Jędrzej Chumiński – „Robotnicy Polscy 1945-1956” – recenzja i ocena
Jędrzej Chumiński jest jednym z najwybitniejszych badaczy epoki PRL w Polsce. Jego publikacje dotyczące związków zawodowych czy nadzoru aparatu bezpieczeństwa nad pracownikami przemysłu stanowią kanon lektur obowiązkowych. Najnowsza publikacja Robotnicy Polscy 1945-1956. „Stary” i „nowy” ośrodek przemysłowy na przykładzie Krakowa i Wrocławia stanowi podsumowanie wieloletnich zainteresowań Autora problematyką polskich robotników.
Zasadniczym celem podjętej pracy było:
dokonanie segmentacji środowiska robotników przemysłowych (…). Chodzi jednak o coś więcej niż wskazanie na różnice w cechach społeczno-demograficznych poszczególnych grup wchodzących w jego skład i skatalogowanie różnych typów postaw i zachowań. Jest to w sumie dość proste zwłaszcza biorąc pod uwagę, że w tym ostatnim przypadku wiąże się to z nieuniknioną symplifikacją złożonych ludzkich motywacji. O wiele trudniejsze jest oszacowanie liczebności poszczególnych kategorii, a zwłaszcza ustalenie czy istnieje związek między cechami społeczno-demograficznymi robotników a stanem ich świadomości u progu okresu tzw. Polski Ludowej, ewolucją postaw i zachowań, formami współżycia z systemem, skalą oporu społecznego i stosowanymi strategiami przystosowawczymi do nowej rzeczywistości (s. 9-10).
W celu przeprowadzenia tak jasno określonych badań, Autor zdecydował się na wybór dwóch ośrodków. Rzecz jasna nie był on przypadkowy. Analiza przypadków Krakowa i Wrocławia pozwoliła wskazać najważniejsze różnice między robotnikami zatrudnionymi w zakładach na tzw. Ziemiach Dawnych i tzw. Ziemiach Odzyskanych.
Autor za punkt wyjścia rozważań przyjął okres dwudziestolecia międzywojennego. Okres ten stał się punktem odniesienia dla ustaleń dotyczących życia robotników przemysłowych w okresie PRL-u. Zabieg ten pozwala czytelnikowi na weryfikację obiegowych opinii dotyczących ich sytuacji w ustroju kapitalistycznym i komunistycznym, ale także na uchwycenie zmian, które zaszły w wyniku przemian ustrojowych. Narracja została poprowadzona problemowo. Autor w pierwszym rozdziale przedstawia wielkość i strukturę zatrudnienia w przemyśle, następnie cechy społeczne i demograficzne robotników tej branży. Kolejny rozdział koncentruje się na aspektach politycznych – analizie poddane zostały wybory polityczne robotników. Najbardziej obszerny rozdział dotyczy warunków społeczno-ekonomicznych i ich wpływu na środowisko robotników. W ostatnim, Autor przedstawia problematykę nadzoru czyli wpływ aparatu bezpieczeństwa na sytuację środowiska robotniczego.
Dzięki tak szerokiemu ujęciu otrzymujemy kompleksową monografię środowiska robotniczego i odpowiedzi na ważne pytania. Jędrzej Chumiński zastanawiając się skąd wzięła się szansa reżimu komunistycznego na zdobycie popularności w tej grupie, wskazuje na dominację wśród polskich robotników (zwłaszcza w okresie realizacji planu sześcioletniego) osób z minimalnym poziomem wykształcenia, głównie pochodzących ze wsi. Jednak, jak zaznacza Autor, w istocie skala poparcia była niewielka, co wynikało z polityki komunistów, która paradoksalnie miała wręcz antyrobotniczy charakter.
Robotników bowiem nie tylko pozbawiono prawa do samoorganizacji i obrony swoich praw materialnych, ale także stali się oni obiektem zmasowanej akcji indoktrynacyjnej, licznych manipulacji, których celem było zniszczenie ich solidarności grupowej i tradycyjnego systemu wartości, oraz przedmiotem stałego zainteresowania aparatu bezpieczeństwa” (s.422).
Na uwagę zasługuje również baza źródłowa, która została stworzona w oparciu o teczki personalne zgromadzone w archiwach przedsiębiorstw funkcjonujących w latach 1945–1956. Dane dotyczą czterech zakładów – dwóch z Krakowa i dwóch z Warszawy i zawierają łącznie informacje o 16 124 osobach! Autor podkreśla, że baza liczy ponad 400 tys. rekordów i dzięki korelacji różnych cech jest doskonałą podstawą do wnioskowania w zakresie kwestii bio-społecznych polskich robotników. Ponadto, dzięki licznym odniesieniom do archiwaliów oraz literatury polskiej i zagranicznej, całość imponuje bogactwem użytego materiału. Pracę dopełnia obszerny aneks statystyczny, który umożliwia dogłębną analizę opisywanych zjawisk dla bardziej dociekliwego czytelnika.
Trzeba podkreślić, że praca Chumińskiego nie jest łatwa w odbiorze. Wymaga ona od czytelnika nie tylko dużej samodyscypliny i koncentracji, ale przede wszystkim wiedzy z zakresu omawianej problematyki. Oczywiście, recenzowana praca najbardziej zainteresuje badaczy zajmujących się podobną tematyką, nie tylko ze względu na bogata bazę źródłową ale i godny uznania warsztat profesjonalnego historyka. Tym niemniej, lektura książki może przynieść wiele korzyści również osobom nie związanym zawodowo z prowadzeniem badań historycznych.
Podsumowując, niniejszą pozycję można śmiało nazwać ukoronowaniem dotychczasowej pracy naukowej Jędrzeja Chumińskiego. Jeszcze raz potwierdza ona wysokie umiejętności, elokwencję i wiedzę Autora.
