Gustaw Waza – twórca nowożytnej Szwecji

Gustaw Waza był dziadkiem polskiego króla Zygmunta III Wazy. Czy władca ten zasłużył na niesławę?

Trzy królestwa pod jednym berłem

Gustaw I Waza (1496-1560), założyciel dynastii i twórca szwedzkiej potęgi (domena publiczna)

Dania, Szwecja i Norwegia połączone zostały unią personalną, którą zawarto w Kalmarze 20 lipca 1397 r. Trzy skandynawskie korony ozdobiły skronie Eryka Pomorskiego, jednak ambitny plan unii i jego niełatwa realizacja były życiowym dziełem… jego krewnej, Małgorzaty. Jedyna córka i dziedziczka wielkiego duńskiego króla, Waldemara IV Atterdaga (Odnowiciela), żona Haakona VI Magnussona, władcy Norwegii w latach 1343–1380 i Szwecji w latach 1362–1364, po śmierci ojca w 1376 r. objęła regencję w Danii, w imieniu sześcioletniego syna, Olafa. Cztery lata później zmarł jej mąż, pozostawiając norweski tron pod opieką Małgorzaty. Jej syn Olaf, spadkobierca obu koron, zmarł w 1387 r., a Małgorzata została władczynią Danii i Norwegii. W Szwecji od 1364 r. rządy sprawował Albrecht Meklemburski, miał on jednak wielu wrogów w swoim państwie. Wszystkim trzem królestwom skandynawskim zagrażała w tym czasie supremacja Hanzy na obszarze basenu Morza Bałtyckiego. Ojciec Małgorzaty, król Waldemar IV, prowadził wojnę z przemożnym związkiem kupieckim i utracił na jego rzecz panowanie nad cieśniną Sund i ważne łowiska śledzi. Żadne z państw skandynawskich nie było w stanie w pojedynkę przeciwstawić się przewadze gospodarczej Hanzy, ale siły trzech połączonych królestw mogłyby do tego wystarczyć. Małgorzata, władczyni Danii i Norwegii, podjęła przedstawiany już dawniej plan utworzenia unii państw skandynawskich. W 1389 r. wojska duńskie zaatakowały Szwecję, podzieloną sporami dynastycznymi.

Małgorzata uczyniła spadkobiercą syna swojej siostrzenicy, Eryka, który został ukoronowany na władcę w każdym z trzech królestw. Szybko okazało się jednak, że skandynawskie państwa w ramach związku nie mają równych praw. Przewaga Danii była niezaprzeczalna i bardzo dotkliwa dla elit Szwecji i Norwegii. Bardzo szybko przeciwko nowemu królowi wybuchły rewolty. Jego następca, Krzysztof Bawarski, zdawał się bardziej dbać o równowagę trzech państw, ale po jego śmierci ponownie doszło do zerwania. W Danii królem został Chrystian I z dynastii Oldenburgów, który podporządkował sobie Norwegię, jednak w Szwecji władcą wybrano Karola Knutssona. Wskutek intryg możnych rodów, sprzymierzających się niekiedy z duńskim królem i ciągłych prób przywrócenia duńskiej zwierzchności nad Szwecją, Karol dwukrotnie tracił tron. Po jego śmierci w 1470 r. regentem ogłosił się jego siostrzeniec, Sten Sture, który 10 października 1471 r. pod Brunkeberg odniósł zwycięstwo nad wojskami Chrystiana I. Jednak społeczeństwo szwedzkie wciąż było podzielone, unia z Danią miała swoich zwolenników, zwłaszcza wśród szlachty wywodzącej się z południowych części królestwa. Sten Sture zdobył głównie poparcie chłopów i górników z regionów Dalarna i Uppland, jednak Rada Królewska była przeciwna jego polityce, dążąc do zbliżenia z Danią. W 1497 r. Sten Sture musiał ustąpić, a na króla Szwecji koronowano syna Chrystiana I, Jana. Jednak już po czterech latach wybuchło przeciwko niemu powstanie, dając początek długim zmaganiom, kontynuowanym przez syna Jana, Chrystiana II. W 1512 r. zmarł następca Stena Sture, regent Svante Nilsson. Rada powołała nowego regenta, ale część elity opowiedziała się za innym kandydatem, synem i imiennikiem Stena Sture. Ostatecznie ten ostatni objął urząd, wciąż jednak toczyły się walki skłóconych stronnictw, podczas gdy król duński Chrystian II najeżdżał kraj. W 1520 r. przypuścił on bardzo silny atak, Sten Sture zginął.

Tarcza herbowa dynastii Wazów (fot. Odejea, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Mimo oporu stawianego przez część Szwedów pod przywództwem żony zmarłego regenta, Krystyny Gyllenstierny część Rady popierała Chrystiana. Jesienią skapitulował Sztokholm, Szwecja była w rękach duńskiego władcy. Mimo zagwarantowanej przeciwnikom amnestii, król 7 listopada 1520 r. rozkazał stracić około stu osób, odgrywających najważniejsze role w walce z duńskim panowaniem. Wydarzenie to określa się w historiografii jako „krwawą łaźnię sztokholmską”. Ciała straconych spalono na stosie, majątki rodzin zostały skonfiskowane. Wśród ofiar znalazł się szlachcic Eryk Johansson Waza oraz jego zięć i przyrodnia siostra żony, Krystyna Gyllenstierna (żona regenta Stena Sture Młodszego). Żona Eryka i dwie jego córki zostały uprowadzone przez króla Chrystiana do Danii, gdzie zmarły rok później. W tym tragicznym momencie na scenę wkroczył syn Eryka, młody Gustaw Waza, który szczęśliwie uniknął śmierci, ale stracił wszystko. Udało mu się jednak wkrótce pomścić rodzinę.

Polecamy e-book „Czy Zygmunt III Waza zasłużył na niesławę?”

Gustaw Eryksson Waza

Wjazd króla Gustawa Wazy do Sztokholmu w 1523 r. (domena publiczna)

Gustaw urodził się najprawdopodobniej w 1496 r., w Rydboholm, położonym w krainie Uppland, we wschodniej części Szwecji. Jego rodzice wywodzili się ze starych rodów szlacheckich. Ojciec pieczętował się herbem przedstawiającym snopek siana, po szwedzku vase, od której to nazwy wywodzi się używane w późniejszych czasach określenie rodu Wazów. Brali oni aktywny udział w rozgrywkach politycznych burzliwego okresu unii kalmarskiej. Gustaw przebywał na dworze regenta Stena Sture Młodszego, ale jesienią 1518 r. dostał się do niewoli duńskiej. Uciekł stamtąd do Lubeki i powrócił do Szwecji, aby dowiedzieć się o klęsce Stena, śmierci krewnych i konfiskacie majątku. Życie samego Gustawa również było w niebezpieczeństwie. W tej tragicznej sytuacji postanowił udać się do prowincji Dalarna, gdzie poprzednie bunty przeciwko władzy duńskiej zawsze znajdowały poparcie. Obalenie nowego króla wydawało się młodemu szlachcicowi jedynym sposobem pomszczenia rodziny i zyskania silnej pozycji w państwie. Podróż Gustawa do Dalarna została opisana w kronice Pedera Svarta, pisanej pod dyktando Gustawa i przedstawiającej jego panowanie tak, jak chciał aby je zapamiętano. To ona właśnie w dużej mierze stworzyła pozytywny obraz Gustawa i przekazała wiele związanych z nim legend, do tej pory obecnych w świadomości Szwedów. Przyszły król podróżować miał incognito, w chłopskim przebraniu. Początkowo nie znalazł zwolenników i musiał uciekać dalej. Svart opisuje niebezpieczną podróż, w czasie której uciekinier przedzierał się przez burze śnieżne. Jednak do Dalarna zaczęły docierać wieści o okrucieństwach króla Chrystiana. Mieszkańcy prowincji widząc swój błąd posłali po Gustawa i obiecali mu pomoc. W styczniu 1521 r. Gustaw został przywódcą prowincji Dalarna i rozpoczął powstanie, które bardzo szybko się rozprzestrzeniało. Chrystian, choć początkowo cieszył się sporym poparciem, ponieważ dzięki niemu zniknęła izolacja gospodarcza Szwecji, spowodowana panującym od wielu lat chaosem, utracił popularność. W obliczu braku pieniędzy po wojnach, duński król zaczął nakładać coraz większe podatki, a władzę w prowincjach sprawowali nielubiani duńscy i niemieccy wójtowie.

W lipcu 1521 r. Gustawa poparła Rada Królewska, a w sierpniu obwołano go regentem. Jednak do zdobycia największych twierdz, pozostających wciąż w rękach duńskich, niezbędne były większe siły, a przede wszystkim flota. Gustaw postanowił zawrzeć porozumienie z Lubeką. Mieszczanie chętnie przystali na to, ponieważ przewaga duńska w Skandynawii zagrażała ich interesom handlowym w basenie Morza Bałtyckiego. Lubeczanie porozumieli się w dodatku z księciem Fryderykiem Holsztyńskim, stryjem duńskiego Chrystiana i postanowili wysunąć go jako kandydata do duńskiej korony. Dzięki pomocy Lubeki udało się opanować najważniejsze twierdze, przede wszystkim Sztokholm. 6 czerwca 1523 r. Gustaw został wybrany na króla, nie koronował się jednak. Do dziś ten dzień jest świętem narodowym Szwecji. Jak się później okazało, zakończył on okres chaosu w państwie. Rozpoczął się niełatwy czas odbudowy i tworzenia podwalin przyszłej potęgi, jaką stała się Szwecja w następnym, XVII stuleciu.

Dania i Lubeka

Pierwszym problemem z jakim musiał borykać się Gustaw tuż po objęciu władzy były stosunki z dotychczasowym sojusznikiem – Lubeką. Sprzymierzeniec niezbędny do zwycięstwa w walce z Danią zaczął bowiem niebezpiecznie rosnąć w siłę. Lubeczanom udało się obalić duńskiego Chrystiana II i osadzić na tronie Fryderyka Holsztyńskiego, który odwdzięczając się za wyniesienie przyznał im bardzo rozległe przywileje handlowe na Bałtyku. Gustaw, aby uniknąć połączeniu sił duńskich i lubeckich przeciwko sobie musiał również zgodzić się na liczne przywileje dla kupców. W latach 30. udało mu się jednak zbliżyć do Danii, której również zagrażała supremacja gospodarcza niemieckich miast. Po śmierci Fryderyka I poparł jego syna, Chrystiana III przeciw wspieranemu przez Lubekę Chrystianowi II. W 1537 r. udało się Gustawowi podpisać z Lubeką układ przywracający obowiązek płacenia ceł przez niemieckich kupców i znoszący wcześniejsze ograniczenia handlu szwedzkiego.

Västerås 1527 – początki parlamentaryzmu i reformacji

Protestanccy duchowni wręczają Gustawowi Wazie pierwsze wydanie Biblii w języku szwedzkim (domena publiczna)

Sytuacja wewnętrzna państwa po okresie chaosu również wymagała szybkiej interwencji i zaprowadzenia porządku. Królestwo wyczerpane długotrwałymi wojnami było w dodatku zadłużone na ogromne sumy u mieszczan lubeckich. Konieczność spłaty zobowiązań i odbudowy państwa skłaniała króla do poszukiwania dodatkowych źródeł finansowania. Kościół szwedzki posiadał w tym okresie ogromne majątki i wciąż cieszył się niezależnością. Chciał ją ograniczyć już Sten Sture Młodszy, poniósł jednak klęskę. Niektórzy duchowni szwedzcy, podobnie jak wielu przedstawicieli elity politycznej państwa, popierali czasem w okresie walk o władzę królów duńskich i utrzymanie unii kalmarskiej.

Tymczasem w Europie szerzył się ruch reformatorski, zapoczątkowany przez Marcina Lutra w 1517 r. Zdobywał on coraz większą popularność, a jego zwolennicy docierali również do Szwecji. Gustaw Waza, wspomagany przez dwóch wybitych szwedzkich zwolenników reformacji, Laurentiusa Andreae i Olausa Petri, postanowił wykorzystać ten nurt do zwiększenia władzy nad duchowieństwem i zagarnięcia jego ogromnych majątków na rzecz Korony. Gustaw zaczął wywierać coraz silniejszą presję finansową na Kościół, żądając oddawania dziesięcin i wszystkich dochodów kleru. W prowincjach Dalarna i Smålandia wybuchły niepokoje w obronie dawnej wiary. Gustaw, aby temu zaradzić zwołał zgromadzenie, w którym oprócz Rady uczestniczyć miała szlachta, przedstawiciele kapituł katedralnych, burmistrzowie i jeden rajca z każdego miasta oraz po sześciu reprezentantów chłopskich z każdego okręgu. Zjazd odbył się w niedzielę św. Trójcy 16 czerwca 1527 r. i jest uważany za pierwsze zgromadzenie mające charakter parlamentarny, dla którego zachowały się dokumenty wezwań na zjazd, przedstawionych tam propozycji królewskich, odpowiedzi uczestników oraz postanowienia. Wyjątkowo dramatycznie opisał całe zgromadzenie kronikarz Peder Svart, odmalowując bardzo żywo determinację króla, rzekomo wylewającego łzy i grożącego abdykacją. Ostateczne postanowienia, tzw. recesy spisano 24 czerwca. Nakazywały one konfiskatę części majątków kościelnych i ich dochodów oraz wszystkich zamków należących do kleru na rzecz króla. Pierwszy krok w kierunku reformacji został uczyniony, a Gustaw uzyskał społeczne poparcie dla przeprowadzonych reform i programu wzmocnienia władzy królewskiej. Dopiero wtedy Gustaw zdecydował się na dopełnienie aktu koronacji, prawdopodobnie odkładanego specjalnie na moment osłabienia znaczenia Kościoła w królestwie.

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Umacnianie władzy

Szwedzkie oddziały tryumfujące po stłumieniu powstania chłopskiego (domena publiczna)

Od tego czasu król stopniowo wywierał coraz większy nacisk na duchowieństwo, zaznaczając swoje zwierzchnictwo. W 1531 r. obok mszy łacińskiej wprowadzono mszę w języku szwedzkim. Dziesięć lat później wydano drukiem szwedzki przekład Biblii. W 1540 r. dotychczasowi bliscy współpracownicy Gustawa, Laurentius Andreae i Olaus Petri, zostali postawieni przed sądem za… zdradę. Mimo poparcia dla prądów reformatorskich popierali oni niezależność Kościoła, którą stopniowo niwelował król. W tym samym roku w Örebro piętnastu przedstawicieli najważniejszych szwedzkich rodów złożyło uroczysty ślub wiecznej wierności nie tylko Gustawowi, ale również jego synom i dziedzicom. Było to sprzeczne z wywalczoną przez szwedzką arystokrację na przestrzeni długich konfliktów zasadą elekcyjności tronu. Tytulatura królewska została uzupełniona o fikcyjny tytuł „króla Wenedów”, podkreślający starodawność monarchii szwedzkiej. Gustaw musiał jednak stawić czoła licznym buntom sprzeciwiającym się jego polityce. Największy z nich wybuchł w 1542 r. Chłopi buntujący się przeciwko nowym podatkom zabili królewskiego wójta. Powstanie rozszerzyło się bardzo szybko na inne prowincje, a władca znalazł się w trudnej sytuacji. Pod koniec roku konieczne okazało się zawarcie pokoju, zerwanego przez króla na początku 1543 r. Bardzo dużą rolę odegrała wówczas, jak i podczas całego panowania Gustawa szerzona przez niego propaganda, mająca zdyskredytować powstańców w oczach mieszkańców innych prowincji oraz zmobilizować szlachtę do udziału w tłumieniu buntu, przedstawiając go jako śmiertelne zagrożenie dla tego stanu.

Po stłumieniu powstania, jego uczestnicy zostali bardzo okrutnie ukarani, podczas przesłuchań buntowników posługiwano się torturami, nałożono również bardzo dotkliwe grzywny. Po buncie chłopskim Gustaw ostatecznie utwierdził swoją władzę. W 1544 r. w Västerås przyjęto oficjalnie zasadę dziedziczności tronu, a państwo określone zostało jako królestwo ewangelickie. Na synodzie w Uppsali zniesiono mszę łacińską, zreformowano liturgię według wskazań Lutra i zezwolono na małżeństwa księży. Przypieczętowało to toczącą się już od dłuższego czasu reformację. Co więcej Gustaw położył podwaliny pod budowę znakomitej armii szwedzkiej, która w następnym stuleciu odnosić będzie niewiarygodne sukcesy. Rozwiązano wojska zaciężne, powołując stałą armię z poboru, złożoną z rodowitych Szwedów. Rekrutacja była wówczas dobrowolna, ale już pod koniec panowania Gustawa armia liczyła piętnaście tysięcy żołnierzy. Król starał się również aktywnie włączyć do polityki międzynarodowej, zawierając pierwszy sojusz z Francją oraz protestanckimi księstwami Rzeszy. W latach 50. stosunki z Rosją stawały się coraz bardziej napięte, a w 1555 r. doszło do wojny z tym krajem, zakończonej po dwóch latach pokojem podpisanym w Moskwie. Wytyczone przez Gustawa kierunki polityki wyznaczyły w kolejnych latach drogę dalszego rozwoju Szwecji. Władca interesował się rozwojem gospodarczym kraju, rolą miast i górnictwem, starając się umocnić szwedzki handel. Planował nawet utworzenie gospodarstw wzorcowych, a na ich bazie sieci państwowych jednostek produkcyjnych.

Gustaw żenił się trzykrotnie. Jego pierworodnym synem i następcą był Eryk XIV, który panował tylko osiem lat. Kolejnym władcą został młodszy syn Gustawa z drugiego małżeństwa, Jan III. Syn Jana, Zygmunt, w 1587 r. zasiadł na polskim tronie.

Gustaw Waza w podeszłym wieku (domena publiczna)

Schorowany Gustaw zmarł 29 września 1560 r. Jego ostatnie dni opisane zostały przez spowiednika, Johannesa Nicolaisa, który dostrzegał uczucie osamotnienia towarzyszące potężnemu władcy w ostatnich chwilach życia, niepokój o dalsze losy państwa i wątpliwości, czy dzieło, któremu poświęcił całe życie zostało rzeczywiście właściwie zrealizowane.

Wielki król czy okrutny tyran?

Obraz Gustawa przekazany potomnym przez kronikarzy był taki, jak życzył sobie tego król. Zarówno Peder Svart, jak i piszący dwadzieścia lat po śmierci króla Per Brahe przedstawiają wyidealizowaną sylwetkę monarchy. Do dziś w szwedzkiej świadomości narodowej dominuje postać Gustawa jako twórcy nowożytnego państwa szwedzkiego, ojca narodu, który wydobył kraj z chaosu i nadał mu całkowicie nowy kształt. Do dziś dzień 6 czerwca, rocznica wyboru Gustawa na króla jest szwedzkim świętem narodowym. We współczesnej historiografii pojawiają się jednak bardziej krytyczne oceny króla. Gustaw był chciwy, bezwzględny i niekiedy okrutny, np. podczas wymierzania kar po buncie chłopskim. Łamał dane obietnice, posługiwał się kłamstwem, a jego kancelaria nieraz prowadziła propagandowe działania na niespotykaną w tych czasach skalę, mające na celu oczernienie jego przeciwników. Gustaw odznaczał się wielkim talentem retorycznym, potrafił przekonywać do swoich racji. Zawsze towarzyszyła mu daleko posunięta podejrzliwość. Jego obraz jako kryształowego władcy, „ojca narodu” kochającego swój lud i myślącego tylko o nim jest więc w znacznej mierze wyidealizowany. Jednak z pewnością Gustaw był uzdolnionym politykiem i posiadał wiele cech niezbędnych władcy w tamtych czasach. Jego wielkie zasługi dla budowy nowożytnej Szwecji i tworzenia jej potęgi nie ulegają wątpliwości.

Bibliografia

• Andersson Ingvar, Dzieje Szwecji, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967
• Kersten Adam, Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973
• Larsson Lars Olaf, Gustaw Waza – ojciec państwa szwedzkiego czy tyran?, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2009
• Manteuffel Tadeusz, Historia powszechna. Średniowiecze, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978

Redakcja: Antoni Olbrychski

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!