Sagi o Islandczykach - źródło europejskiej kultury

Sagi o Islandczykach ([Íslendingasǫgur]), spisane około 1220–1400, stanowią najliczniejszą grupę wśród wszystkich sag islandzkich. Opowieści te opisują dzieje osadników islandzkich, poszczególnych rodów, jak np. Saga o Egilu ([Egils saga]), lub mieszkańców poszczególnych regionów, jak chociażby Vatnsdœla saga („Saga o ludziach z Vatnsdœl”). W dużej mierze historie te dotyczą wodzów cieszących się autorytetem wśród lokalnej społeczności (tzw. hfðingjar oraz goðar).

Odyn dosiadający Sleipnira, XVIII-wieczny manuskrypt islandzki (domena publiczna).

Sagi o Islandczykach wyróżnia, w większości przypadków, długa i złożona treść. Przedstawiają przede wszystkim wydarzenia rozgrywające się na Islandii między 930 rokiem, kiedy wedle tradycji cały obszar wyspy nadający się pod zasiedlenie został zajęty, a rokiem 1030. Był to czas, gdy na wyspie wykształcił się w pełni ustrój polityczny, który określa się mianem­ islandzkiej Wolnej Wspólnoty (Þjóðveldið). Po ustanowieniu w 930 roku Alþingu (wiecu generalnego wszystkich wolnych Islandczyków) i wprowadzeniu pierwszegoǫ islandzkiego prawa przez niejakiego Ulfljóta (tzw. Ulfljótslg) powstała na Islandii pewna forma demokracji, która przetrwała do 1262 roku, kiedy to mieszkańcy wyspy musieli uznać zwierzchność króla Norwegii (Gunnar Karlson 2003, 26). Tematem większości sag o Islandczykach są konflikty pomiędzy osadnikami, które często angażują mieszkańców danego regionu wyspy lub kolejne pokolenia jednego rodu. Zarzewiem waśni były morderstwa, spory o majątek, nieakceptowana społecznie miłość lub czary. W narracji sag ustrój jest ważnym elementem, ponieważ to na jego tle tworzą się konflikty między bohaterami. Instytucje þingów i Alþingu, czyli wieców lokalnych oraz wiecu zbierającego całą ludność Islandii, na których rozpatrywano wobec prawa roszczenia ludzi względem siebie, nie były do końca obiektywne. Podobnie jak w starożytnych Atenach ogół obywateli decydował zwykle w sprawachǫǫ wygnania jednego z obywateli. Niekiedy goði czy głosiciel praw ([lögsögumaðr]) stawali po jednej ze stron, innym natomiast razem uczestnicy zgromadzenia byli przekonywani o winie danego człowieka siłą miecza lub pieniądza. W ten sposób wygnanie, będące często stosowaną karą za najcięższe przewinienia, stawało się niekiedy polityczną zagrywką. Sprzeciw wobec wyniku sądu i niepodporządkowanie się jego wyrokowi powodowały eskalację konfliktu.

Sagi o Islandczykach dzieli się dziś na:

• sagi o skaldach, opowiadające o przygodach islandzkich skaldów, czyli poetów: Saga o Egilu ([Egils saga]), Hallfreðar saga („Saga o Hallfredzie”), Kormáks saga („Saga o Kormáku”), Bjarnar saga Hítdœlakappa („Saga o Bjarnim Wodzu z Hítdœl”) i Saga o Gunnlaugu Wężowym Języku ([Gunnlaugs saga ormstungu]);

• sagi o banitach, którzy w wyniku morderstwa w świetle prawa zostają wygnani z wyspy i ciąży na nich wyrok śmierci; łączą w sobie wiele różnych elementów, takich jak prawo, magia, przygoda, humor. Zalicza się do nich np. Sagę o Gíslim ([Gísla saga]), Grettis saga („Sagę o Grettirze”), Harðar saga („Sagę o Hordzie”);

• sagi regionalne, opowiadające o waśniach mieszkańców danego regionu, np. wspomniana Vatnsdœla saga czy Reykdœla saga („Saga o ludziach z Reykdœl”);

• sagi stricte rodowe, opowiadające o konfliktach, w których uczestniczą ludzie z różnych generacji danej rodziny, np. Eyrbyggja saga („Saga o ludziach z Eyri”).

Powyższy podział ma charakter tematyczny. Nie jest jednak jedyny. Badacze dzielą też sagi o Islandczykach w zależności od regionu, w którym rozgrywają się dane historie w nich opisane. Vestfriðinga sǫgur, Borgfriðinga sǫgur, Eyfriðinga sǫgur, Austfriðinga sǫgur to kategorie odnoszące się do poszczególnych fiordów na wyspie, które w początkach jej dziejów wyznaczały granice poszczególnych regionów i których mieszkańcy tworzyli własną tożsamość związaną z miejscem zamieszkania.

Historie opowiedziane w sagach poznajemy dzięki zachowanym do dziś manuskryptom spisywanym w okresie średniowiecza. Najstarsze z nich, w większości zachowane jedynie we fragmentach, pochodzą z drugiej połowy XIII wieku. Niemniej jednak żaden z średniowiecznych rękopisów nie jest traktowany jako autograf danej sagi. Raczej mamy do czynienia z redakcjami wtórnymi, które w procesie kopiowania ulegały różnym przekształceniom. Niektóre z sag o Islandczykach zachowały się tylko dzięki tworzeniu w XVII i XVIII wieku papierowych kopii średniowiecznych rękopisów, które z czasem ulegały zniszczeniu (Clunies Ross 2000, 55–61). Większość średniowiecznych rękopisów zawierających sagi spisywano w islandzkich klasztorach, z których najbardziej znanymi były Þingeyrar i Munkaþverá na północy wyspy. Niewykluczone, że część sag powstała i została spisana w kościelnych i intelektualnych centrach ­Islandii: Skalhólt, Hólar, Oddi czy Reykholt (Mundal 2013, 3)

Podejście badaczy do analizy średniowiecznej literatury skandynawskiej zmieniało się w czasie. Jedną ze szkół określamy mianem „islandzkiej”. Termin ten został użyty po raz pierwszy przez Hallvarda Lie (1939, 97). Wymiernym efektem działalności przedstawicieli tzw. szkoły islandzkiej jest klasyczna seria wydawnicza sag islandzkich, zatytułowana Íslenzk fornrit (Clover 1985, 241). Szkoła islandzka powstała niejako w odpowiedzi na wypracowane przez szwajcarskiego mediewistę Andreasa Heuslera teorie Freiprosa oraz Buchprosa (teoria „wolnego przekazu” oraz teoria „przekazu książkowego”) (Heusler 1913, 53–55; Gogłoza 2013, 76). Teoria „wolnego przekazu” mówi, że sagi powstały na skutek spisania będących w obiegu na Islandii przekazów ustnych. Zwolennicy tej teorii skłaniają się ku wczesnemu datowaniu sag oraz przekonaniu, że w miarę rzetelnie odzwierciedlają rzeczywistość czasów, o których traktują, czyli tzw. okresu sag ([sǫguold]). Uważano np., iż w średniowieczu ludzie odpowiedzialni za przechowywanie w zbiorowej pamięci sag znali je raczej fragmentarycznie, a nie w postaci zachowanej w rękopisach, co dotyczy szczególnie dużych narracji (Heusler 1957, 205)

Badacze opowiadający się za teorią Buchprosa uważają, że powstanie sag zawdzięczamy raczej wyedukowanemu autorowi, który od początku z zamierzenia kreował sagę jako gatunek literacki (Björn M. Ólsen 1937– 1939; Sigurður Nordal 1940, 1953; Jón Jóhannesson 1956; Einar Óláfur Sveinsson 1958). Wskazują przy tym na zapożyczenia z kultury Europy łacińskiej. Spadkobiercy teorii Buchprosa ze szkoły islandzkiej różnili się w pewnych kwestiach od swoich poprzedników. Zaznaczali ważność przekazów ustnych i możliwy ich wpływ na ostateczną treść sagi, nie przywiązywali jednak do nich wielkiej wagi ze względu na brak możliwości spojrzenia wstecz i ustalenia zakresu tego wpływu. W książkach na temat Sagi o Grenlandczykach ([Grœnldanginga saga]) oraz Færinga saga („Sagi o Farerach”) Ólafur Halldórsson (1970; 1978) zwracał uwagę na istnienie przekazów ustnych, lecz w jego mniemaniu są to elementy narracji jeszcze nie w pełni wykształcone i dlatego nie rozwodził się nad nimi, a jedynie poinformował czytelnika o ich istnieniu. Badacze z tej szkoły skupili się w badaniach na autorach sag, przekonani, że ci mieli dostęp do przekazów pisanych, a same sagi są XIII-wieczną kreacją.

Osobne badania były prowadzone nad strukturą sag o Islandczykach. Szczególnie ważne miejsce zajmują w nich ustalenia Theodore’a M. Anderssona (1967). Badacz ten zaproponował podział narracji sag na poszczególne części. Mimo różnych głosów krytycznych do dziś jest traktowany jako w dużej mierze trafny i aktualny. Po raz pierwszy przedstawił strukturę sag w książce The Icelandic Family Sagas. An Analytical Reading (1967). Mimo że jest to tylko jeden z możliwych sposobów analizy sag, a i późniejsza literatura sceptycznie odnosiła się do propozycji Anderssona, to zyskał uznanie Larsa Lönnrotha (1976), który zmodyfikował sposób interpretacji sag, wykorzystując go jedynie do analizy części utworu, a nie całości.

Andersson dzieli narracje sag na sześć podstawowych części:

1. Wstęp

Wstęp służy wprowadzeniu do narracji sagi głównych bohaterów danej historii, często z wykorzystaniem wywodów genealogicznych, sięgających w niektórych przypadkach nawet kilkunastu pokoleń wstecz. Moment wprowadzenia bohatera do narracji sagi był też okazją, często jedyną, do umieszczenia jego charakterystyki oraz oceny. Nieodzownym elementem wstępu jest wprowadzenie wszystkich istotnych stron konfliktu, który ­będzie wyznaczał oś opowieści. Czasem są one prezentowane równo­cześnie, niekiedy jednak włączenie wszystkich ważnych postaci, wraz z opisem ich rodów i włości, zajmuje szereg kolejnych rozdziałów. Przedstawienie bohaterów wraz z ich krótkimi charakterystykami pozwala czytelnikowi zorientować się, kto będzie miał największy wpływ na dalszy bieg wydarzeń, a kto odgrywać w nich będzie rolę antybohatera.

Snori Sturlusson (aut. Christian Krohg; domena publiczna)

Jak już wspomniano, wyliczenie przodków głównego bohatera służyło umieszczeniu jego osoby w odpowiednim kontekście krewnych, miejsca, z którego się wywodził, i dziejów z nimi związanych. Wpisywała się w to także tradycja o emigracji protoplastów rodu z Norwegii, podejmowanej przeważnie z powodu represyjnej polityki króla ­Haralda Pięknowłosego. Schemat ten pojawia się w wielu sagach o Islandczykach. Co ciekawe, okoliczności, w których dana rodzina opuszczała Norwegię, nie oznaczały całkowitego zerwania więzi z macierzą. Wielu bohaterów sag wraca do Norwegii, by podjąć służbę na dworze króla, nierzadko upominając się o pozostawiony przez krewnych majątek. Choć, jak zauważa Theodore M. Andersson (1967, 6–29), informacje zawarte we wstępnych partiach sag rzadko miały bezpośrednie przełożenie na dalszy bieg narracji, a mimo to stanowiły jej ważny element. Dotyczyły bowiem statusu bohaterów danej historii oraz pozwalały określić jej bezpośrednich odbiorców: potomków i/lub mieszkańców tego samego regionu. Wagę tych danych potwierdzają zapisy w Landnámabók („Księdze zasiedlenia”), spisie islandzkich osadników i ziem, które zajmowali. Zawarte w niej informacje często można odnieść do danych, które zawierają poszczególne sagi, przede wszystkim powiązań krewniaczych między bohaterami danej opowieści oraz ich relacji majątkowych. Tym samym Landnámabók jawi się jako istotne uzupełnienie danych, które poznajemy z sag o Islandczykach przy okazji poznawania ich kolejnych bohaterów.

2. Konflikt

Akcja większości sag o Islandczykach osnuta jest wokół konfliktu, który determinuje poczynania bohaterów narracji. Sposób przedstawienia waśni między poszczególnymi osobami lub całymi rodami ma pozwolić odbiorcom historii poznać ich przyczyny. Wśród tych ostatnich wymienić można m.in.: morderstwo, kradzież, niezadowolenie z wyroku (Miller, 1990; Kapitan 2012a).

3. Punkt kulminacyjny

Punkt kulminacyjny to moment w opowieści, w którym konflikt trawiący bohaterów sagi łączy się z wydarzeniem stanowiącym jej punkt zwrotny. Zdarza się, że jest nim śmierć bohatera. Niemniej w niektórych sagach jest to wydarzenie, które w konsekwencji prowadzi do pojednania stron konfliktu. To często także ten fragment sagi, w którym bohater chce lub musi wykazać się szczególnymi talentami i przymiotami, zarówno militarnymi, jak i koncyliacyjnymi.

Tekst jest fragmentem książki „Sagi islandzkie. Zarys dziejów literatury staronordyckiej”:

4. Zemsta

Jeśli punktem kulminacyjnym sagi jest śmierć głównego bohatera, przeważnie jej następstwo stanowi dążenie do zemsty, do której po­ czuwają się jego krewni. Niedopełnienie zemsty lub nieuzyskanie na Alþingu odpowiedniej rekompensaty może stanowić poważną plamę na honorze. Zdarza się, że obowiązek pomszczenia krewnego stoi w sprzeczności z interesami żyjących. Przeważnie jednak w sadze pojawia się osoba – często rolę tę odgrywają kobiety, matki lub żony zmarłego – która swoją charyzmą przekonuje malkontentów o wadze dopełnienia honorowego obowiązku.

Borg á Mýrum gdzie Egil spędził znaczną część swojego życia (CC BY 3.0)

5. Pojednanie

Większość sag o Islandczykach wieńczy pojednanie między głównymi stronami konfliktu. Dzięki temu ich przedstawiciele mogli na nowo układać wzajemne relacje. Co więcej, zyskiwała na tym cała lokalna społeczność, albowiem konflikt i walkę zastępowały równowaga i pokój. W takich momentach szczególna rola przypadała osobom pokroju Snorriego goði, którzy dzięki posiadanemu autorytetowi byli w stanie pozytywnie i skutecznie wpływać na wygasanie nawet długotrwałych sporów.

6. Następstwa

W tej części przeważnie pokrótce wyliczone są wydarzenia, które ­definiowały dalsze losy bohaterów danej sagi. Przedstawione są skrótowo, często w formie zagajenia. Dzięki nim jednak odbiorcy poznają także potomków głównych bohaterów. Niewykluczone, że wśród nich byli również bezpośredni odbiorcy danej historii, którym tym bardziej zależało na takim a nie innym kształtowaniu sagi.

Autorstwo i wiarygodność historyczna

Zdecydowana większość sag islandzkich przetrwała do naszych czasów jako dzieła anonimowe. Niemniej poszczególne utwory przypisywano, z mniejszym lub większym powodzeniem, konkretnym osobom. Wciąż trwa debata, czy można uznawać Snorriego Sturlusona za autora Sagi o Egilu. Zwolenników ma też pogląd, wedle którego autorem Sagi o Islandczykach ([Íslendinga saga]) był Sturla Þórðason. Brak jednak na to ostatecznych dowodów. Ponadto, wobec przekonania, że większość historii opisanych w sagach wywodzi swój rodowód z tradycji ustnej, inaczej spogląda się na kwestię ich autorstwa. Tradycyjnie pojmowany twórca niezależnej narracji, tworzonej od podstaw, zastąpiony jest przez domyślne pokolenia osób utrwalających zapis tradycji. Klasycznie pojmowany autor rozmywa się wobec faktu, że wpływ na kształtującą się historię i jej spisanie miało wiele osób, wśród których skryba tworzący rękopis zawierający sagę stanowił zaledwie jeden z etapów jej formowania (Kellog 1997, xxxv; Mundal 2012,16–21).

Konsekwencją tego był wspominany już wcześniej dystans narratora do opisywanych w sadze wydarzeń i osób. Rzadko można w nich natrafić na odautorskie oceny, uwagi i komentarze. Opisując rozliczne konflikty, narrator nie popiera żadnej ze stron biorących w nim udział, nie sili się także na moralizatorskie akcenty. Jednocześnie mamy do czynienia z opowieściami, które mają przynajmniej tworzyć iluzję historyczności i tego, że mogły wydarzyć się naprawdę. Przede wszystkim akcje sag o Islandczykach rozgrywają się w scenerii doskonale znanej ich odbiorcom. Poszczególni bohaterowie, nawet jeśli możemy podejrzewać ich fikcyjność, dzięki wywodom genealogicznym wpisywani są w znane i sza­ nowane kręgi krewniacze. Dzięki ich działaniom przedstawionym jako część żywej tradycji, którą stylistycznie dokumentują wtręty typu: „było powiedziane, że…”, „mówi się, że…”, „w tamtych czasach…”, odnosi się wrażenie upływu czasu i linearnego rozwoju historii aż do czasów im współczesnych. Dlatego nawet jeśli sagi o Islandczykach nie przywołują autentycznych historii i ich treść należy traktować jako literacką, pełną kompozycyjnych schematów fikcję, to były one odzwierciedleniem autentycznych warunków oraz czynników społecznych i politycznych, które kształtowały dzieje wyspy (Bruhn 1999).

Warto bowiem zauważyć, że sagi o Islandczykach skupiają się w dużej mierze na życiu codziennym mieszkańców wyspy i to w znacznie ­pełniejszym stopniu niż jakakolwiek inna literatura europejska w śred­ niowieczu. Niemniej jednak kreowany przez poszczególne sagi obraz islandzkiej rzeczywistości X i XI stulecia musi być weryfikowany przez pryzmat celów przyświecających osobie/osobom kształtującym daną historię, bardzo często kapłanów i mnichów, oraz oczekiwań odbiorców, zainteresowanych określoną formą tradycji dotyczącą ich przodków i regionu, który zasiedlali. Za dobry przykład może służyć w tym kontekście sprawa wierzeń pogańskich Islandczyków, które przewijają się na przykład przez Hrafnkell saga Freysgoða („Sagę o Hrafnkellu kapłanie Freji”). Chrześcijańscy autorzy sag traktowali je jako nieodłączny element przeszłości wyspy. Jednocześnie ich obecność w sagach była przefiltrowana przez chrześcijańską retorykę, która chcąc nie chcąc, musiała decydować o zniekształcaniu informacji odwołujących się do dawnych wierzeń i zwyczajów (Einarr Óláfur Sveinnson 1937–1938; Gurevich 1971, 42–53; Steblin-Kamienskij 1973, Hermann Pálsson 1973; Hallberg 1974, 109– –12; Harris 2008, 227–260; Mundal 2013).

Wizerunek Egilla z XVII-wiecznego manuskryptu do Sagi o Egillu

Interesujące perspektywy daje w tym zakresie archeologia. Badania wykopaliskowe miejsc znanych z sag pozwalają, w pewnym oczywiście zakresie, na weryfikację przekazów pisanych. Dotyczy to przede wszystkim spraw osadniczych, wielkości, chronologii, gospodarki oraz funkcji poddanych badaniom farm i ich najbliższego otoczenia. To między innymi nowe metody datowania pokładów lawy wulkanicznej pozwoliły na pozytywną weryfikację tradycyjnej daty (ok. 871) przypisywanej początkom osadnictwa w rejonie Reykjavíku. Podobne badania z powodzeniem prowadzone są od lat także na stanowiskach w innych częściach wyspy (np. Mosfell). Ich wyniki służą także weryfikacji informacji zawartych zarówno w Landnámabók, jak i w sagach (Orri Vésteinsson 2000; Lucas 2009; Byock 2005; Guðrún Sveinbjarnardóttir 2012).

Dyskusja na temat historyczności sag ma już ponad wiekową tradycję (Liestøl 1930; Byock 1990, 31–50; 1992, 4–59; Jónas Kristjánsson 1988, 20). Zdominowało ją wytworzenie się dwóch poglądów, z których pierwszy opierał się na patrzeniu na sagi przez pryzmat ciągłości istnienia prze­kazów ustnych, drugi z kolei na pewnym odzwierciedleniu w sagach trendów europejskich w literaturze okresu średniowiecza. Spór między zwolennikami obu poglądów dotyczył przede wszystkim dwóch kwestii. Po pierwsze, tego, co w poszczególnych sagach może być uznane za element historyczny. Po drugie, tego, czy poszczególne sagi należy traktować jako przejawy literackich talentów średniowiecznych Islandczyków czy też świadectwo niezwykle silnej tradycji spisywanej po dekadach i wiekach funkcjonowania jedynie w formie ustnej (Andersson 2006, 3; Arnold 2003, 17). Niemniej nawet uznawanie tradycji ustnej jako ważnego etapu w procesie rozwoju średniowiecznej literatury skandynawskiej nie niwelowało różnic poglądów­. Przykładem tego jest ważna dyskusja na temat tego, czy przedliteracka forma sag obejmowała raczej krótkie opowieści (Clover 1982, 10–39).

Datacja sag o Islandczykach

Datacja jest zagadnieniem szczególnie skomplikowanym i to z kilku powodów. Po pierwsze, sagi o Islandczykach pozostają dla nas utworami anonimowymi, stąd też brak możliwości bezdyskusyjnego przypisania ich periodyzacji osobie/osobom odpowiedzialnym za ich powstanie. Po drugie, o czym była już mowa, zachowane w rękopisach sagi przeważnie traktuje się jako pewien etap w ewolucji danego tekstu, związany z jego literacką transmisją. Stąd możliwość w miarę dokładnego datowania ­danego rękopisu nie zawsze pozwala na precyzję w kwestii określenia momentu spisania sagi/sag w nim zawartych. Problem trafnie podsumował Jakub Morawiec (2013, 23), który napisał: „narracje sag, a ściślej mówiąc, ich redakcje, które zachowały się w poszczególnych manuskryptach, traktowane są jako pewien etap ewoluowania poszczególnych historii, które z jednej strony swoją genezę wywodzą z dalekiej przeszłości, a z drugiej, pod wpływem wielu czynników oraz osób, podlegały nieustannym zmianom”.

Tekst jest fragmentem książki „Sagi islandzkie. Zarys dziejów literatury staronordyckiej”:

Nie oznacza to jednak braku badań nad periodyzacją sag o Islandczykach. Studia oparte na metodach językoznawczych oraz krytyce literackiej wskazują na XIII wiek jako okres, w którym zdecydowana większość sag o Islandczykach przybrała formę literacką. Panuje też wśród badaczy pewien konsensus co do tego, że sagi skaldyczne zostały skomponowane wcześniej niż np. wspaniałe epickie dzieła, jakimi są Saga o Njálu ([Brennu-Njáls saga]) czy też Saga rodu z Laxdalu. Nie zamyka to oczywiście dyskusji nad poszczególnymi utworami. Dobrym przykładem jest tu Saga o Gunnlaugu Wężowym Języku, która według większości badaczy powstała na początku XIII wieku, a zdaniem Theodore’a Anderssona przeciwnie, pod koniec tego stulecia. Część badaczy z kolei postuluje, aby chronologię sag o Islandczykach zestawiać z łatwiejszymi do datowania sagami królewskimi (Sigurður Nordal 1953, 244, 251; Anderson 2012). Nie ulega wątpliwości, że dyskusja w tej kwestii nie jest zamknięta, a dalsze studia mogą przynieść nam nowe propozycje w tym zakresie (Mundal 2013).

(...)

Syn Njala, Skarp-Hedinn zabija na zamarzniętej rzece Þráina (domena publiczna)

Styl

Íslendingasǫgur wyróżnia także styl kompozycji, na który składa się kilka komponentów. Jednym z nich są elementy nawiązujące do magii oraz sił nadprzyrodzonych. Ich natężenie nie jest oczywiście tak duże jak w wypadku wątków fantastycznych oraz sag legendarnych. Niemniej zdarza się, że o losach bohaterów decyduje np. zaklęcie rzucone przez czarownicę ([Njáls saga], [Kormáks saga]). Popularnym motywem jest także konfrontacja bohatera ze zmarłym pochowanym w kurhanie, który okazuje się istotą żywą strzegącą schowanych w kopcu bogactw.

Charakterystycznym elementem narracji sag jest ich retrospekcja. Pozwalało to na pełniejszy wgląd w wydarzenia i postaci towarzyszące głównej osi opowieści, zawsze konstruowanej według porządku chronologicznego. Czasami w sagach spotykamy się z bezpośrednim łączeniem przez autora przeszłych faktów ze współczesnością. Na przykład w „Sadze o Grettirze” czytamy o wielkim kamieniu, który bohater próbował podnieść. Od autora dowiadujemy się, że kamień ten istnieje nadal i że od tamtego momentu nosi nazwę [Grettistask].

Kompozycję sag charakteryzuje także występowanie obok siebie partii tworzonych prozą oraz poezji (tzw. [prosimetrum]). W sagach królewskich wplatane w narracje strofy skaldów służyły przede wszystkim potwierdzaniu danych zawartych w prozie (tzw. strofy uwierzytelniające). W sagach o Islandczykach fragmenty poezji stanowią integralną część opowiadanej historii, a bohater za ich pomocą wypowiada się, wyraża swoje myśli i komunikuje się z innymi ludźmi. Innymi słowy, chcąc zabrać głos, komponuje strofę. Mowa wówczas o tzw. strofach sytuacyjnych. Służyły one bohaterom sag jako narzędzie wypowiedzi. Opisywane osoby często zabierają głos, komponując strofę, układaną „na gorąco”, w reakcji na sytuację, w której dana osoba się znajduje. Nierzadko dialogi pomiędzy bohaterami danej opowieści toczone są przy znacznym udziale poetyckiego modułu (np. w [Bjarnar saga Hítdœlakappa]).

Motywy

Narracja sag o Islandczykach była konstruowana na podstawie popularnych motywów, według których toczyły się losy poszczególnych bohaterów, w tym konfliktów między nimi. Jednym z nich były kwestie prawne. Dotyczyły spraw, którymi na co dzień żyli mieszkańcy Islandii: prawo własności, zemsty rodowej, małżeństwa i rozwodu oraz dziedziczenia. Wszechobecność prawa, jako ważnego punktu odniesienia do relacji między bohaterami sag (tu przede wszystkim wybija się [Saga o Njálu]), nie dziwi wobec rzeczywistego statusu, jaki przypisywano prawu sta­ nowionemu na wyspie. Dotyczy to zarówno kodeksów, które powstały jeszcze w okresie samostanowienia ([Grágás], dosł. „Szara gęś”), jak i w czasie norweskiej zwierzchności ([Járnsiða], dosł. „Żelazna strona”, oraz Jónsbók – „Księga Jóna”). Wciąż trwa dyskusja na temat stopnia rzeczywistego przestrzegania ustanowionego w nich prawa (Gunnar Karlson 1977; Kapitan 2012a). Temat ten był zapewne żywotny także dla średniowiecznych odbiorców sag, o czym świadczy popularność tzw. sag o banitach. Na losach bohaterów tych opowieści zaważył fakt konfrontacji bezdusznego prawa z ludzkimi namiętnościami, poczuciem krzywdy i sprawiedliwości (Miller 1990).

Mimo znacznego stopnia maskulinizacji świata sag nie da się pominąć roli kobiet w poszczególnych narracjach. Ich obecność, choć często drugoplanowa, w istocie jest dla danej historii wręcz kluczowa. Jako żony, matki oraz wdowy kobiety pełniły ważne funkcje w społeczności islandzkiej i status ten jest widoczny także w sagach. Znajdujemy w nich historie, które akcentują przede wszystkim damsko-męskie namiętności, często stanowiące zarzewie konfliktów, jak to się dzieje w sagach skaldycznych. Niemniej rola bohaterek sag nie ogranicza się jedynie do sfery seksualnej. Ich zadaniem często jest strzec honoru rodu. Laxdœla saga to przykład opowieści, w której to właśnie charyzmatycznym oraz pięknym kobietom przypadła rola budowania pozycji rodu (Auðr) i bezwzględnej walki o zachowanie honoru (Gúðrun). Ujęcie to znacznie odróżnia kobiety świata sag od ich europejskich odpowiedniczek w okresie średniowiecza­ (Bandlien 2005, 29). Wierna mężowi Auð z Sagi o Gislim ([Gísla saga]), piękna Helga, o której względy rywalizują skaldowie w Sadze o Gunnlagu, dumne żony i gospodynie Hallgerda i Bergthora w Sadze o Njálu to przykłady bohaterek, których rys osobowy stanowił o barwności, popularności i charakterze danej opowieści (Jochens 1996; Jóhanna K. Friðriksdóttir 2013, Ármann Jakobsson 2013).

Silne i charyzmatyczne kobiety nie tylko strzegą honoru swoich mężów i krewnych. Przypominają im także o definiującym ich losy przeznaczeniu. Za przykład może posłużyć Gísla saga, której tytułowy bohater nawiedzany jest w snach przez dwie kobiety przepowiadające mu dobrą i złą przyszłość (Kelchner 1935). Wiąże się to ściśle z elementami magicznymi, szczególnie przypisywanymi kobietom ([seiðr]). Stąd częsta obecność w sagach wieszczek, czarownic, których zadaniem jest wpływać, pozytywnie lub negatywnie, na losy bohaterów (np. Eyrbyggja saga, Finnboga saga [„Saga o Finnbogim”], Bárðar saga [„Saga o Bardzie”]).

Manuskrypt islandzki z XIII wieku

Opisywanie magii, elementów fantastycznych i pogańskich w takich szczegółach może dziwić, zwłaszcza że były spisywane z perspektywy chrześcijańskiej. W pewnym momencie stara i nowa religia żyły obok siebie, co opisywane jest w sagach (np. Laxdœla saga, Kristni saga [„Saga o chrześcijanach”]). Motyw chrześcijaństwa i jego zaadaptowania przez islandzki Alþing jest oddzielnym tematem studiów (Strömbäck, Foote 1975; Jochens 1999; Orri Vésteinsson 2000; Grønlie 2005). Podstawą do badań jest tekst Kristni saga, która opisuje przyjęcie chrześcijaństwa przez ludność wyspy. Pogański aspekt widoczny jest w „Sadze o Hrafnkelu kapłanie Freji”, która jest w centrum zainteresowania badaczy od wielu lat (Clover 1985, 263–266). Opisywani w sagach bohaterowie pogańscy (ang. noble heathens) często łączą w sobie elementy przedchrześcijańskie z chrześcijańskimi. Zwykle pod wpływem królów norweskich przyjmują chrześcijaństwo wcześniej niż ich krajanie (np. Kjartan w Sadze rodu z Laxdalu czy Hallfreð w Hallfreðar saga [„Sadze o Hallfredzie”]), dzięki temu stają się nośnikami nowych idei w społeczeństwie. Częstym motywem, który również spotyka się w sagach, jest pielgrzymka do Rzymu lub Jerozolimy bądź pod koniec wydarzeń opisywanych w sadze (np. [Gísla saga]).

Jednym z ważnych, aczkolwiek mało znanych i popularnych motywów pojawiających się w sagach są gry i sporty. Tak codzienna i wydawać by się mogło pospolita rozrywka jest w narracji sag wprowadzana wielokrotnie. Gry i aktywność fizyczna, które były częstokroć brutalne, pomagały ukazać powstawanie konfliktów pomiędzy bohaterami, wyjaśniały nadawanie przydomków bohaterom sag czy też ukazywały codzienne życie Islandczyków (np. gra w piłkę w [Sadze o Gíslim]). Sporty w sagach ukazują przeważnie siłę i umiejętności bohatera ([Grettis saga], [Finnboga saga]), niejednokrotnie stając się nieodzownym elementem jego przedstawienia jako człowieka wybitnego.

Tekst jest fragmentem książki „Sagi islandzkie. Zarys dziejów literatury staronordyckiej”:

Njáls saga : Gunnar Hámundarson spotyka Hallgerðr na Alþingu (domena publiczna)

Przedstawienie wybranych sag:

Saga o Njálu ([Brennu-Njáls saga])

Saga o Njálu jest najobszerniejszą z sag o Islandczykach. Z tego powodu w nauce od dawna podejrzewano, że złożyły się na nią, pierwotnie traktowane jako oddzielne, „Saga o Gunnarze” i właściwa Saga o Njálu. Duża liczba zachowanych manuskryptów sagi świadczy o jej szczególnej popularności. Historia rozpoczyna się tradycyjnie w Norwegii, przytaczając dzieje Hrúta i Hallgerðy. Hrút, będąc w Norwegii, ma romans z królową Gunnhildą i nie przyznaje się jej, że w Islandii ma kobietę o imieniu Unnr. Po powrocie do Islandii Hrút rozwodzi się z Unnr, zachowując jednak posag, co było zgodne z prawem islandzkim. Następnie saga opowiada o przyjaźni pomiędzy Gunnarem Hámundarsonem i Njálem Þorgeirssonem. Pierwszy występuje przeciwko Hrútowi i stara się przed sądem, by posag wrócił do Unnr. Pewnego razu Gunnar poznaje siostrzenicę Hrúta, Hallgerðę, którą następnie pojmuje za żonę. Njál nie jest tym zachwycony, a jego obawy sprawdzają się w momencie, gdy Hallgerða popada w konflikt z żoną Njála, Bergþórą. Obie kobiety starają się sobie zaszkodzić, nasyłając swoich ludzi przeciwko sobie. Mężczyźni nadal są w dobrych stosunkach i starają się łagodzić wszelkie konflikty. Przez serię niefortunnych zdarzeń i zabójstwo Gunnar zostaje wygnany. Dostrzegając jednak piękno swojego kraju, postanawia w nim pozostać nawet pod groźbą utraty życia, do której w końcu dochodzi.

Drugą częścią sagi jest historia synów Njála. Wyruszają oni na czele jednej wyprawy do Norwegii, drugą zaś kieruje Þráinn Sigfússon. Po powrocie obie drużyny żyją w konflikcie, który Njál stara się wygaszać. Synowie Njála przygotowali jednak zasadzkę na Þráinna nad rzeką, gdzie najstarszy syn Skarp-Heðinn zabija wroga. Spór zażegnuje małżeństwo brataǫ Þráinna z córką ǫNjála, a głowa rodu adoptuje syna Thrainna, Hǫskulda. Syn Unnr, M rdr Valgardsson, zazdrości życia, jakie wiedzie Hǫskuld, i buntuje przeciw niemuǫ synów Njála, którzy zabijają przybranego brata. Flosi, wuj żony Hǫskulda, postanawia pomścić to morderstwo. Sąd wyznacza olbrzymią sumę zadośćuczynienia, do porozumienia jednak nie dochodzi i ludność dzieli się na zwolenników Njála i Flosiego. Wkrótce potem sto osób atakuje farmę Njála, w której ginie jedenastu domowników. Przeżywa jedynie Kári, jeden z synów Njála, który potem domaga się zadośćuczynienia za tak straszliwy czyn. Po rozprawach sądowych zabija niektórych sprawców podpalenia, a pozostałych ściga po Orkadach i w Walii. Nie dopada tylko Flosiego. Ten po powrocie z Rzymu spotyka Káriego i dochodzi pomiędzy nimi do ostatecznego pojednania dzięki małżeństwu Káriego z córką Höskulda.

Saga o Gislim ([Gísla saga Súrssonar])

Saga o Gíslim Súrssonie jest najsłynniejszą z islandzkich sag o banitach. Opowiada o człowieku o imieniu Gísli, który w wyniku niefortunnego zbiegu wydarzeń zabija jednego szwagra, aby pomścić śmierć drugiego. Saga rozpoczyna się w momencie, kiedy Gísli wraz z bratem Þorkellem i dwoma szwagrami, Vésteinem i Þorgrímem, postanawiają opuścić Norwegię i udać się na Islandię. Przed wyruszeniem dokonują rytuału braterstwa krwi. Niestety, rytuał nie zostaje ukończony, ponieważ Þorgrím nie chce przysięgać wierności Vésteinowi, co z kolei prowadzi do tego, że Gísli nie chce przysięgać Þorgrímowi. Jest to początek tego, co badacze określają mianem „przeznaczenia”. Zdaje się determinować przyszłe wydarzenia. Pewnego dnia Þorkell przyłapuje swoją żonę Ásgerð, która w rozmowie z Auð, wybranką Gíslego, wyjawia, że kocha się w bracie Auð, Vésteinie. Þorkell wpada w furię i postanawia się wyprowadzić, po czym o wszystkim informuje Gíslego. Þorkell i Þorgrím spotykają się, być może wówczas już myśląc o zamordowaniu Vésteina. W pewnym momencie Véstein, nieświadomy niebezpieczeństwa, przyjeżdża na farmę Gíslego. W nocy zostaje zamordowany, a Gísli, przybywszy na miejsce zbrodni, wyciąga włócznię z ciała szwagra. Jest to sygnał mówiący o zobowiązaniu się przez Gíslego do pomszczenia męża swojej siostry. Gísli początkowo nie wie, kto jest zabójcą, ale zaczynają go nawiedzać w snach dwie kobiety. Podejrzenia padają na Þorgríma, a kobiety ze snów pokazują Gíslemu jego możliwą przyszłość, zależną od tego, jakie decyzje podejmieǫ. Bohater zabija Þorgríma, za co ścigany jest przez jego brata B rka, będącego równocześnie nowym mężem jego siostry. Ten chce ułożyć się z Gíslim, jednak Auð sprytnie zamyka sprawę, cały czas pozostając lojalna wobec męża. Gísli ukrywa się w coraz to nowych kryjówkach. Nie może się też odpędzić od snów, w których coraz większe znaczenie zaczyna odgrywać zła kobieta, ostatecznie przepowiadająca Gíslemu śmierć. Kiedy ścigający wreszcie dopadają banitę, Auð staje z nimi w szranki, a po zabójstwie Gíslego odmawia przyjęcia opieki od Eyjólfa, głównego wroga swojego męża. Po śmierci Gísli nadal poważany jest jako człowiek prawy. Jego żona wraz z pięcioma innymi osobami opuszcza bezpowrotnie Islandię, przyjmuje chrześcijaństwo i wyrusza na pielgrzymkę do Rzymu.

„Saga o Hrafnkellu kapłanie Freji” ([Hrafnkell saga Freysgoða])

„Saga o Hrafnkellu kapłanie Freji” jest krótką sagą, której akcja rozgrywa się we wschodniej części Islandii. Opowieść ta jest jedną z najważniejszych sag wykorzystywaną w debacie nad powstaniem pierwotnych przekazów ustnych, istniejących przed powstaniem wersji pisemnej danej historii. Ma bardzo jasną strukturę i stanowi artystyczne przed­ stawienie kombinacji elementów europejskich, chrześcijańskich oraz rodzimych, związanych z literaturą islandzką.

Kári Sölmundarson, jeden z bohaterów Njáls saga (domena publiczna)

Hrafnkell jest kapłanem bogini Freya oraz opiekunem poświęconego jej konia. Jedyną osobą mogącą ujeżdżać świętego wierzchowca jest sam Hrafnkell. Pewnego razu młody człowiek o imieniu Einarr, który zajmował się opieką nad owcami Hrafnkella, zauważył, że jednej brakuje. Nie bacząc na obietnicę złożoną pracodawcy, iż nie wsiądzie na konia, pastuch używa rumaka w celu znalezienia zagubionej owcy. Dowiedziawszy się o tym, Hrafnkell zabija Einarra, rozpoczynając w ten sposób konflikt, wokół którego rozgrywać się będzie akcja sagi. Wkrótce do Hrafnkella przybywa ojciec zabitego, by otrzymać od niego rekompensatę za stratę syna, ale kapłan Freya oznajmia ostentacyjnie, że nie zamierza zapłacić, ale za popełniony czyn weźmie go w opiekę. W rolę egzekutora prawa wciela się Sámr, bratanek Þorbjorna, który poleca ojcu Einarra przyjąć ofertę Hrafnkella. Następnie Sámr wraz z braćmi, Þorkellem i Þorgeirrem, udaje się do Aðalból, miejsca zamieszkania Hrafnkella, gdzie pojmuje go z zaskoczenia. Nie zabija jednak jeńca, a jedynie odbiera mu mienie. Hrafnkell wykorzystuje fakt darowania mu życia i w sąsiedniej dolinie buduje nowy dom, samemu rosnąc w siłę. Dzięki swojemu czynowi Sámr staje się wodzem okolicy, a Þorkell i Þorgeirr zabijają świętego konia. Po sześciu latach spokoju Hrafnkell decyduje się na zemstę. Zabija jednego z braci Sámra, a jego samego zaskakuje w swojej dawnej siedzibie, dając mu dwie możliwości do wyboru. Sámr wybiera uległość i resztę życia spędza jako podwładny Hrafnkella, podczas gdy sam Hrafnkell zyskuje jeszcze większą potęgę niż przed wydarzeniami opisanymi w sadze.

Saga o Egilu ([Egils saga])

Saga o Egilu jest bardzo popularną sagą. Opowiada o życiu najsłynniejszego skalda średniowiecznej Islandii, jakim był tytułowy Egil Skallagrímsson. Tekst sagi przetrwał jedynie w trzech manuskryptach, z których najstarszy datowany jest mniej więcej na rok 1250. Najważniejszy z nich, XIV-wieczny Möðruvallabók (dosł. „Księga z Möðruvallir”) zawiera całą historię wraz z tytułami poszczególnych rozdziałów, brakuje w nim jednak motywu „wykupienia głowy” ([höfuðlausn]) i zawiera niepełne fragmenty strof skaldycznych. Powstanie sagi datuje się na lata 1220–1240, co skłania niektórych badaczy do przypisania autorstwa tej sagi Snorriemu Sturlusonowi. Za ewentualną słusznością tej tezyǫ przemawia fakt, że ­akcja sagi rozgrywa się przede wszystkim w Borgafj rður, a więc w regionie, w którym mieścił się Reykholt, siedziba autora Heimskringli. Ponadto wstęp do Egils saga, czyli rozdziały 1–27, pokrywa się z tym, co znajdujemy w „Sadze o Haraldzie Pięknowłosym”, będącej częścią Heimskringli, napisanej właśnie przez Snorriego. Uwagę zwraca również słownictwo, bardzo podobne w obu tekstach. Na tle innych sag treść Egils saga wyróżnia się również kompleksowością i rozbudowaniem.

Historia opowiedziana w sadze zaczyna się wcześniej niż w innych Íslendingasǫgur, bo już w roku około 850, opisując życie dziadka Egila, Úlfa, zwanego także Kveldúlfem (dosł. „Wieczornym Wilkiem”), oraz jego synów Þórólfa i ojca Egila, Skalla-Gríma. Kveldúlf przedstawiany jest jako bardzo silny człowiek, chętnie biorący udział w pirackich wyprawach, w czasie których ujawniała się jego natura berserka. Po śmierci syna Þórólfa, który został oskarżony o zdradę króla, Kveldúlf postanawił wraz z pozostałą rodziną udać się do Islandii. Niestety, wkrótce umiera i Skalla-Grímr sam osiada na wyspie w miejscu zwanym Borg, gdzie rodzą się mu dwaj synowie, Egil i Þórólfr. Historia toczy się dalej, Þórólfr udaje się do Norwegii i zatrzymuje u przyjaciela ojca, Þórira hersira, który wychowuje młodego Eryka Krwawego Topora, przyszłego króla Norwegii (931–933). Pomiędzy młodymi zawiązuje się nić przyjaźni, a Þórólfr ofiarowuje młodemu księciu swoją łódź. Po tym, jak zostaje królem, Eryk wysyła topór w prezencie do Skalla-Gríma. Ten odbiera to jako zniewagę i odsyła podarunek wraz z oszczerczym poematem. By zapobiec konfliktowi, Þórólfr wyrzuca topór do morza, a swój statek przekazuje królowi jako dar od ojca. Następnie Egil i Þórólfr walczą dla króla Æthelstana. Niestety Þórólfr ginie, a Egil otrzymuje dary brata. Następnie saga opisuje dzieciństwo Egila, które jest zapowiedzią jego porywczej natury. W wieku trzech lat sprzeciwia się woli ojca, który chce, by pozostał w domu, i udaje się sam na koniu na wesele (gdzie już pije alkohol). Jako prezent ślubny dla Yngvara recytuje swoją pierwszą strofę, za co otrzymuje trzy muszle i nogę kaczki. W wieku siedmiu lat jest już silny ponad przeciętność i zabija innego chłopca podczas gry w piłkę. Historia życia Egila opisuje jego podróże i przygody w Skandynawii oraz Anglii, a także jego zemstę wymierzoną przeciwko królowi Erykowi Krwawemu Toporowi.

Tekst jest fragmentem książki „Sagi islandzkie. Zarys dziejów literatury staronordyckiej”: