Administracja szkolna na Ziemiach Zachodnich i Północnych

Warto zauważyć, iż tereny te znajdowały się w stanie chaosu gospodarczego, były zniszczone działaniami wojennymi, nie posiadały polskiej administracji a sytuacja ludnościowa również daleka była od oczekiwań. W tak trudnych warunkach przede wszystkim należało od podstaw stworzyć instytucje zarządzające, odbudować przemysł oraz zorganizować szkolnictwo.

Władysław Gomułka, ps. "Wiesław"

Punktem wyjścia do tej działalności było porozumienie zawarte między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i rządem radzieckim, które poruszało kwestię przejmowania przez polskie władze administracji na wyzwalanych terenach Ziem Zachodnich i Północnych. W kraju PPS i PPR starały się zmobilizować społeczeństwo do wyjazdu na omawiane terytorium. Ponadto przystąpiono do formowania specjalistycznych ekip mających w pierwszej kolejności przejąć oswobodzone ziemie nadodrzańskie i nadbałtyckie. Przy Prezydium Ministrów w Warszawie działało wówczas Biuro Ziem Odzyskanych, a od listopada 1945 roku Ministerstwo Ziem Odzyskanych z Władysławem Gomułką na czele. Swoim zasięgiem objęło ono całokształt życia na omawianym obszarze oraz skupiło się na realizacji planowej akcji osadniczej.

14 marca 1945 roku Rada Ministrów wydała uchwałę o powołaniu do życia czterech okręgów administracyjnych na Ziemiach Odzyskanych. Były to: Śląsk Opolski, Śląsk Dolny, Pomorze Zachodnie oraz Warmia i Mazury. Na czele każdej z wymienionych jednostek stanęli pełnomocnicy rządu z kompetencjami wojewodów. Ponadto 7 lipca RM wydała uchwałę, na mocy której część powiatów Pomorza Zachodniego (sławieński, słupski, miastecki i bytowski) włączono w skład województwa gdańskiego, a pozostałe (tzn. złotowski i człuchowski) weszły do województwa pomorskiego. Dokładnie rok później stały się one częścią województwa szczecińskiego. Natomiast 26 maja 1946 roku miała miejsce kolejna zmiana w sposobie administrowania nowo odzyskanymi terytoriami. Wtedy to na miejsce okręgów administracyjnych wprowadzono województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie.

Zobacz też:

• Rok 1944/1945 – początki Polski Ludowej
• 5.07.1945 czyli jak Stettin stał się Szczecinem

W tym miejscu warto zastanowić się nad przebiegiem procesu przejmowania omawianych ziem. I tak w ślad za postępującą na zachód linią frontu podążały grupy operacyjne z zadaniem zorganizowania polskiej administracji. Komendantury radzieckie przydzielały pierwszym przedstawicielom polskich władz żołnierskie racje żywnościowe, dostarczały samochody i benzynę, broń oraz amunicję. Praca organizatorska odbywała się w dość trudnych warunkach, szczególnie, iż w związku z brakiem podstawowych produktów szerzyło się szabrownictwo.

Społeczeństwo polskie powracając na Ziemie Zachodnie i Północne musiało w zakresie działalności organizatorskiej dotyczącej administracji szkolnej swą pracę rozpocząć od podstaw. Wyróżnia się jej trzy fazy. Pierwsza przypadła na połowę roku 1945, kiedy to pełnomocnicy rządu tworzyli jej zręby w postaci organizowania wydziałów oświaty i kompletowania ich kadry. Druga faza to rok szkolny 1945/1946, w którym to umacniająca się administracja szkolna zaczęła zakładać szkoły, prowadzić nabór kadr pedagogicznych oraz porządkować bazę materialno-techniczną. Ostatnia, trzecia faza, to lata 1946–1949, kiedy to można mówić o względnej stabilizacji.

Podział administracyjny kraju z czerwca 1946 r. (aut. Aotearoa, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Najwcześniej administracja szkolna zaczęła organizować się na terenie województwa gdańskiego. W marcu 1945 roku w Sopocie zorganizowano Kuratorium Okręgu Szkolnego z przeznaczeniem właśnie dla niego. Równolegle powoływano także inspektoraty szkolne. O tym, jakie efekty przyniosły początkowe prace świadczą słowa kuratora Okręgu Szkolnego w Gdańsku, wypowiedziane z okazji Święta Oświaty, które odbyło się w dniach 1–3 maja 1945 roku:

Kiedy odbywałem inspekcję szkół na terenach zachodnich, to znaczy na ziemiach, które szkoły polskiej nie znały, ogarnął mnie po prostu podziw dla tych ludzi, którzy pomimo niesłychanie trudnych warunków siedzą na swoich placówkach i pracują z prawdziwym samozaparciem.

Z kolei na Warmii i Mazurach pierwsze dwie polskie szkoły zorganizowano już w kwietniu 1945 roku we wsiach Dajtki i Tomaszkowo w powiecie olsztyńskim. O warunkach w jakich przyszło pracować pionierom na tych terenach pisał pierwszy kierownik szkoły w Dajtkach A. Wesołek:

Przy objęciu posady szkoła znajdowała się w niedogodnym położeniu, a jej widok zewnętrzny był przeraźliwy. Szyby w oknach wyjęte i potłuczone, ławki połamane leżały na kupie przy szkole. W jednej tylko izbie stało kilka ławek dla dzieci.

Na obszarze tym akcją organizacji szkolnictwa kierował Wydział Oświaty przy Urzędzie Wojewódzkim, który został 1 września 1945 roku przekształcony w Kuratorium Mazurskiego Okręgu Szkolnego. Natomiast na terenie byłego województwa koszalińskiego pierwsze polskie placówki powstały m.in. w Krajence, Złotowie i Niezabyszewie w powiecie bytowskim. W międzyczasie sprawy organizacji edukacji przejęła grupa Ministerstwa Oświaty, której przewodził Stanisław Helsztyński – nowo powołany kurator Okręgu Szkolnego Pomorza Zachodniego. Pierwszą siedzibą władz oświatowych, co warto podkreślić, była Piła, skąd kierowano całością prac. W województwie koszalińskim samorzutnie powstawały Inspektoraty Szkolne. W Wałczu przyczynił się do tego W. Lemanowicz, a w Złotowie J. Kowalski.

Administrację szkolną na terenie byłego województwa szczecińskiego w omawianym okresie tworzyła ekipa pracowników Ministerstwa Oświaty skierowana na Pomorze Zachodnie. Pierwsze szkoły powstały w powiatach chojnowskim, choszczeńskim, łobeskim i starogardzkim. W późniejszym czasie do życia powołano placówki w powiatach południowo-zachodnich. Wśród inspektorów szkolnych, którzy z sukcesami działali na tym terenie warto wymienić chociażby W. Sekułę, T. Chudego, M. Kulę, M. Jaroszewskiego czy A. Zientowskiego. Działalność grupy pracowników oświatowych delegowanych przez Ministerstwo na teren Pomorza Zachodniego doprowadziła do stworzenia podwalin administracji szkolnej i organizacji szkolnictwa, na bazie której mogła w późniejszych latach rozwinąć się oświata w województwach szczecińskim i koszalińskim.

Tymczasem 18 marca 1945 roku w Katowicach odbyła się uroczystość połączenia Śląska Opolskiego z Macierzą. Po wyzwoleniu na teren Opolszczyzny jako pierwsi zaczęli przybywać nauczyciele pochodzący z tego regionu, których w latach rządów hitlerowskich zmuszono do emigracji. Byli oni ludźmi, którzy najszybciej przystąpili do organizowania administracji szkolnej na tym obszarze. Twórcami Inspektoratu Szkolnego w Opolu byli E. Wiesiołek i O. Pieczka. Natomiast na Dolnym Śląsku sprawami powoływania do życia instytucji oświatowych kierował Wydział Oświaty przy Urzędzie Pełnomocnika Rządu, który powstał w maju 1945 roku. Pierwszą jego siedzibą była Trzebnica, później przeniesiono się do Legnicy. Na jego czele stał Z. Olechnowski. Pierwszym kuratorem Okręgu Szkolnego Wrocławskiego mianowano Jana Dębskiego. Na Śląsku, podobnie jak w innych województwach, pierwsze szkoły często powstawały w wyniku samorzutnych inicjatyw poszczególnych nauczycieli.

Zniszczone ulice Szczecina w 1945 r. (domena publiczna).

W tym miejscu wypada wspomnieć także o Ziemi Lubuskiej należącej do terenów, które zostały wyzwolone w całości w stosunkowo późniejszym czasie w porównaniu do województw Ziem Zachodnich i Północnych. Rada Ministrów dzieląc nowo pozyskane obszary postanowiła, iż ma się ona znaleźć pod administracją Okręgu Pomorza Zachodniego i Okręgu Dolnego Śląska. Tymczasowość decyzji trwała tam do 15 lipca 1945 roku, kiedy to RM wyłączyła z wymienionych wyżej okręgów 14 powiatów, które jako tzw. Ziemia Lubuska zostały podporządkowane organom administracyjnym z województwa poznańskiego. W związku z tym uległ zmianie także układ administracji szkolnej na tym terenie. Zamiast dotychczasowej działalności trzech kuratorów od lipca sprawami edukacji zajmować miał się Poznański Okręg Szkolny.

W drugiej fazie działalności administracji szkolnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, trwającej od września 1945 do końca 1946 roku, główny ciężar organizacji szkolnictwa spoczywał w rękach ukształtowanych już instytucji kuratorów i inspektoratów szkolnych. Miały one określoną odgórnie strukturę organizacyjną i wyznaczony zakres czynności oraz teren działania. Celem dalszego usprawnienia kierowania szkolnictwem Rada Ministrów w dniu 5 września 1946 roku wydała rozporządzenie, które to obszar państwa podzieliło na 14 Okręgów Szkolnych, a dnia 8 listopada wyszedł dokument dzielący je na obwody szkolne. W jego myśl Gdański Okręg Szkolny podzielono na 13 obwodów, Olsztyński OS na 18, Szczeciński OS na 25, a Wrocławski OS na 35. Pozostałe powiaty Ziem Zachodnich i Północnych utworzyły obwody szkolne w ramach Okręgów Szkolnych: Poznańskiego, Śląskiego i Białostockiego.

W okresie od końca 1946 do 1950 roku trwała tzw. trzecia faza rozwoju administracji szkolnej na omawianym terytorium. Charakteryzowała się ona pełną stabilizacją w zakresie podziału terenu, kadry i struktury organizacyjnej. To właśnie w trakcie tych lat pojawiły się problemy związane z odpowiednim przygotowaniem kadr pedagogicznych dla rożnych rodzajów szkół oraz dokształcaniem czynnych już nauczycieli niekwalifikowanych.

Tzw. Ziemie Odzyskane, uzyskane przez Polskę w wyniku drugiej wojny światowej (aut. Michał T., opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0).

Lata 1945–1950 to czas, w którym centralnym organem kierowniczym systemu oświatowo-wychowawczego w Polsce było Ministerstwo Oświaty, w którego gestii leżały sprawy organizacyjne, kadrowe i programowe. Do roku 1950 kuratoria okręgów szkolnych działały jako terenowe organy niezespolonej administracji państwowej. Obok nich funkcjonowały rady narodowe. Kres tej dwutorowości położyła ustawa z dnia 20 marca 1950 roku, która przekształciła je w terenowe jednostki jednolitej władzy państwowej. Wynikiem tych zmian była reorganizacja władz oświatowych. Potrzeby gospodarki narodowej spowodowały też wydzielenie się szkolnictwa zawodowego i szkolnictwa wyższego z zakresu działalności Ministerstwa Oświaty. W związku z tym powołano do życia Centralny Urząd Szkolenia Zawodowego i Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego. Natomiast sprawy szkolnictwa ogólnokształcącego pozostawiono w gestii Ministerstwa Oświaty. Z czasem, w wyniku utworzenia jednolitych organów władzy państwowej w postaci rad narodowych, zlikwidowano kuratoria i inspektoraty szkolne, a ich obowiązki przekazano wydziałom oświatowym przy prezydiach rad narodowych.

Rok 1950 przyniósł także nowy podział administracyjny terytorium państwa, w wyniku czego powstały na Ziemiach Zachodnich i Północnych trzy nowe województwa: opolskie, koszalińskie i zielonogórskie. Zarządzenia te spowodowały zmianę zasięgu terytorialnego istniejących dotąd okręgów szkolnych. W lipcu 1951 roku Ministerstwo Oświaty utworzyło Centralny Ośrodek Doskonalenia Kadr Oświatowych, któremu podlegały zorganizowane w poszczególnych województwach i powiatach ośrodki doskonalenia kadr pedagogicznych, które działały do 1958 roku. W tym samym roku miały miejsce kolejne zmiany, w wyniku których powrócono do dawnej nazwy Kuratoria Okręgów Szkolnych i Inspektoraty Szkolne. W 1960 roku powołano do życia Centralny Ośrodek Metodyczny mający zająć się doskonaleniem kadry nauczycielskiej. Ponadto w roku 1961, a dokładnie dnia 15 lipca, wydano ustawę, która precyzowała zadania rad narodowych w zakresie szkolnictwa, a dnia 1 września zaczęły funkcjonować powiatowe ośrodki metodyczne. Równolegle z tym coraz szerzej zaczęto wprowadzać politechnizację szkolnictwa ogólnokształcącego.

Wraz z biegiem kolejnych miesięcy i lat przed oświatą zarysowywały się coraz to nowe zadania, które wynikały głównie z konieczności dalszego rozwoju w ścisłym powiązaniu z potrzebami krajowej gospodarki i kultury. Proces dostosowywania sieci szkół do zmieniającej się struktury demograficznej oraz ich rozwój na Ziemiach Zachodnich i Północnych nie był zadaniem prostym do wykonania, szczególnie gdy weźmiemy pod uwagę szereg zniszczeń jakie na nich zastano. Budowanie na takim gruncie szkolnictwa właściwie od podstaw było przedsięwzięciem karkołomnym ale koniecznym do jak najszybszego wykonania. Patrząc z perspektywy lat, może okres ten nie zalicza się do „złotych” czasów, ale z całą pewnością nie można powiedzieć, iż organizowanie się administracji szkolnej przebiegało w sposób zły czy niewłaściwy. Owszem: były pewne niedociągnięcia, ale tych i dzisiejsi rządzący oświatą w naszym kraju się nie wystrzegają.

Bibliografia:

• Źródła drukowane:
• Dziennik Ustaw Ministerstwa Oświaty, 1947, nr 2, poz. 39.
• Dziennik Ustaw RP, 1946, nr 28, poz. 177.
• Czasopisma:
• „Dziennik Bałtycki”, 1946, nr 114.
• „Zeszyty Historyczne WSP Gdańsk”, 1965.
• Opracowania:
• Dopierała Bogdan, Polskie losy Pomorza Zachodniego, Wyd. Poznańskie, Poznań 1970.
• Gluck Leopold, Od ziem postulowanych do ziem odzyskanych, Wyd. Pax, Warszawa 1971.
• Golczewski Kazimierz, Pomorze Zachodnie na przełomie dwu epok 1944–1946, Wyd. Poznańskie, Poznań 1964.
• Kołomejczyk Norbert, Ziemie Zachodnie w działalności PPR, Wyd. Poznańskie, Poznań 1966.
• Kołomejczyk Norbert, Syzdek Bronisław, Polska w latach 1944–1949, PZWS, Warszawa 1968.
• Potyrała Bolesław, Szlufik Władysław, Szkolnictwo Ogólnokształcące na Ziemiach Zachodnich i Północnych w latach 1945–1970, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972.
• Rybicki Hieronim, Powstanie i działalność władzy ludowej na Zachodnich i Północnych obszarach Polski 1945–1949, Wyd. Poznańskie, Poznań 1976.
• Szyroki Zbigniew, Oświata szczecińska w XX–leciu PRL, Wydział Propagandy Komitetu Wojewódzkiego PZPR, Szczecin 1966.
• Uczniowie i absolwenci szkół województwa koszalińskiego, pod red. Bożeny Chmielewskiej, Wyd. Poznańskie, Koszalin 1967.
• Ziemia Lubuska, pr. zb. pod red. Michała Sczanieckiego i Stanisławy Zajchowskiej, Instytut Zachodni, Poznań 1950.
• Ziemie Zachodnie w granicach Macierzy, pod red. Gerarda Labudy, Wyd. Poznańskie, Poznań 1966.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz