakie przyniosły dla kraju ponowne rządy Burbonów, politycy tego okresu dopuścili się także szeregu zaniedbań. Najważniejsze z nich to nie przeprowadzenie zakrojonej reformy rolnej, nie dokonanie szeroko zakrojonej reformy systemu edukacji w kraju (w 1931 roku społeczeństwo hiszpańskie w 25% składało się z analfabetów), oraz nie wprowadzenie wystarczająco licznych i radykalnych przepisów chroniących robotników przed wyzyskiem ze strony pracodawców. Co prawda w 1902 roku Canalejas wkroczył na drogę ustawodawstwa społecznego, wydając przepisy o umowach pracy, tworząc inspektoraty pracy, zakłady pomocy dla robotników, jednak były to zmiany zbyt skromne, by zaspokoić potrzeby robotników.

Gdyby politycy czasów restauracji nie dopuścili się tego szeregu zaniedbań to najprawdopodobniej monarchia nie upadłaby po raz drugi i być może nie doszłoby także do kolejnej wojny domowej.

Bibliografia:

• Tadeusz Miłkowski, Paweł Machcewicz, Historia Hiszpanii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002.
• Manuel Tuñon de Lara, Julio Valdeón Baruque, Antonio Domínguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas", Kraków 2006.

Redakcja: Michał Woś

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!