Józef Czapski - „Czytając” - recenzja i ocena
Tom Czytając składa się z trzydziestu trzech zagadnień, ułożonych tematycznie. Poza częścią pierwszą dotyczącą Norwida i inspiracji jego lekturą, która składa się z pięciu tekstów - pozostałe składają się z pojedynczych elementów poświęconych głównie problematyce literackiej. Czy może trafniej by było powiedzieć: z esejów krytycznoliterackich. Józef Czapski odnosi się nie tylko do treści poszczególnych książek, ale również kreśli portrety literackie poszczególnych twórców, takich jak Mauriac, Proust, Valery, Dostojewski czy Tołstoj. Teksty zamieszczone w tomie były wcześniej publikowane m.in. na łamach „Orła Białego” i „Kultury”, oraz wydawane w kilku różnych tomach na przestrzeni blisko czterdziestu lat. Jednym z tekstów jest np. przemówienie wygłoszone nad grobem Aleksandra Wata. Zgodnie z planem wydawnictwa i redaktora Jana Zielińskiego który go opracował, tom ma być dopełnieniem wydanego w 1983 r. tomu Patrząc (w opracowaniu Joanny Pollakówny), w którym zgromadzono szkice Czapskiego poświęcone tematyce malarskiej. Podobnie jak w tamtej edycji, tom Czytając nie jest jednorodny tematycznie, gdyż znalazły się w nim analizy poświęcone malarstwu, takie jak Zagadnienia malarskie i Mosty Baileya, zawierające poza głównym tematem również szersze refleksje będące rozliczeniem z przeszłością, czy też tekst Degas, Daniel i Daniel Halevy, mający charakter przede wszystkim wspomnieniowy.
Czapski w większości z zamieszczonych tekstów daje się poznać jako świetny krytyk literacki dzieł autorów francuskich, polskich i rosyjskich. W moim przekonaniu najlepsze z nich są analizy poświęcone Norwidowi i Dostojewskiemu, dorównujące niemalże refleksjom na temat ich twórczości autorstwa Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, czy Czesława Miłosza. Ich autor potrafi błyskotliwie uchwycić przesłanie najważniejsze dla poszczególnych twórców. Innymi tekstami na jakie chciałem zwrócić uwagę jest wspomnienie o Adolfie Bocheńskim, wspomniana już mowa nad grobem Wata, oraz esej o Stanisławie Brzozowskim. W pierwszym z nich Czapski pokazuje, jak wyjątkowym człowiekiem był tragicznie zmarły A. Bocheński Najtrafniej widać to w ostatnim akapicie jego analizy, gdy pisze:
Bocheński rozumiał dobrze konieczność wyboru, nawet konieczność politycznych kompromisów, ale należał do tych ludzi, którzy na każdym kroku gotowi są wybrać prędzej śmierć niż zafałszowanie, skurczenie tego, w czym widział istotę wielkiej tradycji i wielkiej kultury polskiej. Non omnis moriar - nie zapomną Bocheńskiego jego koledzy bojowi, jego przyjaciele polityczni, jego czytelnicy. Wszyscy, którzy go znali i kochali. Bocheński to kamień z drogocennego kruszcu „rzucony na szaniec”.
W drugim ze wspomnianych przeze mnie tekstów pokazuję znaczenie Aleksandra Wata dla kultury polskiej i żydowskiej, pisząc m.in.:
Polak i polski patriota, wrośnięty w Polskę i w jej tradycję historyczną, poetycką i jej los okrutny - do kultury polskiej należał tak jak ona do niego, był jej współtwórcą;
Żyd, całym sobą zrośnięty z żydostwem - jego przeszłością, tragedią, dla którego Biblia była księgą, z którą się do śmierci nie rozstawał; Człowiek, który rewelacje chrześcijaństwa przeżył w więzieniach i na zesłaniach sowieckich; odtąd Nowy Testament stał się dla niego książką równie bliską jak Stary.
Mimo, że nie jestem szczególnym miłośnikiem twórczości Wata, tego typu opis trafia do mojego przekonania. Sądzę, że niejeden czytelnik Czapskiego poczuje się - podobnie jak ja - zachęcony do podjęcia lektury dzieł Wata.
Ostatni z wyróżniony przez mnie tekstów to esej poświęcony Brzozowskiemu. Czapski przekonywająco udowadnia w nim, dlaczego lektura dzieł tego pisarza była tak istotna dla młodych czytelników, którzy czerpali z niej pasję i żarliwość zaangażowania. Trafnie podkreśla, iż Brzozowski - człowiek pełen sprzeczności - tak bardzo fascynował i przyciągał młode umysły, traktując sprawy intelektualne, jak sprawy życia i śmierci.
Podsumowując, tom Czytając można z czystym sercem polecić zarówno wysmakowanym znawcom literatury, jak i osobom dopiero rozpoczynającym intelektualną przygodę z twórczością klasycznych pisarzy francuskich, polskich i rosyjskich. Obok esejów dotyczących literatury w tomie Czytając możemy odnaleźć również szersze refleksje na temat współczesnego Czapskiemu świata, w tym poruszające wspomnienie o Adolfie Bocheńskim. Tom warto by było kupić nawet tylko dla tego jednego tekstu, który pokazuje, jak nietuzinkowym człowiek był zmarły przedwcześnie Bocheński. Atutem tej edycji esejów Czapskiego jest również niewątpliwie wprowadzenie Jana Zielińskiego, w którym kompetentne analizuje on cechy eseistyki współtwórcy paryskiej „Kultury”. Cały tom gorąco polecam Państwa uwadze,
