Kaszmir – płonąca granica

Kaszmir: grzech pierworodny

II wojna światowa była przełomowym momentem dla mieszkańców wielonarodowego imperium brytyjskiego. Największy konflikt zbrojny w dziejach ludzkości wstrząsnął filarami najpotężniejszego mocarstwa kolonialnego ówczesnego świata, jednocześnie rozbudzając aspiracje niepodległościowe ludów żyjących na jego terytorium. Osłabienie pozycji metropolii na skutek wojny w połączeniu z rosnącym nacjonalizmem podległych jej społeczeństw, doprowadziło do ukrócenia angielskiego panowania nad wieloma zamorskimi posiadłościami.

Mapa Indii Brytyjskich z 1909 roku (domena publiczna).

W epicentrum tych wydarzeń znalazła się „perła w brytyjskiej koronie” – Indie. Dwie największe społeczności zamieszkujące ów subkontynent – hinduska i muzułmańska, zrzeszone odpowiednio w ramach Indyjskiego Kongresu Narodowego oraz Ligi Muzułmańskiej, wytrwale dążyły do uzyskania suwerenności. II wojna światowa tylko nasiliła te tendencje. Obie partie posiadały jednak odrębne wizje niepodległości. Liga postulowała wyodrębnienie z Hindustanu niezależnego państwa, które mogłoby zabezpieczyć interesy wyznawców islamu. Z kolei Kongres Narodowy głosił potrzebę utworzenia suwerennych Indii, w których autonomię otrzymałyby poszczególne prowincje o mahometańskiej większości.

Niebawem spór programowy konkurujących stronnictw politycznych przerodził się w otwarty konflikt między przedstawicielami obu wyznań. Po kapitulacji Japonii we wrześniu 1945 roku w Indiach Brytyjskich stale dochodziło do wielkich zamieszek na tle etniczno-religijnym, podczas których ginęły setki osób. Ulice wielkich miast, takich jak Kalkuta czy Delhi, zaczęły przypominać pola bitew. Ogromnej liczbie rozruchów nie była w stanie przeciwdziałać nawet administracja kolonialna.

Louis Mountbatten, ostatni wicekról Indii (domena publiczna).

Pragnąc czym prędzej porzucić zrewoltowane Indie, Londyn powierzył funkcję wicekróla Hindustanu lordowi Louisowi Mountbattenowi. Miał on przygotować grunt pod wycofanie sił kolonialnych w sposób pozwalający Brytyjczykom zachować twarz. Zaraz po objęciu stanowiska Mountbatten rozpoczął zabiegi, których ostatecznym celem był podział subkontynentu na dwa państwa. Według planu ułożonego na Downing Street, nowo powstałe kraje miały ponadto wejść w skład Wspólnoty Brytyjskiej jako angielskie dominia. Dzięki zdolnościom dyplomatycznym wicekróla oraz zadziwiającej zbieżności jego koncepcji z dążeniami Kongresu Narodowego i Ligi Muzułmańskiej, Anglicy uzyskali poparcie dla przeprowadzenia podziału. Wiosną 1947 roku rozpad Indii Brytyjskich stał się już tylko kwestią czasu.

Wrogowie od kołyski

W połowie sierpnia 1947 roku z Hindustanu wyodrębniły się dwa nowe organizmy polityczne – Pakistan i Indie. Zrzucenie angielskiego jarzma uwieńczyło wieloletni proces starań lokalnych środowisk niepodległościowych, ale przyniosło ze sobą również wiele nowych problemów. Pośród głównych trudności związanych z podziałem brytyjskiej kolonii pomiędzy oba państwa znalazła się kwestia rozdysponowania sił zbrojnych, uzbrojenia oraz zasobów finansowych. Brakowało też jednomyślności w sprawie przebiegu granicy.

Chociaż zagadnienia militarne i ekonomiczne załatwiono dość szybko, poważnych trudności nastręczyło wyznaczenie linii granicznej. Zadanie to powierzono specjalnie utworzonej w tym celu komisji, na której czele stanął brytyjski sędzia Cyril Radcliffe. Jego zespół nie do końca sprostał wyzwaniu, nakreślając granicę wyłącznie w oparciu o kryterium wyznaniowe. Dotyczyło to szczególnie rubieży Pakistanu, podzielonego w rezultacie na dwie części (Bengal Wschodni i Pakistan Zachodni) przecięte przez terytorium Indii. Poza tym niektóre odcinki wytyczono tak nieprecyzyjnie, że pozostawiały one szerokie pole do interpretacji.

Główną oś sporu stanowiła jednakże przynależność państwowa trzech księstw feudalnych – Dżanagadhu, Hajdarabadu oraz Kaszmiru. Specyfika tych regionów polegała na odmienności wyznania decydentów w stosunku do religii praktykowanej przez miejscową ludność. Zarówno na terytorium Dżanagadhu jak i Hajdarabadu władzę sprawowały dynastie muzułmańskie, roztaczające swoje panowanie nad Hindusami. Obie prowincje były jednak położone głęboko wewnątrz Indii, wobec czego szybko zostały do nich włączone.

Zgoła inaczej przedstawiała się sprawa Kaszmiru, którym od 1911 roku władał hinduski maharadża Hari Singh. Zdecydowaną większość jego poddanych stanowili muzułmanie. Od końca lat 30. XX wieku o przynależność regionu toczyła się ostra walka pomiędzy zwolennikami Konferencji Narodowej szejka Abdullaha (popierającej Indyjski Kongres Narodowy) a rzecznikami Ligi Muzułmańskiej. Punktem przełomu w tym sporze okazał się rok 1947, kiedy to poparcia odpowiednim stronnictwom lokalnym udzieliły rządy nowo powstałych państw.

Maharadża Kaszmiru Hari Singh (domena publiczna).

Pole manewru Hariego Singha z dnia na dzień stawało się coraz mniejsze. Kaszmirski władca prawdopodobnie pragnął ogłoszenia niepodległości księstwa i zyskania dla niego podmiotowości międzynarodowej, ale od tego pomysłu został brutalnie odwiedziony. Latem 1947 roku zdemobilizowani żołnierze wyznania mahometańskiego wywołali przy udziale części ludności powstanie zbrojne. Rewolta miała zmusić maharadżę do zajęcia pro-pakistańskiego stanowiska. Sytuację inspirował oczywiście rząd w Karaczi, początkowo wspierając powstańców zaopatrzeniem, a docelowo nakładając na Kaszmir bolesne sankcje gospodarcze.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Nie potrafiąc podporządkować sobie niepokornego Singha, pakistańskie koła rządowe postanowiły uciec się do bardziej drastycznych środków. Pod koniec października sformowały i przerzuciły przez granicę liczący 2 tysiące ludzi, złożony głównie z Pasztunów, korpus interwencyjny. Z pomocą lokalnych muzułmanów siły te szybko zajęły pokaźną część prowincji i podeszły pod jej stolicę – Śrinagar.

Przelało to czarę goryczy. Nie chcąc aby jego lenno zostało włączone do Pakistanu, maharadża postanowił poprosić o wsparcie, bliższe mu ze względów religijnych, Indie. Za cenę zrzeczenia się niezależności na rzecz Delhi otrzymał wojskowe posiłki. Podczas kilkumiesięcznej kampanii siły hinduskie wyparły Pasztunów – wspieranych w ostatniej fazie wojny przez regularne oddziały pakistańskiej armii – z większości terytorium Kaszmiru. Walki zakończono jednak dopiero 5 stycznia 1949 roku, kiedy wszedł w życie rozejm wynegocjowany przy mediacji Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Indyjscy żołnierze w trakcie pierwszej wojny o Kaszmir (domena publiczna).

Kaszmirski kocioł

Zgodnie z postanowieniami zawartego porozumienia ONZ utworzyła Grupę Obserwatorów Wojskowych Narodów Zjednoczonych w Indiach i Pakistanie (UNMOGIP). Głównym zadaniem tego organu było nadzorowanie zawieszenia broni pomiędzy obiema stronami. Dzięki działalności funkcjonariuszy UNMOGIP z powodzeniem przeprowadzono także proces wyznaczenia linii demarkacyjnej, dzielącej Kaszmir na dwie strefy. W części południowo-wschodniej, przypadającej Indiom, znalazła się Dolina Kaszmiru, Ladakh oraz duży ośrodek miejski – Dżammu. Ziemie, które otrzymali Hindusi, były najludniejszą i najlepiej rozwiniętą gospodarczo częścią regionu. Pakistanowi przypadł natomiast w udziale górzysty skrawek prowincji na północnym-zachodzie.

Taki rezultat nie zadowolił zwłaszcza rządu w Karaczi, który wkrótce zaczął negować istniejący status quo. Wbrew pozorom powodów do satysfakcji nie mogło odczuwać również Delhi. Państwo indyjskie wchłonęło bowiem terytorium zamieszkane głównie przez wrogo do niego nastawionych muzułmanów, mogących stanowić w przyszłości zagrożenia dla stabilności kraju. Aby utrzymać nowy nabytek terytorialny, Indie zmuszone zostały do przeznaczania znacznych kwoty na utrzymanie tam silnego garnizonu wojskowego.

Premier Indii i współzałożyciel Ruchu Państw Niezaangażowanych, Jawaharlal Nehru, podpisujący indyjską konstytucję (domena publiczna).

Kaszmir stał się głównym punktem zapalnym w relacjach między sukcesorami dawnej brytyjskiej kolonii, zmuszając oba państwa do wzięcia udziału w geopolitycznym wyścigu, którego stawką było uzyskanie przewagi. Z tego powodu już na początku lat pięćdziesiątych zaczęły one prowadzić ożywioną politykę zagraniczną, wpisującą się w konflikt zimnowojenny. Pakistan obrał kurs zorientowany na Stany Zjednoczone oraz swoją dawną metropolię, czyli Wielką Brytanię. Kierunek ten potwierdził akcesem do Organizacji Paktu Bezpieczeństwa Pacyfiku (SEATO) w 1954 roku oraz współtworzeniem od 1955 roku wraz z Iranem, Irakiem, Turcją i Zjednoczonym Królestwem Organizacji Paktu Centralnego (CENTO). Wartościowym sojusznikiem dla Pakistanu okazały się również Chiny, ostro rywalizujące z Indiami o graniczne terytoria.

Hinduscy politycy, na czele z ówczesnym premierem Jawaharlalem Nehru, poszli inną drogą. Wspólnie z przywódcami Jugosławii, Egiptu, Indonezji oraz Ghany utworzyli na przełomie lat 40. i 50. Ruch Państw Niezaangażowanych, będący alternatywą dla istniejących w okresie zimnej wojny bloków politycznych. Zależało im na utrzymaniu poprawnych stosunków zarówno z ZSRR jak i USA. Miało to zmaksymalizować potencjał Indii i zapewnić im przewagę w rozgrywce o Kaszmir.

Dolina w pobliżu miasta Pahalgam w Kaszmirze (fot. KennyOMG, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Napięcia wokół regionu systematycznie narastały. Emocje podsycane przez środowiska skrajnie prawicowe po obu stronach barykady stały się istną pożywką dla lobby dążącego do rozwiązania konfliktu siłą. Już wkrótce stosunki między Pakistanem a Indiami miały ulec gwałtownemu zaostrzeniu.

Bibliografia:

• Chadha Yogseh, Gandhi: A Life, John Wiley & Sons, Nowy Jork 1997.
• Kieniewicz Jan, Historia Indii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Gdańsk 1985.
• Kubiak Krzysztof, Kubiak Jerzy, Indie – Pakistan 1971, Altair, Warszawa 1997.
• Solski Ryszard, Niepokoje pod Himalajami, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Redakcja: Michał Woś