„Albowiem wolą Bożą jest wasze uświęcenie”. Kult świętych w średniowieczu
Włócznia św. Maurycego (fot. René Hanke, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0) Człowiek ze swej natury jest istotą społeczną. Powoduje to, że niemalże w każdym kręgu cywilizacyjnym istnieje do dziś tendencja oddawania czci i chwały swoim zasłużonym przodkom, którzy w szczególny sposób odznaczyli się dla swej społeczności. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, kiedy to wyznawcy Chrystusa byli prześladowani na terenie całego Imperium Rzymskiego, zrodził się kult męczenników. Ginęli oni za wiarę, przez co stawali się bohaterami cierpiącymi prześladowanie z powodu miłości do Boga. Określano ich słowem martyr, które w pierwotnej terminologii rzymskiej oznaczało świadka sądowego. Chrześcijanie zaadaptowali to pojęcie do określenia nim świadków wiary, którzy nie wyrzekli się nauki Chrystusa nawet za cenę utraty życia. Zaczątku kultu świętych możemy doszukiwać się w rzymskiej tradycji nawiedzania grobów zmarłych.Z racji tego, że chrześcijaństwo było religią zakazaną, zmarłych chowano na cmentarzach poza murami miast. Odwołując się do tradycji rzymskiej, chrześcijanie nawiedzali groby swych bliskich. Jednakże nie oddawali im pamięci w dniu rocznicy ich urodzin, ale w tzw. dies natales – dniu śmierci (męczeńskiej), jak i zarazem dniu symbolizującym narodziny do życia wiecznego.
Kult świętych – zobacz także:
Następnie, wraz z wydaniem edyktu cesarza Konstantyna Wielkiego (313 r.), który gwarantował swobodę praktykowania religii chrześcijańskiej, kult świętych wszedł na drogę swobodnego rozwoju. Wokół grobów pierwszych męczenników dokonywały się cuda, które świadczyły o prawdziwej świętości zmarłego i jego obcowaniu z Bogiem. Stąd też wspólnoty chrześcijańskie zaczęły oddawać większą cześć męczennikom. Nad ich grobami wznoszono bazyliki, do których licznie przybywali pielgrzymi w celu wyproszenia sobie potrzebnych łask. Takie duchowe przeżycie obcowania ze sferą sacrum powodowało, że wierni pragnęli pozyskać dla siebie patrona oraz jego namacalny znak. Stąd też pojawiły się pierwsze relikwiarze, które były bogato zdobione i zawierały przeważnie fragment ciała zmarłego świętego. Warto dodać, że we wczesnym średniowieczu naruszanie szczątków zmarłego było zakazane. Istniała teza, że rozczłonkowując ciało świętego narusza się wówczas jego integralność i zatraca moc oddziaływania. Jednakże dzielenie ciała świętego na mniejsze rozpowszechniło się od IX wieku w Europie. Takie relikwie stanowiły najcenniejszy skarb zwłaszcza w dobie średniowiecza, gdzie większość miast zabiegała o pozyskanie relikwii świętych. Zwiększało to wówczas prestiż miejsca oraz wzmacniało więzi religijne wśród lokalnej społeczności. Niejednokrotnie ta chęć posiadania szczątków świętego i rzeczy z nim związanych przyczyniła się do kradzieży oraz handlu relikwiami.
Kult świętych jako forma kultu patrona wspólnoty
Albrecht Durer, Komunia świętych i archaniołów w Niebie (domena publiczna) Szczególną rolę w doczesnej egzystencji ludzi średniowiecza odgrywała parafia, wokół której skupiało się codzienne życie wiernych. Z reguły każdy kościół farny posiadał swego patrona. Wśród miast i wsi średniowiecznych prym wiodły wezwania do św. Mikołaja, św. Marcina, św. Małgorzaty P. M., św. Katarzyny P. M., jak i świętych apostołów. Zatem patronów wytyczano pośród pierwszych męczenników oraz wyznawców Jezusa. Obecność świętego miała zapewniać pomyślność, boże błogosławieństwo, a także kojarzyła się z podtrzymywaniem w niej ładu i harmonii. Patron stawał się orędownikiem i obrońcą lokalnej społeczności chrześcijan. Dodatkowo jego obecność poprzez relikwie uświęcała daną miejscowość, jak i całe regiony. Tak możemy stwierdzić chociażby w przypadku Rzymu – kolebki męczenników i wyznawców Jezusa Chrystusa. Kolejnym przykładem może być Praga. W tamtejszej katedrze do dziś znajdują się relikwie św. Wacława (zm. 935 r.). Podczas gdy na ziemiach polskich w dobie panowania dynastii Piastów w sposób szczególny rozwinął się kult św. Wojciecha bp. i m. (zm. 997 r.), który stał się patronem całej Polski. Świętych obdarzano czcią, poświęcano im kaplice, altarie w kościołach (pojawienie się wezwań wewnętrznych), zabiegano o ich relikwie, wypraszano za ich wstawiennictwem łaski uzdrowienia oraz nawrócenia.
Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:
Z czasem poszczególnemu świętemu przypisywano charakterystyczny patronat. Przykładowo św. Walenty stał się patronem chorych psychicznie i zakochanych. Warto dodać, że tegoż świętego często obierano na patrona szpitali. Św. Andrzej Apostoł postrzegany był za opiekuna rybaków, rycerzy czy też ludzi podróżujących. Uwidacznia nam się w średniowieczu obraz świętych, jako zarówno patronów danych wspólnot, jak i kreatorów porządku życia religijnego chrześcijan, dla których stali się oni autorytetami godnymi naśladowania oraz drogowskazami do poznania Boga, który obdarzył ich łaską obcowania między niebem a ziemią. Nie można nie wspomnieć tutaj o fakcie, iż święci wytyczali rytm całego roku. Charakterystyczne w wiekach średnich było organizowanie różnych ważnych wydarzeń odnosząc się do liturgicznego wspomnienia danego świętego. Wraz z ich obchodami pokrywały się terminy posiedzeń rad miejskich, zjazdów książęcych, jak i terminy płacenia danin na rzecz Kościoła bądź pana feudalnego.
Święci na witrażu w praskiej katedrze św. Wita (fot. Pudelek, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International) Istotną cechą wieków średnich stał się patronat świętych nad narodami i władcami, którzy poprzez posiadanie relikwii legitymizowali pochodzenie swej władzy od samego Boga. Dobrym przykładem może tu być włócznia św. Maurycego, która stała się insygnium władzy cesarzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Włócznia wedle legendarnych przekazów miała należeć do rzymskiego legionisty tebańskiego Maurycego, który poniósł męczeńską śmierć w III stuleciu. Ponadto włócznia ta posiadała w swym grocie drugą relikwie – gwóźdź ze Świętego Krzyża, jedną z najważniejszych relikwii ukazującej kult Boga. Replika wspomnianej relikwii została darowana księciu polskiemu Bolesławowi podczas Zjazdu Gnieźnieńskiego w roku 1000, kiedy to cesarz Otton III symbolicznie nakładając diadem na głowę piastowskiego księcia wyraził zgodę na jego koronację na króla Polski. Jednym ze znanych średniowiecznych sanktuariów posiadających relikwie Krzyża Świętego był klasztor benedyktynów w Łyścu, który otrzymał wspomniane relikwie od Władysława Jagiełły.
Kult maryjny
Maryja jako matka Syna Bożego w sposób szczególny otoczona jest czcią w Kościele powszechnym. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa miejscem jej pierwotnego kultu stał się mały domek w Efezie (Azja Mniejsza), gdzie wedle tradycji Kościoła miała mieszkać wraz z św. Janem Apostołem aż do końca swego ziemskiego życia. W tej samej miejscowości w 431 r. przedstawiciele Kościoła podczas Soboru ustanowili dogmat, który jednoznacznie stwierdzał, że Maryja jest Bogurodzicą, co pozwoliło jeszcze bardziej rozpowszechnić jej kult w różnych częściach świata. Ważnymi ośrodkami kultu maryjnego stała się tzw. Grota Zwiastowania, w której Archanioł Gabriel zwiastował Maryi, że urodzi Syna Bożego. Następnie w tym miejscu wybudowano w V wieku bazylikę, zniszczoną następnie przez egipską armię sułtana Bajbarsa w XIII stuleciu. Oprócz miejsc związanych z Matką Bożą, jako relikwie czczono również fragmenty ubioru, które miała nosić za życia, i które w sposób wyjątkowy zachowały się. Możemy tutaj wymienić: pasek, welon, suknię. Kult maryjny bardzo mocno zakorzenił się na ziemiach polskich. Wyrazem tego jest znana mnogość patrociniów kościołów z różnych regionów, spośród których możemy najczęściej wymienić: Narodzenia Najświętszej Marii Panny (uroczystość tą w Europie obchodzono od VI stulecia), Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Ważną rolę w szerzeniu kultu maryjnego odegrały wspólnoty zakonne, które w średniowieczu przeżywały swój rozkwit. Ponadto nie można pominąć ukształtowania się kultu Matki Bożej Królowej Polski, o którym po raz pierwszy zaświadcza Jan Długosz w XV wieku.
Śmierć Benedykta, Jana, Mateusza, Izaaka i Krystyna - pierwszych męczenników Polski (domena publiczna) Podsumowanie
Kult świętych w średniowieczu rozwijał się w szybkim tempie. Związane było to chociażby z wyprawami krzyżowymi, które przyczyniły się do napływu nowych relikwii oraz odkrycia szczątków dotąd nieznanych świętych bądź tych, których groby ze szczątkami uznano za zaginione. Popyt na posiadanie relikwii spowodował zainicjowanie różnych form ich pozyskiwania: w darze, przez handel, albo kradzież. Z kolei ważną rolę w szerzeniu kultu maryjnego i chrystologicznego odegrały zakony, m.in. franciszkanie, dominikanie czy premonstratensi. Ludzie średniowiecza pragnęli doświadczyć duchowego i namacalnego kontaktu z sacrum, co czynili poprzez pielgrzymowanie do grobów zmarłych świętych oraz nawiedzanie swych parafialnych kościołów, które nosiły wezwania swych patronów, a także w wielu przypadkach posiadały relikwie. Oddawanie czci świętym, Maryi i Bogu miało za zadanie wyjednać wśród ludzi łaskę i drogę do wiecznego zbawienia.
Bibliografia:
- Brown Peter, Kult świętych: narodziny i rola w chrześcijaństwie, przekł. J. Partyka, Wyd. UJ, Kraków 2007.
- Fros Henryk, Twoje imię: przewodnik onomastyczno – hagiograficzny, Wyd. Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1976.
- Kracik Jan, Relikwie, Wyd. Znak, Kraków 2002.
- Kult świętych i ideał świętości w średniowieczu, red. Roman Michałowski, Wyd. DiG, Warszawa 2011.
- Starnawska Maria, Świętych życie po życiu. Relikwie w kulturze religijnej na ziemiach polskich w średniowieczu, Wyd. DiG, Warszawa 2008.
Redakcja: Antoni Olbrychski
